Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

98 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
УДК 306.85 : 400.13 
 
К.Б.УРАЗБАЕВ  
кандидат филологических наук,  
доцент МКТУ им. Х.А.Ясави 
 
Н.М.ЕСЕНКУЛОВА  
магистрант МКТУ им. Х.А.Ясави 
 
ТЕРМИНЫ РОДСТВА В МЕЖКУЛЬТУРНОЙ  
СЕМЕЙНОЙ КОММУНИКАЦИИ 
 
Данное  исследование  проводится  в  рамках  социолингвистического  и 
сопоставительного  изучения  межкультурной  коммуникации  на  примере 
терминов  родства  разносистемных  языков.  В  работе  рассматривается 
номинативный  аспект  лексических  единиц  определенного  семантического 
поля  фигурантов  семейных  отношений  английского,  русского  и  казахского 
языков.  Данное  сообщение  предлагается  в  виде  постановки  проблемы  для 
дальнейшего 
структурно-семантического 
рассмотрения 
указанных 
номинативных единиц сопоставляемых языков. 
 
Ключевые  слова:  социолингвистика,  межкультурная  коммуникация, 
термины  родства,  номинация,  английский  язык,  русский  язык,  казахский 
язык.  
 
Современная 
лингвистика 
уделяет 
все 
большее 
внимание 
сопоставительному  анализу  языков,  это  закономерное  явление:  бурный 
процесс  осознания  своей  единичности,  культурного  своеобразия,  который 
охватил  многие  народы,  по-своему  отразился  и  на  развитии  гуманитарных 
наук.  В  первую  очередь, внимание  общественного  сознания  было  обращено 
на  те  направления  и  отрасли,  которые  позволяют  дополнить  или  развить 
представление  каждого  народа  о  специфике  национального  пути  в  рамках 
общего хода цивилизации, определить ценность своей культуры, своеобразие 
языка, то есть на направления, характеризующие национальный менталитет. 
Среди  тематических  пластов  лексики  одно  из  первых  мест  по  давности 
происхождения  и  большой  устойчивости  понятий,  обозначаемых  ими, 
занимает слой лексики, передающий родственные отношения. 
В  настоящее  время  нельзя  сказать,  что  вопрос  выделения, 
классификации,  исследования  и  «регулирования»  потребления  в  дискурсе 
родовой  лексики  относится  только  к  лингвистической  проблематике.  Этой 
проблемой занимаются такие науки, как психология, социология, педагогика, 
группа  юридических  наук,  а  также,  как  показал  опыт  последних  лет,  этим 
вопросом занимаются даже парламенты различных стран. 

99 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Анализ  определений  термина  показывает,  что учёные едины в том, что  
термин  представляет  собой  слово  или  словосочетание,  соотнесённое  со 
специальным  понятием  (т.  е.  с  понятием  какой-либо  отрасли  техники  или 
области знания). Осознание неразрывной связи термина с обозначаемым им 
понятием  позволяет  на  практике  беспрепятственно  выделять  термин  из 
специального  текста  [1].  Термин  нуждается  в  соотнесении  с  дефиницией, 
поскольку  постоянно  существует  потребность  в  информации  об  объёме 
содержания  и  месте  понятия,  обозначаемого  термином.  Эти  данные  можно 
получить лишь в дефиниции, которая одновременно является и определением 
значения термина. Общеупотребительное слово также имеет определение, но 
дефиниция  термина  (в  особенности  узлового,  родового)  отличается  от 
определения 
общеупотребительного 
слова 
логической 
строгостью, 
упорядоченностью  и  указанием  точных  границ  специального  понятия.  Это 
становится наглядным при сопоставлении дефиниции термина и определения 
общеупотребительного  слова,  представленных  одной  и  той  же  лексической 
формой.  
Общеизвестно, что всякое слово многомерно  - его природу определяют 
такие  факторы,  как  грамматика,  словообразовательная  структура, 
регистровая  характеристика  (возвышенность,  нейтральность,  сниженность), 
место  в  номинативной  системе  (в  тематическом  поле,  в  синонимическом 
ряду, 
в 
рамках 
логических 
связей: 
конкретность/абстрактность, 
родовое/видовое  понятие,  часть/целое),  наличие/отсутствие  оценки  и  тип  ее 
выражения,  способность  к  стилизации  речи,  коммуникативно-ситуативный 
фактор (кто говорит, кому, с какой целью, при каких обстоятельствах), этика 
(роль  слова  в  межличностных  отношениях:  равноправие,  подчинение 
/подчиненность, 
конформизм), 
эстетика 
(выразительность 
/невыразительность, комизм), степень и характер выраженности той или иной 
содержательной  стороны  (эксплицитность/имплицитность,  подразумевание, 
подтекст), генетический момент (исконное/заимствованное слово), диахрония 
(неологизм/архаизм,  отсутствие  ощущения  возраста  слова),  ареальная 
принадлежность  (общенациональное/региональное,  диалектное  слово), 
взаимодействие  с  параллельными  кодами:  звуковым  и  жестовым. 
Перечисленного  достаточно,  чтобы  представить  себе  полноту  и  сложность 
информации,  заложенной  в  слове.  И  если  под  причиной  употребления 
родовой  лексики  мы  понимаем  совокупность  общих  социально-
психологических процессов, находящих свое отражение в языке социума, то 
функциональная  нагрузка  слова,  с  нашей  точки  зрения,  неотделима  от 
конкретной речевой ситуации, т.е. от контекста [2].  
Так как в последние годы серьезно возросла активность родовой лексики 
и фразеологии в разговорной речи, в условиях межличностной коммуникации 
при неформальном общении, то речевая манера, присущая так называемому 
нон-стандарту, сопровождаемая актуализацией родовой лексики, охватывает  

100 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
все  более  широкие,  так  сказать,  нетрадиционные  группы  населения,  до 
недавнего  времени   наиболее   консервативные   по   отношению  к  родовой  
лексике  социогруппы.  Эти  процессы  находят  свое  отражение  и  в  книжной 
речи, преимущественно в СМИ (в печати, электронных СМИ, кинофильмах), 
в  устной  публичной  речи  политического  характера,  в  художественной  (и 
около  художественной)  литературе  постмодернистского  направления,  в 
частности  в  новой  волне  драматургии  и  соответственно  в  театральных 
спектаклях. 
Семейная коммуникация осуществляется на двух уровнях  – внутреннем 
и  внешнем.  Внутренний  круг  общения  представляет  собой  закрытое 
коммуникативное пространство, в рамках которого могут взаимодействовать 
только  члены  семьи  и  близкие  им  люди.  Внешний  круг  отражает  любые 
формы  общения  конкретной  семьи  как  малой  группы  с  социумом. 
Разграничение  внутреннего  и  внешнего  типов  общения  определяет  выбор 
вербальных  и  невербальных  средств,  используемых  в  семейной 
коммуникации [3]. 
Семья  как  социальный  институт  демонстрирует  триединое  отношение 
«супружество  –  родительство  –  родство»  и  обеспечивает  воспроизводство 
населения,  преемственность  семейных  поколений,  социализацию  детей, 
поддержание  существования  членов  семьи.  Межкультурная  семейная 
коммуникация  обладает  основными  признаками  стандартного  общения  в 
монокультурной  семье,  вытекающими  из  специфики  феномена  семьи  как 
малой  группы  и  социального  института,  и  вместе  с  тем  обладает  рядом 
специфических особенностей. 
Комбинация межличностного и группового общения, реализуемая через 
такие  переменные,  как  состав  семьи,  брачный  возраст,  пол  брачующихся, 
количество  сожительствующих  супругов  и  т.  д.,  специфична  в  разных 
культурах и находит свое отражение на уровне языка, в частности в сложной 
системе терминологии родства. 
В  гавайской  и  китайской  культурах  имеются  наименования  девяти 
степеней  родства:  по  четыре  поколения  до  и  после  конкретного  человека, 
включая его самого. Отдельные наименования имеют бабушка и дедушка по 
линии  отца  и  по  линии  матери,  старший  и  младший  братья,  старшая  и 
младшая  сестры,  невестки  (жены  старшего  и  младшего  братьев),  зятья 
(мужья старшей и младшей сестер),  внуки по линии сына и линии дочери  и 
т.д.  Всего  учеными  выделено  274 китайских  термина  родства,  причем  и  эта 
сложнейшая  система  существенно  разнится  в  зависимости  от  того, 
употребляются ли они в разговорной или письменной речи, в межличностном 
или групповом семейном общении [4]. 
Признаком 
благополучной, 
нравственно 
здоровой 
семейной 
коммуникации  является  гармоничное  сосуществование  межличностного, 
нуклеарного группового и расширенного группового общения, что требует от  

101 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
супруга-экспатрианта  достаточного  уровня  языковой  и  культурной 
компетентности. Вот почему специалисты по межкультурной коммуникации 
рекомендуют  вступающим   в  межкультурный  союз  обязательно проверить  
выстроенное  определенным  образом  межличностное  взаимодействие  в 
расширенном групповом общении до непосредственного заключения брака. 
Термины  родства  –  названия  кровных  родственников  и  свойственников 
(родственников  по  браку).  Термины  родства  –  часть  словарного  состава 
языка,  однако  принципы  группировки  этих  терминов  в  системы  терминов 
родства  определяются  особенностями  социальной  организации  конкретного 
общества.  
Так,  первой  общей  особенностью  терминов  родства  в  разносистемных 
языках  является  относительность  их  значения:  лицо,  названное  тем  или 
другим  термином  родства,  является  таковым  не  в  абсолютном  смысле,  а 
только по отношению к другим лицам, в каждом конкретном случае вполне 
определенным.  Например,  сын  –  это  лицо  мужского  пола  по  отношению  к 
своим  родителям,  дочь  –  лицо  женского  пола  по  отношению  к  своим 
родителям,  сестра  –  дочь  тех  же  родителей  по  отношению  к  другим  их 
детям,  сноха  –  жена  сына  по  отношению  к  его  родителям,  деверь  –  лицо 
мужского пола по отношению к жене своего брата и т.п. В казахском языке, 
например,  қайын  –  күйеудің  інілері  жеңгесіне  қайыны  болады    (младшие 
братья  мужа  по  отношению  к  его  жене),  жезде  –  апасының  күйеуі  (муж 
старшей сестры по отношению к ее младшей сестре). 
В силу того, что термины родства обладают относительным значением, 
одно  и  тоже  реальное  лицо  может  быть  названо  по-разному  и  матерью  и 
дочерью, и дедом и внучкой, и тетей и племянником, и зятем и тещей и т.п. – 
в  зависимости  от  того,  по  отношению  к  каким  другим  лицам  это  лицо 
определяется. 
Главной  целью  сопоставительного  типологического  анализа  является 
сравнение  языков  в  целом,  что  станет  возможным  только  тогда,  когда  в 
распоряжении  исследователя  будут  находиться  исчерпывающие  (или 
достаточно  полные)  описания  различных  структурных  уровней  языков. 
Между  тем  отсутствие  подобных  описаний  характерно  не  только  для 
малоизученных,  но  и  для  многих  хорошо  известных  (в  том  числе 
европейских) языков [5]. 
Актуальность  проводимого  нами  этимологического,  типологического  и 
антропологического  анализа  терминов  кровного  родства  и  свойства  как 
наиболее  древнего  слоя  лексики,  связанного  с  развитием  семьи  и  ее  форм, 
определяется,  прежде  всего,  тем,  что  позволяет  установить  наиболее 
значимые  понятия  для  рассматриваемых  языков.  Кроме  того,  исследование 
номенклатуры  терминов  родства  дает  возможность  сделать  ряд  выводов 
относительно  генетического  родства  языков  и  выполнить  комплексное 
описание лексико-семантических систем английского, русского и казахского  

102 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
языков.  
На основе анализа особенностей номенклатурных систем родства, в  
английском,  казахском  и  русском  языках  использования  универсальных 
принципов   категоризации,   диахронного   и    синхронно-сопоставительного  
анализа  терминов  кровного  родства  и  свойства,  учета  ареальных 
характеристик  с  помощью  проведенного  сопоставительного  анализа 
культурно-языкового  концепта  терминов  родства  на  материале  различных 
лингвокультур 
устанавливаются 
общие 
и 
специфические 
черты 
культурологических характеристик терминов родства в этих языках. 
Современной  методической  наукой  еще  не  выработано  единой  точки 
зрения  на  соотношение  понятий  «межкультурная  коммуникация», 
«межкультурное общение» и «диалог культур». Тем не менее, ключевым для 
большинства определений этих трех понятий является слово взаимодействие. 
А взаимодействие, как известно, обозначает универсальную форму движения, 
развития, определяющую существование и структурную организацию любой 
материальной  системы.  Охарактеризовать  взаимодействие  в  контексте 
иноязычного образования можно следующим образом: 
– 
 
во-первых, взаимодействие представляет собой явление двустороннего 
характера,  которое  имеет  обоюдную  значимость  для  личностного  роста 
каждого  из  партнеров,  делает  возможным  сопоставление  мыслей,  чувств  и 
поступков  индивида  с  их  выражением  у  других  людей,  в  нашем  случае  -  у 
представителей  другой  национальной  культуры,  выступая  тем  самым 
основой самопознания, саморегуляции, самореализации и, в конечном счете, 
развития  личности  обучаемого,  прежде  всего,  как  субъекта  национальной 
культуры;  
–
 
во-вторых,  основной  характеристикой  взаимодействия  человека  с 
миром и людьми вообще и с миром другой культуры и ее представителями в 
частности является то, что оно позволяет человеку не только актуализировать 
имеющиеся у него внутренние потенциалы, но и дополнять их в структурном, 
содержательном,  ценностном  и  смысловом  плане,  что  становится 
предпосылкой для развития личности обучаемого как субъекта общемировой 
культуры и как личности, способной к общению на межкультурным уровне. 
При  таком  понимании  взаимодействие  можно  назвать  сущностью 
иноязычного  образования  как  творческой  деятельности,  его  непременным 
условием, 
способствующим 
смысловому 
взаимопроникновению 
и 
ценностному  обмену  субъектов  педагогического  процесса.  При  таком 
взаимодействии  непременно  происходит  аккультурация  –  т.е.  процесс 
взаимопроникновения  и  взаимовлияния  культур,  когда  в  ходе  прямого 
контакта  усваиваются  технология,  образцы  поведения,  ценности  чужой 
культуры,  которые,  в  свою  очередь,  изменяются  и  приспосабливаются  к 
новым требованиям. 
При сопоставительном анализе структуры значения нас интересует не то,  

103 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
какими средствами выражается данная категория плана содержания в языке, 
а  то,  какие  смысловые  категории  формируют  данное  значение  слова. 
Сопоставительный  анализ  терминов  родства  может  быть  успешно 
использован для разграничения лексико-семантических групп и уточнения их 
состава.  Он  также  может  быть  использован  при  изучении  компонентного  
состава  значения  отдельного  слова.  При  всей  своей  недостаточной 
разработанности  межъязыковой    коммуникации  сопоставительный  метод 
может принести большую пользу, вскрывая ряд дополнительных общностей 
и различий, ускользающих при внутриязыковом анализе. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Суперанская  А.В.,  Подольская  Н.В.,  Васильева  Н.В.  Общая  терминология: 
Вопросы теории. – М.: Наука, 1989. – 246 с.  
2.
 
Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – М.: Слово, 2000. 
– 262 с.  
3.
 
Бондаренко  Е.В.  Семейные  прозвища  как  лексическое  проявление 
неформальности межкультурной семейной коммуникации // Современные проблемы 
гуманитарных  и  естественных  наук:  материалы  2-й  Междунар.  науч.-практ.  конф., 
15-25 янв. 2010 г. – М.: РУДН, 2010. – Т. 1 – 255 с.   
4.
 
Дзибель Г.В. О системном подходе к феномену родства // Алгебра Родства. - 
СПб.: МАЭ РАН, 1995. – Вып. 7. – 280 с. 
5.
 
Harris C.C. Kinship (Concepts in the Social Sciences). - Bristol: Open University 
Press, 1990. – 100 p.  
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада мәдениетаралық отбасылық қатынас тұрғысынан туыстық терминдердің орны, 
өзгешеліктері мен салыстырылған тілдердегі қасиеттері қарастырылады. 
(Уразбаев  Қ.Б.,  Есенкулова  Н.М.  Мәдениетаралық  отбасылық  қатынас  тұрғысындағы 
туыстық терминдер) 
 
SUMMARY 
The  kinship  terms’  place,  peculiarities  and  features  of  compared  languages  in  the  sphere  of 
cross-cultural family communication are considered in this article.   
(Urazbayev K.B., Yesenkulova N.M. Kinship Terms in Cross-Cultural Family Communication) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

104 
 
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
 ПЕДАГОГИКА 
 
 
ӘОЖ 373. 23 
 
Л.С.СМАНОВ 
педгогика ғылымдарының докторы,  
ОҚИПИ-ның профессоры 
  
К.Б.БАЙТЕРЕКОВА 
ОҚИПИ-ның ізденушісі 
 
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ТӘРБИЕЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Өскелең  ұрпақты  құқықтық  мәдениетке  тәрбиелеудің  мазмұны  мен 
құрылымы  тұлға  құқықтары  мен  абыройын  қорғауға,  философиялық 
ұстанымдарды  негіздеуге,  адам  еркіндігі  мен  абыройын  сақтауға 
бағытталуы тиіс. Мұндай философиялық тұжырымдама қажеттілігі жас 
өскіннің  адамгершілігін  қалыптастырудың  күрделілігінен  және  жүйелі 
тәжірибе  негізінде  құқықтық  мәдениетті  тәрбиелеудің  маңыздылығынан 
туындап отыр. Мақалада жалпы адам баласының, оның ішінде жастардың 
құқықтық мәдениет тәрбиесін жетілдірудің кейбір мәселелері жан-жақты 
қарастырылған.  Данышпан  Абайдың  ұлағатты  өсиеттері  бұл  бағытта 
еңбек  етіп  жүрген  ұстаздар  мен  тәрбиешілерге  мықты  да  берік  ұстаным 
болатыны  анық.  Тәрбие  өзегі  –  ата-бабаның  мол  мұрасы  мен  халықтың 
рухани  бай  қазынасы.  Дәстүрге  беріктік,  әдет-ғұрыпқа  адалдық  –  барлық 
тәрбиенің бастау алар қайнаркөзі екендігін ұмытпағанымыз абзал.  
 
Кілт  сөздер:  «Қазақстан  –  2050»  стратегиясы,  құқықтық  мәдениет, 
диалектикалық 
үйлесімділік, 
педагогикалық 
іс-әрекет, 
авторитарлы 
педагогика, философиялық теория.  
 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  халыққа  Жолдауында  ұсынған 
«Қазақстан  –  2050»  стратегиясы  өзі  айтқандай,  жаңа  саяси  бағыт.  Басты 
мақсат  –  ХХІ  ғасырда  Қазақ  елінің  орнықты,  тұрақты  дамуын  жалғастыру, 
осы  ғасырдың  ортасында  әлемдегі  дамыған  30  елдің  санатына  қосылу. 
Елбасы ұсынған «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің 
жаңа саяси бағыты - біздің болашақ табыстарымыздың, үстіміздегі ғасырдың 
ұзақ жолының бағдары, жолбасшысы болмақ [1]. 
Халқымыз  қашаннан  «өзін-өзі  білген  ер  бақытты,  өзін-өзі  билеген  ел 
бақытты»  деп  азаттықты  бәрінен  биік  қойған.  Сонау  Күлтегін  заманынан 
қалған  «Халқы  бегіне,  бегі  халқына  сенген  ел  ұзақ  жасайды»  деген  өсиет 
өзектілігін  ешқашан  жойған  емес.  Сенім  –  сын  сағаттағы  серігі  екеніне  нық 
ұғынған  халқымыз,  ең  бастысы  кемел  келешекке  деген  сеніміне  селкеу 
түсірген жоқ. Нәтижелерде қиындық пен дағдарыс атаулыны қайыспай  

105 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
көтерді,  белестерді   бірге   бағындырып,   асулардан   бірге   асты,  бірлігінен  
танбай,  төтеп  берді,  «тар  жол,  тайғақ  кешулерден»  жол  тапты,  күмәнді  жерден 
жөн тапты. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  –  Елбасы  Н.Ә.Назарбаев 
«Қазақстан  –  2050»  стратегиясы  –  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси 
бағытында»  атты  халқына  Жолдауында:  «Бесінші.  Мемлекет  тәртіпсіздікке 
мүлдем  төзбеушілік  принципін  ұстануға  тиіс.  Дамыған  қоғам  барлық  жерде 
тәртіп пен реттілік орнатудан, жайлы подъезден, жинақы ауладан, таза көшеден 
және  жарқын  жүзді  адамдардан  басталады»  –  дейді  [1].  Олай  болса,  әлеуметтік 
педагогикалық тұрғыдан құқықтық мәдениетті тәрбиелеу мәселесі күн тәртібінде 
тұруы  қажет.  Жалпы  құқықтық  мәдениетті  тәрбиелеуде  педагогикалық  іс-
әрекеттің  диалектикалық  үйлесімділігінің  кейбір  бағыттарының  күрделілігін 
байқаймыз.  Сөз  етілген  үйлесімділік  бүгінгі  әлеуметтік  жаңғыру  барысында 
өскелең ұрпақтың құқықтық мәдениетін тәрбиелеудің іс-тәжірибесі мен ізгіліктің 
теориясы  негізінде  тәрбиенің  адамгершілік  арқылы  қамтамасыз  ететін 
педагогикалық  жаңа  ойларды  талап  етуімен  түсіндіріледі.  Жалпы  білім  беру 
мектептерінде  оқушы  тәрбиесіне  ерекше  бет  бұруы  қоғамдағы  демократия 
жолдарын  іздестіруге,  адам  құқықтарының  сақталуын  қамтамасыз  етуге  деген 
талпыныс  секілді  әлеуметтік  өзгерістермен  анықталады.  Тұтас  педагогикалық 
үдерістегі оңтайландырулар және жаңғыртылулар жеткіншектердің тұлға ретінде 
дамуын  бағыттау,  ықпал  жасау  мәселесінен  туындауда.  Бұл  талап  оқу 
орындарында 
тұтас 
педагогикалық 
үдерісін 
ұйымдастыру, 
өткізу, 
сапаландырудың  жаңа  жолдарын,  технологияларын,  әдістемелерін  қарастыруды 
зерделеу,  зерттеулерді,  іздестірулерді  алға  қойды.  Оқушылардың  құқықтық 
мәдениетін  тәрбиелеу  ықпалдастық  пен  қайта  ойлануды,  әрбір  іс-әрекеттерге 
жауап беруді, іс-әрекеттердің салдарын ойластыруды талап ететін күрделі, қиын 
жол  екендігі  белгілі,  авторитарлы  педагогикадан  ынтымақтастықты,  ізгілікті, 
нәзік педагогикаға өту тәжірибе нәтижесі. 
Мектептердегі тұтас педагогикалық үдерістерге терең, тиянақты  талдаулар, 
жүйелеулер  педагогикалық  плюрализм  –  ой  еркіндігі  ретінде  әр  түрлі  ой-пікір 
айтуға,  жастардың  құқықтық  тәрбиесін  жетілдірудің  әркелкі  нұсқаларын 
салыстыруға кең мүмкіндік береді.   
Құқықтық 
мәдениетті 
тәрбиелеуге 
қатысты 
педагогикалық 
тұжырымдамаларда  жиі  кездесетін  ұқсастықтар  мен  айырмашылықтарды 
зерттеулерде  бастапқы  ойларды  философиялық  және  тәжірибелерге  негіздеуді 
талап  етеді.  Тәрбиенің  философиялық мәселелеріне деген  қызығушылық  қазіргі 
уақытта  педагогикалық  үдерістерді  ұйымдастыруда  философиялық  білімнің 
арнайы саласына – тәрбие философиясына назар аударуға мүмкіндік береді. 
«Осы бір ұры, бұзақы жоғалса, жұртқа ой да түсер еді. Шаруа да қылар еді, 
бай барын бағып, кедей жоғын іздеп, ел секілденіп талапқа, тілеуге  кірісер еді» – 
дейді Абай он бірінші қара сөзінде [2]. 
Американдық философ, әлеуметтанушы және педагог, прагматизмнің басты 
өкілдерінің бірі, «Мектеп және қоғам», «Адам проблемалары» деген еңбектердің 
авторы Джон Дьюи «философиялық теория өмір сүргісі келсе, тікелей тәрбиелеу  

106 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
үдерісіне  әсер  етуі  керек,  ол  адамда  әлемге  қатысты  құнды  қатынас 
қалыптастырып,  қоғамдағы адамдар арасындағы рухани  және  адамгершілік
  
байланыстың өзгеруіне ықпал етуі керек» деп жазған [3]. Сондықтан, Джон Дьюи 
философияны  «тәрбиелеудің  жалпы  философиясы  деп  анықтауға  болады»  деп 
қарастырған.  Тәрбие  философиясы,  ең  алдымен  тәрбиенің  басты  мақсатына 
негіздеме жасап, адамның тәрбиесінің мәнін, ол қабілеті мен талпынысын қажет 
ететіндігін,  тұлғааралық  қатынастардың  мәдениетін  жетілдіру  үйрену,  оқу, 
тәжірибе арқылы мақсатына жететіндігін көрсетеді.  
Тәрбие  философиясы  құқықтық  мәдениет  тәрбиелеу  философиясының 
жетілуіне көмектеседі: 
–
 
жеткіншектердің  нақты  өнегелік  және  дүниетанымдық  ұстанымын 
тәрбиелеу; 
–
 
өнегелік  қағидалар  мен  тұлғаның  жеке  қасиеттерін,  өзін-өзі  тану,  өзіне 
сенген адамға жеткізу; 
–
 
адамдармен араласа білу, адамды тану, үлгі-өнеге алу, ізетті адамдардан 
үйрену; 
–
 
әділ болу, қарапайымдылық – ең жақсы, ең ізгі қасиет екендігін түсіну; 
–
 
түсінік, теория нығайтып, тәрбие философиясына негіздеме жасау. 
Тәрбие  философиясы  еркіндік,  тұлға  құқықтары,  жауапкершілік  әділдік 
деген  түсініктерге  сәйкес  көзқарас  таңдауға,  тіршілік  мәдениетінің  құқықтық 
мінез-құлқы деген түсінікті негіздеуге мүмкіндік береді. Ол тұтас педагогикалық 
мәселенің әдіснамалық шешімінің теориялық негіздерін таңдауға қатысты пікір, 
шешім, тұжырым жасауға жеткізеді. 
Тәрбие  үдерісіне  қажетті  құнды  пікірлер,  әдістемелік  нұсқаулар 
философиялық оймен диалектикамен нақтыланады, диалектикаға деген сұраныс 
әрдайым  болып  қана  қоймай,  кейбір  жағдайларда  тәрбие,  даму,  тарихи  шолу, 
зерттеулерді  тұжырымдауларға  тіпті  күшейіп  айыратындығын  байқаймыз. 
Ғылымның  дамуы,  әсіресе  философияның  дамуы,  тәрбие  философиясы, 
құқықтық мәдениетті тәрбиелеу жай ғана алға жылжу емес, бұл ескі идеяларды 
теріске  шығарып,  жаңа  идеялардың  пайда  болуы  да  емес  және  тіпті,  ескі 
идеяларды тек жаңа синтезге қосу да емес (Гегель айтқандай, олардың алынуы). 
Бұл  сонымен  бірге,  жаңа  кезеңде  ескі  идеялармен  қауышу,  жаңа  талаптар 
негізінде  құқықтық  мәдениетті  тәрбиелеу,  озық  тәжірибені  пайдалану,  оқу-
тәрбие  жетістіктерін  негіздемеге  алып  жаңа  қажет  болған  ой  кешуді  жаңғырту, 
табу. 
Тұлғаның  адамгершілік  қасиеттерін  түсіну  арқылы  ынтымақтастықта,  кері 
байланыстармен  құқықтық  мәдениетті  тәрбиелеу  құндылықтарды  байқатады, 
сондай-ақ оларды қабылдауда дүниетанымына, біліміне, тәжірибесіне, түсінігіне, 
қабілетіне  қатысты  айырмашылықтар  болады.  Соның  нәтижесінде  тәрбиенің 
мақсатына жетудің әдістері, технологиялары әр түрлі болып шығады [3]. 
Құқықтық мәдениетке тәрбиелеу мазмұны мен құрылымын адамгершілікке, 
тұлға  құқықтары  мен  абыройын  қорғауға,  философиялық  ұстанымдарды 
негіздеу,  адам  еркіндігі  мен  абыройын  сақтау  бағытында  нұсқаулар  ұсынады. 
Мұндай философиялық тұжырымдау қежеттілігі тұлғаның адамгершілігін  

107 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
қалыптастырудың  күрделілігінен  және  жүйелі,  тәжірибе  негізінде  құқықтық 
мәдениетті  тәрбиелеу  жүргізіледі.  Құқықтық  мәдениет  тәрбиесінің  құрылымы 
мен  мазмұнын  жобалау  философиялық  тұрғыдан  тұлғаның құқықтары мен
  
еркіндіктерін  қорғау  ұстанымына  негізделгенде  нәтижеге  –  мақсатымызға 
жеткізеді. 
Құқықтық  мәдениетті  тәрбиелеу  кезеңмен,  деңгейлермен  тәртіпті  сақтау, 
мінез-құлықты 
жетілдіру, 
ережелер, 
талаптарды 
түсіну, 
орындау, 
ұжымдылықпен,  демократияны  орындау,  өзін-өзі  тану,  өзін-өзі  тәрбиелеу 
қамқорлық  қатынастарды  ізгіліктілік,  адамгершілікпен  нақты  өнегелер  көрсету 
арқылы  мүмкіндік  жасалады,  сенімге жеткізіледі. Абай:  «Адамға  ақыл керек,  іс 
керек,  мінез  керек»  дейді,  ақылға  салу  арқылы  іс-әрекеттер  жасау,  өзіне-өзінің 
есеп беруі маңызды қажетттілік [4]. 
Құқықтық  мәдениетті  тәрбиелеудің  мақсаты  өмірде,  іс-әрекеттерде  қарым-
қатынастарда  ізгілік,  адамгершілік  қағидаларын  талапқа  сай  өз  еркімен  саналы 
орындайтын,  заң,  заңдылық,  құқықтарды  қорғайтын,  кез-келген  іс-әрекетті 
талдау, түсіне және ойлай білетін тұлға қалыптастыруды айтамыз. 
«Біз  ең  ұсақ  құқық  бұзушылықпен,  бұзақылықпен,  мәдениетсіздікпен 
ымыраға  келмеуіміз  керек,  өйткені  осының  өзі  қоғам  тыныштығын  бұзады, 
өмірдің  сапасына  селкеу  түсіреді.  Тәртіпсіздік  пен  бетімен  кетушілікті  сезіну 
одан да елеулі қылмыстарға жол ашады. 
Ұсақ  құқық  бұзушылыққа  төзбеу  ахуалы  –  қоғамдық  тәртіпті  нығайтуға, 
қылмыспен күреске бастайтын маңызды қадам»,-деді Президентіміз «Қазақстан – 
2050»  стратегиясы  –  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»  атты 
Қазақстан халқына Жолдауында [1].  
Халқымыз сан ғасырлық тарихынан бірлігімізді нығайта берумен, ұрпақтар 
сабақтастығын  арттырып,  бабалардың  ерлігі,  бүгінгі  буынның  ерен  істері  және 
жас  ұрпақтың  жасампаздығы  Қазақстанды  дамыған  30  елдің  қатарына  жеткізіп, 
ұлы  істерді  өз  қолдарымен  жасауға  дем  береді,  басты  мұратымыз  Елбасы 
нұсқаған бағытқа мінсіз, мүлтіксіз, бірлікпен бет алу барша Қазақстан халқының 
парызы деп түсінеміз. 
 

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: