Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

127 
 
Ардагер. 
Музыкасы мен ӛлеңін жазған Бертай 
ТӛкеевНамыстың туын жықпаған, 
Ерлікке бастар нық далам. 
Еліне қауіп тӛнгенде, 
Қорғаны болған мықты адам! 
           Қайырмасы: 
Ардагер келген жеңіспен, 
Қайраты бойға келіскен. 
Ерлігі ҥлгі еліме,  2рет 
Жігері жалын ең ҥстем. 
Отанның болған тірегі, 
Болашақ арман тілегі. 
Қырандай қайсар ардагер, 
«Ҧрпақ»-деп соғар жҥрегі.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
01.2010жыл.      
 
 
 
 
 
 
 
 
Мектеп әнҧраны. 
 
Ӛлеңін жазған Маханбет Сапармҧратов 
Музыкасын жазған Бертай Тӛкеев 
Біз қазақтың ҧланы, 
Біз қазақтың жыр әні. 
Ҧстаз айтқан ӛсиет, 
 Мәңгі есте тҧрады! 
             
Қайырмасы: 
 
Тез-тез ӛсіп есейіп, 
Білімпаз боп ӛсейік! 
Соз қолды білімге, 
Еңбек ет кҥлімде! 
Болашақ жас қыраным! 
 
Жалқау болып жатпаймыз, 
Әдеп иман сақтаймыз! 
Тәуелсіз ту астында, 
Алға қадам аттаймыз! 
              
Қайырмасы: 
 
Біздер жасыл желекпіз, 
Шетімізден зерекпіз. 
Білімді боп ержетсек, 
Ертең елге керекпіз! 
              
Әдебиеттер 
1.
 
Музыка пәнін оқытудың әдістемесі. Астана; «Фолиант» баспасы, 2008жыл. 
2.
 
«Қазақтың музыкалық аспаптары»Болат Сарыбаев. Алматы «Ӛнер» 1981жыл. 
3.
 
«Қазақ музыкалық фонохрестоматиясы» Мулътимедиялық энциклопедия. 2004жыл.  
4.
 
4.  «Кӛне  мәдениет  жазбалары»  Ә.Қоңыратбаев.  Т.Қоңыратбаев,          Алматы  «Қазақ  университеті» 
1991жыл. 
 
 
УДК  81:395.6=111=161.1 
 
СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ВЕРБАЛЬНЫХ ФОРМ ОБРАЩЕНИЯ В 
АНГЛИЙСКОМ, РУССКОМ И КАЗАХСКОМ ЯЗЫКАХ 
 
Токташева У.Ш. 
Южно-Казахстанский Педагогический университет, Шымкент, Казахстан 
 
Түйін 
Мақалада ағылшын, орыс және қазақ тілдеріндегі адресатын белгілейтін сӛз немесе сӛз тшркелері  
қарастырылған. 
 
Summary 
The article deals with the verbal forms of address in the English, Russian and Kazakh languages
. 
 
В  жизни  человека  процессы  общения,  коммуникации  играют  чрезвычайно  важную  роль. 
Поэтому  неслучайно  процесс  общения,  коммуникации  привлекает  внимание  специалистов  в  самых 
разных областях знания: философии, психологии, социологии, культурологии, лингвистики и др.    
В  результате  процесса  глобализации,  происходящего  в  последние  десятилетия,  представители 
разных  лингвокультурных  общностей  все  чаще  сталкиваются  с  возможностью  и  необходимостью 
взаимного  межкультурного  общения.  Успешность  таких  контактов  зависит  не  только  от  уровня 
владения иностранным языком, но и от взаимной коммуникативной компетенции участников процесса 
межкультурного  общения:  знания  сведений  страноведческого  и  культурологического  характера, 

128 
 
специфики  речевого  и  неречевого  поведения,  особенностей  национальных  систем  вежливости,  "от 
баланса между общим и различным в их процессах восприятия и символьных системах"  
Попытку  проникнуть  в  образ  мышления  нации,  взглянуть  на  мир  глазами  носителей  иной 
культуры  можно  только  узнав  язык,  на  котором  говорят  представители  данного  культурного 
сообщества.  В  выражении  "узнать  язык"  О.А.  Корнилов  вкладывает  особое  значение,  отличное  от 
традиционного, предполагающего изучение иностранного языка как средства общения, когда человек, 
овладев  определенным  набором  фонетических,  грамматических  и  лексических  навыков,  считает  себя 
готовым  к  коммуникации.  Однако  такое  знание  языка  является  поверхностным  и  часто  приводит  к 
коммуникативным  ошибкам,  так  как  человек  просто  подыскивает  в  иностранном  языке  эквиваленты 
словам родного языка, забывая, а часто и не зная, что значения, оттенки значений могут быть разными. 
Исследователь  же  имеет  в  виду  "глубокое  проникновение  в  план  означаемого  этого  языка,  в  его 
семантику",  что  предполагает  и  попытку  понять  склад  мышления  нации,  взглянуть  на  мир  с  точки 
зрения носителей языка 
Когда  человек  попадает  в  чужую  страну,  он  испытывает  неоднородные  чувства.  С  одной 
стороны,  его  внимание  привлекают  магазины,  архитектура,  стиль  одежды,  манеры  представителей 
данной страны. Приезжий может восхищаться другой действительностью либо неодобрительно относ» 
наблюдаемым  явлениям:  при  кратковременном  пребывании  за  рубежом  может  либо  заметить  только 
внешнюю  сторону  поведения  лк  культуры  и  быта,  либо  вовсе  обойти  их  вниманием.  Однако  при 
пребывании  на  чужой  земле  человек  начинает  испытывать  влияние  культуры  на  свою  жизнь.  Так,  в 
разных странах могут отличаться нюансы профессиональной деятельности.  
Деликатность, умение оформить свои высказывания в соответствии с нормами лингвистической 
вежливости особенно высоко ценится людьми в наши дни, поскольку одним из основных принципов 
современной  жизни  является  поддержание  нормальных  отношений  между  людьми  и  стремление 
избежать конфликтов. 
Речевой  этикет  –  это  комплекс  стратегий  вежливости,  при  помощи  которых  человек 
демонстрирует свой позитивный настрой, расположение к собеседнику, в то же время определяя свое 
место в дискурсной ситуации. Речевое поведение той или, иной нации очень своеобразно, что связано с 
особенностями  национальной  культуры,  традициями  народа.  Именно  они  определяют  наличие 
некоторых формул вежливости в том или ином языке. 
Кроме  того,  у  каждой  нации  существуют  свои  этнокультурные  реалии,  которые 
отсутствуют.упругой.  Это  связано  с  тем,  что  культура  направлена  на  удовлетворение  духовных 
потребностей  человека:  это  те  верования,  обряды,  ритуалы,  'мифы,  традиции,  которые  веками 
накапливались и  передавались от  поколения  к  поколению  при  помощи  языка.  Язык,  в  свою  очередь, 
является  не  только  средством  передачи  культурной  информации,  но  и  накладывает  отпечаток  на 
сознание его носителей, формирует их картину мира. 
Вежливость  и  толерантность  в  общении  помогают  заслужить  уважение  и  добиться  внимания 
окружающих.  В  процессе  коммуникации  это  достигается  при  помощи  хороших  манер,  соблюдения 
этикета,  что  помогает  человеку  контролировать  свои  поступки,  быть  сдержанным  и  скромным, 
внимательным  и  тактичным  по  отношению  к собеседнику.  Манеры  регулируются  этикетом, который 
включает  в  себя  формы  обращения  и  приветствия,  правила  ведения  разговора,  учтивое  обращение  с 
женщиной  и  почтительное  отношение  к  старшим  и  т.д.  В  целом  этикет  совпадает  с  общими 
требованиями  вежливости,  основой  которых  являются  принципы  гуманизма.  Подробнее  остановимся 
на формулах обращения в трѐх лингвокультурах. 
Формулы  обращения  являются,  наряду  с  приветствием  и  прощанием,  наиболее 
употребительными единицами речевого этикета. Они служат для установления контакта и, конечно же, 
содержат  в  себе  определенную  культурную  информацию,  которая  позволяет  составить  мнение  о 
социальной, возрастной, половой, иногда территориально принадлежности коммуниканта.  
В  данном  параграфе  проводится  сравнительный  анализ  именных  форм  обращения  и  форм 
обращений к ненакомому адресату в казахском, русском и английском языках. 
При обращении в ситуациях формального общения в казахском языке употребляется сочетание 
фамилия + мырза/ханум. Однако мы  редко  наблюдаем  использование данной  формулы  в  повседневной 
речи.  Обычно  в  официальной  обстановке  к  вышестоящему  лицу  принято  обращаться  по  имени  и 
отчеству (причем эта форма обращения заимствована из русского языка и употребляется, как правило, 
при  общении  русских  к  казахам,  либо  так  называемых  обрусевших  казахов  между  собой),  либо 
используют форму обращения имя + ага(и) (к мужчине), имя + апа(й) (к женщине) (что более характерно 
для необрусевших казахов). Слово аға переводится как 'старший брат', агай - 'дядя*, ana, апай - 'старшая 
сестра',  а  при  обращении  -  'мать',  однако  это  не  значит,  что  участники  коммуникации  состоят  в 
родственных отношениях.  

129 
 
Для  русской  лингвокультуры  наиболее  типичным  является  обращение  по  имени  и  отчеству.  В 
случае официального приема, представления участников возможна также формула Гсподин /Госпожа + 
фамилия [83, 134 с.]. 
Английский  речевой  этикет  в  ситуациях  формального  общения  не  допускает  обращения  по 
имени  к  людям,  которые  занимают  более  высокое  социальное  положение  в  обществе.  Общепринято 
формулой обращения в данном случае является Mr/Mrs/Ms + фамилия, например: Mr Brown, Mrs Little, Miss 
Bright. В данных формулах отражается индивидуалистический характер культуры англичан, когда при 
обращении к человеку не подсчитываем ни его статус, ни возраст, ни отношения между партнерами по 
коммуникация: форма Mr/Mrs/Miss является нейтральной. 
В ситуациях менее формального общения в английском языке, как и в казахском, употребляется 
обращение  по  имени,  однако  мы  находим  отличия  в  некоторых  аспектах  употребления  такого 
обращения.  Как  было  упомянуто  выше,  в  Англии  не  принято  обращаться  по  имени  к  людям  более 
высокого социального статуса либо к тем, кто оказывает профессиональные услуги: ,врачи,. адвокаты, 
юристы.  
Что  касается  обращений  внутри  семьи,  то  в  казахском  же  языке  имеют  место  формулы  типа 
Талгат-ага(й)  (дядя  Талгат),  Қатима~апа(й)  (тетя  Катима).  Слова  ага(й)  (дядя)  и  апа(й)  (тетя)  ставятся 
после  имени.  Отличие  между  ага-агай  и  апа-апай  состоит  в  том,  что  слово  с  элементом  й  является 
признаком более добросердечного настроя по отношению к адресату. Кроме того, эти же слова (ага(й), 
апа(й))могут употребляться также и по отношению к тем, кто не является родственникам например, при 
обращении детей к незнакомым взрослым, к друзьям, родителям, соседям, родителям друзей и т.д.  
В английском языке также возможны формулы типа Uncle Ben, Aunt Emily, Grandpa Bill, Granny Mary, 
однако  здесь  имя  стоит  на  втором  месте,  и  употребляются  эта  формулы  только  по  отношению  к 
родственникам. 
В  русском  языке  общеупотребительными  являются  формулы  типа  дядя  Вася,  тетя  Марина, 
бабушка Нина, дедушка Паша  и  т.д.  В данном  случае  имя,  как  правило,  употребляется  в  своей  краткой 
форме и стоит, как и в английском языке, на втором месте. Данные формулы обращения во всех трех 
языках употребляются младшими членами семьи по отношению к старшим [83, 138 с.]. 
В английском языке также возможны формулы типа Uncle Ben, Aunt Emily, Grandpa Bill, Granny Mary, 
однако  здесь  имя  стоит  на  втором  месте,  и  употребляются  эта  формулы  только  по  отношению  к 
родственникам. 
В  русском  языке  общеупотребительными  являются  формулы  типа  дядя  Вася,  тетя  Марина, 
бабушка Нина, дедушка Паша  и  т.д.  В данном  случае  имя,  как  правило,  употребляется  в  своей  краткой 
форме и стоит, как и в английском языке, на втором месте. Данные формулы обращения во всех трех 
языках употребляются младшими членами семьи по отношению к старшим [83, 138 с.]. 
В  русском  языке  общеупотребительными  являются  формулы  типа  дядя  Вася,  тетя  Марина, 
бабушка Нина, дедушка Паша  и  т.д.  В данном  случае  имя,  как  правило,  употребляется  в  своей  краткой 
форме и стоит, как и в английском языке, на втором месте. Данные формулы обращения во всех трех 
языках употребляются младшими членами семьи по отношению к старшим [83, 138 с.]. 
В  казахском  языке  обращение  подчиненного  к  начальнику  типа Сәлем, Сабит' ('Привет, Сабит
1
) 
исключены, так как это будет сочтено за грубую фамильярность и неуважение к вышестоящему лицу. 
Предпочтительной формой обращения в данном случае будет "Сәлеметсіззбе, Сабит-ага" (Здравствуйте, 
Сабит-ага),  либо 
и
Сәлеметсізбе,  Сәбит
:
  Махмутұлы"  ("Здравствуйте,  Сабит  Махмутович").  Типичными 
для  русской  лингвокультры  являются,  опять  же,  обращения  по  имени-отчеству,  а  также,  в  случае 
дружеского расположения участников коммуникации - по имени. 
Интересным, на наш взгляд, является и тот факт, что в казахском языке практически отсутствуют 
уменьшительные 
формы 
имени, 
тогда 
как 
в 
английском 
языке 
они 
являются 
щирокоупотребительными: Ed(Edward). Тот (Thomas), Lisa(Elizabeth), Phil(Philip), Fred(Frederick). Bill (William) 
и т.д. Возможно, это связано с общей тенденцией к сокращению и упрощению на различных языковых 
уровнях, чем и объясняется их общеупотребительность в повседневной жизни, независимо от статуса и 
возраста человека: Bill Clinton, Топу Blair. Сокращенные имена часто полностью замещают официальное 
человека и используется всеми окружающими: родственниками, друзьями,коллегами, в то время как в 
казахском  языке  они  являются  скорее  исключением,  чем  правилом (Ботагоз - Бота),  и  далеко  не  все 
имена имеют сокращенные формы; эти формы в казахском языке являются признаком фамильярности 
и в официальной обстановке не употребляются;  
Для  русской  лингвокультуры  также  характерно  сокращение  имен,  однако,  в  отличие  от 
английского,  это  не  фиксированная  форма,  имя  сокращается  в  процессе  его  произнесения,  когда 
говорящий  просто  не  произносит  его  до  конца:  Коль,  Петь,  Тань,  Мариванна,  Сан  Саныч,  при  этом 
корневая гласная часто растягивается: Же-ень, О-оль, Ка-ать (певучесть русского языка). Для русского 

130 
 
языка и, в некоторой степени, казахского, также характерно обращение только по отчеству: Петрович, 
Николаевна, Саныч, Кушербаевна, Амиргалиевна и т.п.  
Кроме того, для английского языка характерно наличие таких уменьшительных суффиксов, как -
ie,  -у:  Nick  -  Nickie,  Nicky,  Ted  -  Teddy,  Teddie,  Elizabeth  -  Lizzie,  Betty,  Bessie  и  др.  Для  казахского  же  языка 
характерно  наличие  только  одного  уменьшительного  суффикса  —ке,  который  добавляется  к 
сокращенному имени: Сақан — Саке. 
В последнее время в казахском языке имеет место тенденция к употреблению заимствованных из 
русского языка уменьшительных суффиксов -очка, -ечка, -енька (а.также фамильярно-грубого суффикса -
ка),  которые  являются  широко  распространенными  в  русской  лингвокультуре  и  служат  признаком 
особого расположения по отношению к адресату: Раушаночка, Айгулечка, Айнурочка, Гульжанка, Саулешка 
и  т.д.,  причем  они  прибавляются  преимущественно  к  женским  именам.  Это  объясняется  тесными 
связями  двух  народов,    взаимопроникновением  элементов  из  одного  языка  в  другой,  а  тот  факт,  что 
уменьшительно-ласкательные  суффиксы  прибавляются  в  основном  к  женским  именам,  вероятно, 
связан  с  тендерным  распределением  ролей  в  казахском  обществе,  где  мужчина  -  сильный  телом  и 
духом,  не  поддающийся  слабостям  хозяин  (воин),  а  женщина  -  ласковая,  заботливая,  согревающая 
теплом  девушка,  мать,  которую  воспевает  храбрый  воин,  мужчина.  В  русском языке, Ирииш, Иришка, 
Ируля, Ирунчик.. 
 
Казахский 
Русский 
Английский 
-Ханымдар мен мырзалар  
-Мырза/Ханум 
ага(и)\ апа(й) 
-Сақан — Саке 
-Раушаночка, Айгулечка 
-жолдас, достым, қурдас 
- 
- Дамы и господа 
Господин /Госпожа 
-дядя\ тѐтя 
-Коль, Петь 
-друг, приятель 
-молодой человек,  
-парень, 
-Ladies 
and 
gentlemen! 
Mr/Mrs/Ms  
Sir \Madam 
-Uncle Ben, Aunt Emily 
-Ed(Edward) 
-Тот (Thomas) 
-Nick – Nickiе 
-
 
Fellow 
- young man  
 
Подводя итоги, можно отметить, что; 
1.
 
количество именных форм обращения в английском языке больше, чем в казахском; 
2.
 
ситуации употребления именных форм обращения не всегда совпадают; 
3.
 
в  английском  языке  общеупотребительна  нейтральная  форма:  обращения  Mr/Mrs/Miss  + 
фамилия  (имя),  в  то  время  как  соответствующая  ей  форма  обращения  в  казахском  и  русском  языках 
употребляется довольно редко; 
4.
 
если в английской коммуникативной культуре вежливо подчеркивать равенство партнеров по 
коммуникации, то в казахской и русской подчеркивается статусная и возрастная дистанция; 
5.
 
        термины  родства  в  английской  коммуникации  употребляются  только  при  обращении  к 
родственникам, а в казахской и русской сфера их употребления значительно шире; 
6.
 
в английском и русском языках гораздо чаще употребляются сокращенные формы имен при 
обращении, однако обусловлены они разными причинами; 
7.
 
для  английского  и  русского  языков,  в  отличие  от  казахского,  характерно  более  частое 
употребление  уменьшительно-ласкательных  суффиксов;  в  современном  казахском  языке  такие 
суффиксы являются, в основном, заимствованными из русского. 
 
Литература 
1.
 
Вежбицкая  А.  Язык.  Культура.  Познание.  Пер.  с  англ.,  отв.  ред.  М.А.  Кронгауз.  -  М.:  Русские 
словари1996. - 416 с. 
2.
 
Воробьев  В.В.  Язык  -  Культура  -  Личность  //-  4-ый  Международный  симпозиум  по 
лингвострановедению. - М.: Изд 

131 
 
3.
 
Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы).  Монография. - М.: Изд-во РУДН, 1997. – 
331с. 
4.
 
Савойская  Н.П.  «Лингвокультурологические  особенности  концепта  «вежливость»  на  материале 
английского, казахского и русского языков. Канд. Диссерт. Автореферат  М: 2005 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 364: 338.124.4 
              
ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҦРҒЫНДАРДЫ 
ӘЛЕУМЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 
 
Толегенова К.К., Абенова Ж.Ш. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазахстан 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматривается  влияние  мирового  экономического  кризиса  на  социальные 
положения  общества.  Раскрываются  признаки  проявления  кризиса  и  меры  для  минимизации  его 
последствий.  Дается  анализ  преодоления  экономического  кризиса  и  социальной  поддержки  населения  в 
Казахстане. 
 
Summary 
This article considers the impact of the global economic crisis on the social position of the society. Reveals 
the features of displaying crisis and the measures to minimize its impact. Presents the analyses of overcoming the 
economic crisis and social support of the population in Kazakhstan. 
 
Білім,  денсаулық,  зейнетақы,  тҧрғындардың  кірісі  мен  ӛмір  сҥру  деңгейін  қамтитын  қоғамның 
әлеуметтік  саласының  даму  негізі  экономика    болып  табылатыны  ешкімге  қҧпия  емес.  Мықты 
экономика,  қуатты  қаржы  айналысы  жалпы  елдегі,  аймақтағы,  ӛндірістегі  қажетті  әлеуметтік 
жағдаятты  сақтауға  және  тҧрақты  адам  капиталын  қамтамасыз  етудегі  бірден-бір  маңызды  фактор 
болып  табылады.  Сонымен  қатар,  кері  вектор  әсері,  яғни  қоғамның  әлеуметтік  саласы  мен 
тҧрғындардың  әлеуметтік  жағдайының  экономика  мен  қаржы  саласына  әсерін  ескеруіміз  қажет. 
Әлеуметтік саланың дамуы, халықтың әл-ауқытының артуы ӛз кезегінде экономиканың ӛсуіне, қаржы 
ресурстары кӛлемдерінің динамикасына ықпал етеді [1]. 
Экономикалық  дағдарыс  мәңгі  емес,  ол  уақытша  қҧбылыс.  АҚШ  федералдық  резервтік 
жҥйесінің бҧрынғы басшысы Алан Гринспеннің айтуынша, қазіргі әлемдік қаржылық дағдарыс  – бҧл 
жҥз  жылда  бір  рет  орын  алатын  оқиға.  Бірақ  дағдарыс  аз  уақыттың  ішінде  де  халықтың  әл-ауқатын 
біршама  әлсіретуі  мҥмкін.  Бір  нәрсе  анық,    экономикалық  дағдарыстан  шығу  ҥрдісіндегі  басты 
кейіпкер – осы әл-ауқаты әлсіреген халық болуы тиіс. Бҧл жағдаятта дағдарыстан шығу ҧзақ, әрі ауыр 
режимдегі жағдайда ӛтуі мҥмкін. Мҧндайда қорытынды ӛз-ӛзінен шығып тҧрған сияқты, яғни халыққа 
экономикалық  дағдарыстың  тигізер  залалын  «әлсірету»  қажет.  Ал  бҧл  мемлекеттің,  бизнестің, 
азаматтық қоғам мен оның институттарының міндеттері. 
Баршамызға мәлім әлемдік қаржы дағдарысы ешбір мемлекетке оң қырымен келіп жатқан жоқ. 
Қазіргі  таңда  әлемнің  ең  ірі,  алпауыт  мемлекеттерінің  ӛзі  қомақты  қаржылық  және  ӛндірістік 
тоқырауларды  батан  кешуде,  сонымен  қатар  жҥз  мыңдаған  адамдар  жҧмыссыз  қалуда,  кӛптеген 
шаруашылық орталықтары жабылуда. Дағдарыстың қауіпті әсерлерінен Қазақстан да шет қалған жоқ, 
осы  қҧбылыстың  салдарынан  ӛз  еңбегімен  кҥн  кӛретін  қарпайым  халықтың  әлеуметтік  жағдайы 
тӛмендеді, маргиналдар кӛбейді, жҧмыссыздық секілді әлеуметтік мәселелердің ӛсуіне ықпал етті. Осы 
тҧста Қазақстанда мемлекеттік саясаттың басым бағыты әлеуметтік сала болып қала берді. 2008 жылғы 
Қазақстанның экономикасы дағдарыс барысында дамыды, бҧл іскерлік және тҧтынушылық кӛздердің 
белсенділігінің  кҥрт  тӛмендеуіне  әкелді,  сонымен  қатар  қаржылық  секторға  да  әсер  етіп,  экономика 
салаларының  динамикалық  ӛсуінің  бәсеңдеуіне  себеп  болды.  Әлемдік  нарықта  қолданыстағы 
ӛнімдердің  бағасының  лезде  қымбаттауы  салдарынан  ҧлттық  экономикамызда  инфляциялық  қысым 
кҥшейді.  Әлемдік  қаржы-экономикалық  дағдарыстың  әсерімен  Қазақстан  Республикасында  ӛндіріс 
қарқыны  тӛмендей  бастады,  жҧмыспен  қамтудың  тӛмендеуі  және  тиісінше  халық  табысының  азаюы 
белең алды. 264 кәсіпорын ӛндірісін толық немесе ішінара тоқтатты. Қырық мыңнан астам қызметкер 
ішінара  жҧмыспен  қамту  режиміне  ауыстырылды  не  ақысы  тӛленбейтін  демалыстарға  жіберілді. 

132 
 
Жҧмыссыз  халық  саны  559,3  мың  адам  болды  (немесе  экономикалық  белсенді  халықтың  6,6  %). 
Жҧмыссыздықтың ӛсуі, қызметкерлердің одан әрі босатылуы әсіресе ӛндірістің экспортқа бағытталған 
салаларында  болжанды.  Қҧрылыс,  сауда,  кӛлік  және  байланыс  салаларында  да  жҧмыс  орындарының 
қысқару  қаупі  орын алды.   Осының барлығының  әсерінен отандық  экономикамызды  тҧрақтандырып, 
кҥшейту ҥшін Қазақстанға тиімді шаралар қолдану керектігін аңғартады. Осындай жағдайда Мемлекет 
басшысының  тапсырмасы  бойынша  Қазақстан  Республикасының  Ҥкіметі  жҧмыспен  қамтуға, 
жҧмыссыздықтың  айтарлықтай  ӛсуіне  жол  бермеуге,  жҧмыс  орындарын  сақтауға  және  жаңа  жҧмыс 
орындарын қҧруға бағытталған арнайы Жҧмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясын 
(Жол картасын) әзірледі. 
Әлеуметтік  экономикалық  кӛмек  берудің  мемлекеттік  бағдарламасы  негізінде  азаматтық 
конституциялық  қҧқығы  қамтамасыз  етіледі,  тегін  жалпы  орта  білім  беру  және  медициналық  кӛмек 
беру,  қарттарды  және  еңбекке  жарамсыздарды  ҧстау,  ана  мен  баланы  қорғау  т.б.  Оларды 
қанағаттандыру  деңгейі  нақты  жағдайда  қалыптасқан  қоғамның  экономикалық  даму  деңгейі  мен 
қҧндылықтық  қағидаттарына  байланысты  болады.  Ӛткенді  сараптасақ,  соңғы  он  жылдағы 
Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік дамуында алға басушылық бар. 2000 жылмен салыстырғанда 
ІЖӚ кӛлемі екі есе кӛбейді. Орташа айлық жалақы бес есеге, ал зейнетақы орташа мӛлшері ҥш есеге 
ӛсті.  Ӛмір  сҥрудің  ең  тӛменгі  деңгейінен  аз  табысы  бар  халықтың  ҥлесі  тӛрт  есеге  азайды.  Халық 
денсаулығының  негізгі  кӛрсеткіштері  жақсарды  [2].  Жол  картасы  шеңберінде  жҧмыспен  қамтуға 
жәрдемдесудің белсенді нысандарын (әлеуметтік жҧмыс орындары, жастар практикасы, қайта даярлау 
және  біліктілікті  арттыру)  кеңінен қолдану  нысаналы  топтар  қҧрамындағы  адамдардың  белсенділігін 
арттыруға  ықпал  етті,  ал  жастар  арасындағы  жҧмыссыздық  деңгейі  (4,7  %)  алғаш  рет  елдегі 
жҧмыссыздықтың  жалпы  деңгейінен  тӛмен  кӛрсеткіште  белгіленді.  Жол  картасының  негізгі 
нәтижелері: шамамен 9 мың жоба іске асырылды;  392 мың жҧмыс орны қҧрылды; шамамен 150 мың 
адам  даярлауға  және  қайта  даярлауға  жіберілді,  олардың  жартысына  жуығы  жҧмысқа 
орналастырылды;    192  мыңнан  астам  адам  әлеуметтік  жҧмыс  орындарына  және  жастар  практикасы 
шеңберіндегі  жҧмыс  орындарына  орналастырылды.  Дағдарыс  жағдайында  іске  асырылған  халықты 
жҧмыспен қамтудың қысқа мерзімді стратегиясы – Жол картасы жҧмыссыздық деңгейінің ӛсуіне жол 
бермеуімен қатар, оның деңгейінің 2009 жылғы екінші тоқсандағы 6,9 %-дан 2010 жылғы желтоқсанда 
5,5  %  кӛрсеткішке  дейін  тӛмендеуіне  қол  жеткізуге    мҥмкіндік  берді.  Қаржылық  дағдарыс 
жағдайындағы Қазақстанның әлеуметтік саясатының басым бағыттары халықты жҧмыспен қамтамасыз 
ету  мен  мамандарды  қайта  қайта  даярлауға,  әлеуметтік  тӛлемдер  мен  бюджеттік  қызметкерлердің 
жалақысын  арттыруға    баса  назар  аударылып  отыр.  Осы  бағыттарды  қамтыған  «Жол  картасы» 
бағдарламасы  нәтижелері  бойынша  республикалық  және  жергілікті  бюджеттен  бӛлінген  168,9  млрд 
теңгенің 99,6 пайызы игеріліп, тҧрғын ҥй коммуналдық шаруашылық нысандары, әлеуметтік, мәдени 
нысандар мен жол жӛндеужәне жылыту жҧмыстары, мамандарды қайта дайындау, жастар тәжірибесін 
ҧйымдастыру шаралары жҥзеге асты. Электр желілері, сумен жабдықтау желілері, 284 шақырым жылу 
трассасы, автожолдар, жҥздеген мектептер мен ауруханалар, мәдениет пен спорт нысандары жӛнделді. 
Әлеуметтік-экономикалық  қолдау  бағдарламалары  табыстар  деңейінде  айырмашылықтарды 
жҧмсартуға ҧмтылады [3].  
Қазақстанның 2009-2011 жылдардағы қаржылық дағдарыстан ҧлттық қордың қаражатымен ӛтуі 
ҥкіметіміздің  экономикалық  саясаттың  сауаттылығынан  болды.  Алдағы  болатын  дағдарыс 
Қазақстанның  әлеуметтік-экономикалық  дамуына  ҥлкен  сын  дайындап  отырғаны  анық.  Сондықтан, 
алдағы қаржылық дағдарыстың ықпалын шектейтін сауатты шараларды іске асыратын жол іздеу қажет. 
Ӛткен  2012  жылдың  алты  айындағы  азық-тҥлік  пен  басқа  датҧтыну  тауарлары  бағаларының 
шарықтауы  мен  жолаушылар  тасымалдау,  коммуналдық  қызметтер  және  электр  қуатының  ӛсуі  жыл 
аяғына  дейін  жалғасып  келуде.  «Ҥкімет  қарапайым  халықтың  табыстарының  деңгейінің  ӛсуіне 
бағытталған  шаралармен  қоса  дағдарыс  кезінде  орташа  тіршілікті  қамтамасыз  етуге  ықпал  жасайтын 
механизмдерді  енгізу  мәселелесін  шешуді  қолға  алуы  тиіс.  Егерде  ҥкімет  батыс  елдеріне  еліктеп, 
макроэкономиканың мәселесіне  ғана кӛңіл  бӛліп, бҧқара  халықтың  әлеуметтік  жағдайын жақсартуды 
алдыңғы  орынға  қоймаса,  келесі  дағдарыстан  жҧрттың  кедейленуі  шектен  тыс  артып,  қоғамдағы 
қайшылықтың ӛршуі әлеуметтік жарылысқа әкелуі мҥмкін» деп кӛрсетеді белгілі сарапшы-экономист 
Болат Дҥйсенбі [4].  
Еліміздің   әлеуметтік-экономикалық  жағдайына  шолу  және  талдау  жасау  дағдарысты 
экономикалық  жағдайдағы  Ҥкімет  қызметінің  нәтижелілігі  мен  тиімділігін  байқатады.  Статистика 
атқарушы биліктің мемлекеттің қаржы-экономикалық жағдайындағы келеңсіз ҥрдістердің тереңдеуіне 
қарсы  тҧру  мҥмкіндігінің  бар  екендігін  кӛрнекі  тҥрде  кӛрсетіп  берді.Ҥкімет  және  жергілікті  билік 
органдары  әлемдік  қаржы  дағдарысы  басталғалы  бері  оның  салдарларын  жҧмсарту  ҥшін  қолданып 
отырған  іс-шараларының  тиімділігін,  пәрменділігін  халықтың  бағалауы  дағдарысқа  қарсы  басқару 
жағдайларындағы  атқарушы  биліктің  тиімді  қызметі  жҥйесінің  тепе-теңдігін  кӛрсетеді.  Бҥгінгі  таңда 

133 
 
еліміздегі  экономикалық  дағдарыстың  залалын  бәсеңдетудің  тӛмендегі  жолдарын  атап  кӛрсетуге 
болады: 
- Ӛндірісті, ел экономикасын қолдау 
- Жемқорлықпен кҥрес  
-Ауыл шаруашылығын қалпына келтіру 
-Мемлекет экономиканы, бағаны  реттеуі тиіс, ҧлттық экономиканы да қҧруы керек 
-Зейнетақы, еңбекақы тӛлемдерін кӛбейту 
-Инфляциямен, баға ӛсімімен кҥрес 
-Ақшаны ҥнемдеу, бей-берекет шығыстарға, мерекелік шараларға, қымбат қҧрылыстарға жҧмсамау 
-Шағын бизнесті, шағын кәсіпорынды қолдау 
-Мҧқтаждарға кӛмектесу, қайыршылықпен, қаңғыбастықпен кҥресу 
-Шетелдік жҧмыс кҥшінің санын қысқарту 
-Жастарға кӛңіл бӛлу. Жҧмыс орындарын ашу 
-Жҧмыссыздарға ӛз ісін ҧйымдастыруға қаржылай кӛмек кӛрсету. Жҧмыссыздар ҥшін кеңес беру 
орындары жҧмысын, «тікелей желілер» ҧйымдастыру. 
Қорыта  айтқанда,  Қазақстанда  азаматтарымыздың  әлеуметтік  қорғалуы  Конституциямен 
кепілдендірілген.  Ал  әлемдік  қаржылық  дағдарыс  кезінде  тҧрақтылық  пен  қоғамның  ӛсіп-ӛркендеуі 
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын тиімді жҥргізуіне тәуелді. 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: