Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

155 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
ӘОЖ 372. 878 
 
А.А.БАЛАБЕКОВА 
ОҚМПИ-ның оқытушысы  
 
С.Н.КЕНЕНБАЕВ 
ОҚМПИ-ның оқытушысы 
 
СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ ОҚУШЫЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕ 
КЕЗДЕСЕТІН ҚИЫНДЫҚТАРЫ 
 
Сынып  жетекшісі  –  ұрпақ  тәрбиелеп  өсіретін  жалпы  қоғам  сенген 
адам.  Оны  баланың  екінші  ата-анасы,  болашаққа  айқын  жол  сілтер 
ақылшысы  деп  айтуға  болады.  Заман  ағымына  қарай  сынып  жетекшісінің 
де  тәрбие  жұмысының  мазмұны  мен  мәні  өзгеріп,    жаңарып,  жаңа  сипат 
алып  отыратындығын  естен  шығармағанымыз  абзал.  Мұның  өзі  қоғамның 
үздіксіз  дамуынан,  ғылым  мен  техниканың  өркендеуінен  туындап  отырған 
нәрсе.  
Сынып  жетекшісінің  сөйлеу  мәдениеті  жоғары,  білімі  терең  болуы 
тиіс.  Толассыз  ізденгіш,  сезімтал,  байқағыш  сынып  жетекшісі  ғана  бала 
жүрегіне  жол  таба  біледі.  Ол  өз  мамандығын,  өз  пәнін,  барлық  шәкіртін, 
мектебін шексіз сүюі тиіс.  
Кез-келген қиын жағдайда сынып жетекшісі ата-анамен тіл табысып, 
жақсы қарым-қатынас орнатуға міндетті. Ата-ананы сыйлап, өзара 
түсінушілік болғанда ғана алға қойған мақсат орындалады. 
 
Кілт сөздері: сынып жетекшісі, мектеп құрылымы, сынып жетекшісінің 
ережесі, қиын бала, педагогикалық технология. 
 
Мектеп  өмірінде  мұғалім  –  басты  тұлға.  Мектеп  мұғалімі  балаларды 
оқытып  қана  қоймайды,  сонымен  бірге  оларды  тәрбиелейді.  Ол  белгілі  бір 
сыныпта оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырушысы әрі ұстазы, 
ақылшы-кеңесшісі  болып  саналады.  Сондықтан  да  ол  қиын  да  жауапты  іс. 
Соған қарамастан мұғалімдердің кейбіреуі бұл міндетті өздерінің білім беру 
қызметіне  қосымша  іс  ретінде  қараса,  ал  басқалары  оны  негізгі 
педагогикалық  әрекеті  ретінде  қарастырады.  Дегенмен,  сынып  жетекшісінің 
тәрбиелік қызметі қаншалықты қиын болғанмен де, әрине ол басқаларға өте 
қажет. Себебі, мектеп құрылымындағы ең негізгі буын ол – сынып. 
Сыныпты  тұңғыш  рет  қабылдай  отырып,  оның  жетекшісі  оқушыларға 
жақсы  тәрбие  беру  міндеттерін  қоғамдық  мақсатқа  сай  жүргізуде  жүйелі 
түрде  зерттеу  жұмыстарын  ұйымдастырады,  соның  барысында  ол  деректер 
жинайды.  Онда  оқушылардың  жас  және  дара  ерекшеліктеріне,  жалпы 
дайындық  дәрежесіне   маңыз  бере  отыра,  сыныптағы  оқушылар  құрамын  

156 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
мұқият  танып  біледі.  Сонымен  бірге  сыныпта  оқушыларды  орналастырып 
отырғызу,  олардың  бойы  мен  көзінің  көру  дәрежесін,  құлағының  есту 
қабілетін,  тәртіптілігі  мен  достық  байланыстарын,  мінез-құлықтарын, 
темпераментінің  негізгі  ерекшеліктерін,  ұйымшылдығы  мен  белсенділігін, 
мәдениеттілігін,  сыныптағы  саяси-моральдық  жағдайдың  сипатын,  т.б. 
мәселелерді  анықтайды.  Оның  нәтижесі  оқу-тәрбие  процесінің  сапасын 
арттыруда берері мол. 
Қазіргі  мектепте  сынып  жетекшісі  1-11  сыныптарға  тағайындалады.  Ол 
сынып  оқушыларының  тәрбие  жұмысын  ұйымдастырушы  болып  табылады. 
Оған негізінен мынадай екі түрлі басты міндет жүктеледі.  
1.  Сыныпта  оқушылармен  бүкіл  тәрбие  жұмысын  ұйымдастырып, 
жүргізіп, оған бағыт беріп отыру. 
2.  Мектеп пен отбасының байланысын жасау. 
Сынып  жетекшісінің  жұмысы  қиын,  жауапты,  өте  күрделі.  Сондықтан 
балаларға сүйіспеншілікпен қарап, барлық күш-жігерін салмаса, оны талапқа 
сай орындау қиын [1]. 
Сынып  жетекшісі  өз  сабақтарында  және  басқа  сабақтарға  қатысып, 
сынып  жиналыстарында,  сыныптан  тыс  жұмыстарда  оқушыларға  зер  сала 
бақылау  арқылы,  оқушылардың  өзімен  және  оның  жолдастарымен,  ата-
аналарымен  әңгімелесу  арқылы  жеке  оқушылар  жайлы  неғұрлым  толық, 
мағлұмат алады. 
Сынып  журналы  арқылы  жеке  оқушының  үлгерімі,  сабаққа  қатынасы, 
тіпті отбасы туралы да білуге болады. 
Сынып  жетекшілерінің  мектеп  дәрігерлерімен  байланыс  жасап 
отыруының  зор  маңызы  бар,  өйткені  тәртіпсіздік,  оқу  үлгермеушіліктің 
себебі денсаулығына байланысты болуы да мүмкін.  
Сынып  жетекшісі  өзінің  сыныппен  жүргізетін  жұмысын  алдын-ала 
ойластырады.  Сол  ойластырған  жұмыстарын  «сынып  жетекшісінің  ережесі» 
атты құжатты басшылыққа ала отырып жоспар жасайды. 
Сынып  жетекшісінің жұмыс жоспарын жасау  үшін  талап  етілетін  қатаң 
нұсқаулар  қойылмайды.  Жоспар  бүгінгі  таңда  жүргізілген  жұмысқа  алдын-
ала  бағдар,  сыныпта  атқарылатын  істің  бағдары  ретінде  де  қарастырылады. 
Жоспарда істелетін жұмыстардың айқын мақсаты, нақты шаралар белгіленуі 
қажет.  Жоспар  бір  тоқсанға  немесе  жарты  жылға  арнап  жасалады.  Оның 
кіріспесі сынып сипаттама берілуден басталады. Оқушылардың жалпы саны, 
үздік оқушылар, 4 пен 5-ке оқитындардың аты-жөні аталуы мүмкін. Сабаққа 
үлгермейтіндердің  аты-жөні  келтіріліп,  саны  және  қай  пәннен  үлгермейтіні 
жазылады,  тәртібі  нашарлардың  аты-жөні  аталады.  Одан  кейін 
белсенділердің мінездемесі берілуі мүмкін. Одан соң оқушылардың алдында 
тұрған жұмыстар  арнайы  бөлініп  көрсетіледі.  Онда  жетістік-кемшілік, көңіл 
бөлінетін ерекше жұмыстарға айрықша назар аударылады. Сабаққа қатынасу, 
жауапты қарау, оның ішінде кімге ерекше көңіл аудару көрсетіледі. Одан әрі  

157 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
оқушылардың  өзара  көмегін  ұйымдастыру  және   оған   бақылау  жасаудың  
түрлері:  пәндік  мұғалімдерді  қосымша  сабақ  беруге  тарту  (қазір  бұл 
бұрынғыдай  емес,  ерекше  күрделі  мәселе  болып  табылады,  бұл  нарықтық 
экономика  заңдылығына  бағындырылады).  сабақтарға  қатысу  (әсіресе 
оқушылар  нашар  үлгеретін  пәндерге),  оқушылардың  үйге  берген 
тапсырмаларын  тексерудің  жолдары,  оқушыларды  пәндік  үйірмеге  тарту, 
оқушылармен үлгерім туралы әңгімені де көрсетеді, оқушылармен жеке-жеке 
жүргізілетін жұмыстарда көрсетіледі [2]. 
Сынып жетекшісінің жұмысындағы ең бір мәселе «қиын» бала мәселесі. 
Педагогика  тарихында  «қиын»  бала  ұғымы  XX  ғасырда  кеңінен  тарала 
бастады. 
«Қиын»  бала  мәселесі  Б.А.Чманов,  Ә.Ж.Жұмабаев,  В.В.Трифонов, 
Л.К.Керімов  сынды  бірқатар  қазақстандық  ғалымдардың  да  ғылыми 
зерттеулерінің  тақырыбына  айналды.  Аталған  ғалымдар  осы  топтағы 
балалардың 
мінез-құлық 
ерекшеліктерін, 
жүріс-тұрысындағы 
жат 
қылықтарды  зерттеп,  оларды  қайта  тәрбиелеу  жолдарын  көрсетті.  Мәселен, 
Ә.Жұмабаев мектептің «қиын» оқушылармен жұмыс жүгізу жүйесін жасады, 
В.Трифонов  болашақ  мұғалімдерді  «қиын»  оқушылармен  жұмыс  жасай 
білуге  дайындау  мәселесін  көтерді,  ал  Л.К.Керімов  «қиын»  балаларды  жеке 
және  топтап  қайта  тәрбиелеу  бағдарламасын  ұсынды.  Бұл  ғалымдардың 
пайда болуының бірнеше себептерін ашып көрсеткен. 
Біріншіден,  отбасында  тәрбие  ісіне  жеткілікті  көңіл  бөлінбеуден,  яғни 
тұрмыстағы  дау-жанжал,  ата-аналарының  маскүнемдікке  салынуы  немесе 
олардың біреуінің болмауы кері ықпал жасайды. Осы орайда ғалым-педагог 
В.В.Трифонов  тәрбиесі  нашар  балалардың  пайда  болуына  қоршаған  шағын 
ортасы,  отбасындағы  тәрбиесі  ықпал  ететіндігін  атап  көрсете  отырып,  өзі 
жүргізген  зерттеу  жұмыстарының  барысында  қиын  балалардың  44%-да 
толық отбасы болмағанын, 30%-да жақын туыстарының біреуі (әкесі, шешесі 
немесе  ағасы)  заң  алдында жауапқа  тартылғандар,  ал 15%-да  әке-шешесінің 
біреуі  ішімдікке  салынғанын  анықтаған.  Бұдан  шығатын  қорытынды,  қиын 
балалардың пайда болуының негізгі себебі – отбасы тәрбиесінің дұрыс жолға 
қойылмауы.  Сонымен  бірге,  В.Трифонов  қиын  оқушының  пайда  болуының 
физиологиялық, психосоматикалық негіздері бар екендігін де ескертеді. 
Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруда мұғалімдердің, 
сынып  жетекшілерінің,  мектеп  әкімшілігінің  тарапынан  жекелеген 
оқушылардың 
мінез-құлық 
ерекшеліктерін, 
талап-тілектерін, 
қызығушылықтарын  ескермеуден  туындайды.  Сондай-ақ,  мектеп  пен 
отбасының арасындағы байланыстың дұрыс жолға қойылмауы да әсер етеді. 
Үшіншіден,  бұқара  халықтың,  қоғамдық  ұйымдардың  тәрбие  ісіне 
немқұрайлы қарауы, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруға көңіл 
бөлінбеуден туындайды. 
Қиын оқушылармен әңгіме жүргізу барысында сынып жетекшісі міндетті  

158 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
түрде олардың жас және дербес ерекшеліктерін ескеруі тиіс. 
Жалпы халық педагогикасының тәрбие тәсілдерін оқу-тәрбие үрдісінде  
қолдану  арқылы  қиын  балаларды  адамгершілікке  баулудың  мүмкіндіктері 
мол. 
Сыныптағы  бас  тәрбиеші  ретінде  сыныпта  сабақ  беретін  мұғалімдер 
ұжымының  оқушылардың  сабақтарының  сапалы  өзгеруіне  және  дұрыс 
тәрбие алуына, ата-аналарының бала өмірін дұрыс ұйымдастырылуына, сабақ 
оқуларына  дұрыс  жағдай  жасап,  бақылау,  басшылық  жасауды  жетекші 
ұйымдастырып басшылық жасайды. 
Балаға үйінде қандай ықпал жасалатынын, қате болса, дер кезінде көмек 
көрсету, тіпті балаға қорған бола білуі де қажет. 
Ол  ата-аналарды  күн  тәртібі,  сабақ  дайындау,  үй  шаруасына  араласу, 
балаға  мектеп  тарапынан  қойылатын  талаптармен  таныстырады.  Ол  мектеп 
пен ата-ана тарапынан талаптың балаға бірдейлігін қамтамасыз етуді қояды. 
Нарықтық  экономикаға  көшу  барысында,  өтпелі  кезең  деп  аталатын 
уақыттың  ауыртпалығынан  қалай  шығу  жолдарын,  жаңа  қатынасқа 
байланысты білімді  өмірмен  нақты  ұштастыру  жолдарын,  үнемі  баланың да 
ата-ананың  да  есіне  салып  отырады.  Қоғамның  бүгінгі  күн  талабына  сай, 
ендігі жерде, адам тұрмысы әркімнің қабілеті мен өмірге деген икемділігіне, 
еңбегіне,  оны  ұйымдастыра  білу  қабілетіне  байланысты,  отбасы 
ынтымақтығы мен еңбек сүйгіштігіне, ата-ананың үлгі-өнегесіне байланысты 
екенін естен шығармау керек [3]. 
Қиын  бала  мәселесіне  байланысты  теориялық  кеңестің  іс-жүзіндегі 
нәтижесіне назар аударайық: 
Психологиялық  дамуының  бұзылуы  себептері  мен  салдарлары  және 
белгілері. Мысалы: 9-сыныпты бітіретін бір оқушыны алып зерттеп көрсек. 
Әлеуметтік 
фактор. 
Қоғамдық, 
экономикалық, 
әлеуметтік 
дағдарыстардың  әсерінен  ауылдан  қалаға  жұмыс  іздеп  және  әйелінің 
денсаулығына  байланысты  жанұясын  асырау  мақсатында  келген  отбасы. 
Отбасында  үш  бала  бар.    Мамандығы  жоқ,  әртүрлі  жалдамалы  жұмыстар 
істеу  арқылы  күнделікті  күнкөрісін  жасап  отырған  әкенің  бала  тәрбиесіне 
қарауға мүмкіншілігі жоқ, материалдық жағдайы төмен.  
Географиялық  фактор  Бірінші  қауіпті  экологиялық  аймақта  ұзақ  уақыт 
өмір  сүрген.  Жергілікті  экологияның  әсерінен  аналарының  денсаулығы  өте 
нашар, бірнеше дәрігерлік тіркеуде тұрады. Қалаға көшіп келудегі бірден-бір 
себеп – жергілікті экологияның әсерінен ана денсаулығының нашарлауы.  
Биологиялық  фактор  Анасының  баласына  жүкті  кезінде  денсаулығы 
дұрыс болмағандықтан, бала туғаннан жұқпалы аурумен жиі ауырады. Соның 
салдарынан жүйкесі бұзылған. Ықылас қою, есте сақтау, қабылдау қарқыны 
кешеуілдеп  дамыған.  Сылбыр,  баяу  қозғалады.  Өз  қатараластарымен 
салыстырғанда  бойы  ұзын,  кеудесі  қысқа  және  мөлшерден  тыс  қолы  ұзын, 
еңкеңдеп жүреді.  Невропатологта тіркеуде тұрады.  

159 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Үйішілік фактор Жанұяда бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен 
үйден безіп, көше кезіп сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп, 
жазықсыз 
қылмысқа іліккен. Баланың мұндай жағдайынан ата-анасы
 бейхабар.  
Жүргізілген  диагностикалық  зерттеу  жұмысы.  Дәрігермен  жүргізілген 
жұмыстар: 
1.  Медициналық анықтамамен танысу. 
2.  Психо-терапия әдістерімен танысу. 
3.  Дәрі-дәрмекпен  емделуін,  уақытында  дәрігерлік  тексеруден  өтіп 
отыруын ата-анасына қадағалату. 
Психологпен жүргізілген жұмыстар:  
1. Оқушымен жеке әңгіме өткізу. 
2. Даму ерекшеліктерін анықтау. 
3. Ата-анасына бағыт беру, кеңес беру. 
Заң орындарымен жүргізілген жұмыстар: 
1. Инспекторлық тіркеу, бақылауға алу. 
2. Конференцияларға, дәрістерге қатыстыру. 
3. Ата-анасымен кездесіп, әңгіме өткізу. 
Ата-анасымен жүргізілген жұмыстар: 
1. Отбасының материалдық жағдайымен танысу. 
2. Әртүрлі тақырыптарда сауалнамалар алу. 
3. Ата-анамен үнемі тығыз байланыста болып, ақыл-кеңестер беру: 
- ұстамды, сабырлы сөйлесу; 
- қол жеткен табыстары үшін мадақтау; 
- үйде қатаң күн тәртібін орнату; 
- балаға шектен тыс тыйым салмау, т.б. 
Оқушымен жүргізілген жұмыстар: 
1. Балаға ілтипатпен қарап, оның жағымды қасиеттерін ашуға тырысу. 
2.  Сынып  ұжымынан  бөлектемей,  іс-шараларға  қатыстыру,  қоғамдық 
тапсырма беру. 
3. Сабаққа қатысуын жүйелі бақылау. 
4. Бос уақытын үнемді пайдалануға дағдыландыру. 
5.  Оқушының  даму  ерекшеліктерін  үнемі  бақылап,  диагностикалық 
зерттеу жүргізу. 
6. Сауалнамалар, тест әдістерін пайдалану. 
 
Нәтижесінде 
-
 
өзара түсінік пайда болды; 
-
 
сабақтан қалмайды; 
-
 
мінез-құлқында оңалу байқалды; 
-
 
бақылауға көне бастады; 
-
 
ақыл-кеңестерді тыңдайтын дәрежеге жетті; 
-
 
ұжымнан бөлінбейтін болды; 
-
 
жеке басының жақы сапалары ашылды; 

160 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
-
 
жүйкесі сауыға бастады; 
-
 
өзіне деген сенімділік пайда болып, оң қадам бастады. 
9-сыныпты бітірген соң арнайы кәсіптік колледжге оқуға түсті. 
Сынып жетекшісінің іс-әрекетіне нұсқау: 
1. Сынып жетекшісі сыныптың оқу-тәрбие үрдісін басқарады. 
2.  Өз  сыныбы  оқушыларының  тұлғалық,  психологиялық  ерекшелігін 
зерттеп, психо-педагогикалық жас ерекшелігін білу керек.  
3.  Әр  оқушының  потенциалдық  қабілетін  ашып,  интеллектісінің  дұрыс 
дамып-жетілуіне жағдай жасау. 
4.  Сыныптың  белсенді  мүшелері  өз  бетімен  жұмыс  жасауға 
қалыптастырады. 
5.  Сыныптың  оқушыларының  тәртібін,  мінез-құлқын,  оқу-үлгерімін, 
сабаққа қатысуын қатаң бақылайды. 
6.  Сырқаттанған,  көп  сабақты  бос  жіберген  оқушыларға  қосымша 
сабақтар ұйымдастырады. 
7.  Мектептің  құжаттарын  уақытында  дұрыс  дайындап,  керекті 
мәліметтерді оқу-ісінің меңгерушісіне өткізеді.  
8.  Ата-аналарымен  ынтымақтастықта  байланыс  жасап,  баласының  білім 
деңгейін, емтиханын, т.б. мәліметтерді уақытында хабарлайды. 
9.  Демалыс  кезінде  оқушылардың  шығармашылық  жұмыстарын 
ұйымдастырады.  
10.  Сыныптың  кезекшілігін,  мектептің  ауласының,  сынып  бөлмесінің 
тазалық жұмыстарының атқарылуын басқарады. 
11.  Пән  мұғалімдерімен  тығыз  байланыс  жасап,  сыныптың 
психологиялық жағдайына талдау жасайды.  
12. Өз сыныбына психо-педагогикалық конселиум өткізеді. 
13. Сыныптың оқушыларымен мектептің іс-әрекетіне қатысады. 
14. Заңды түрде сыныптың жетекшісі баланың өмірі мен денсаулығына, 
біліміне жауап береді [4]. 
Қорыта  айтқанда,  қазіргі  кезде  мектепте  сынып  жетекшілерінің 
оқушыларды  тәрбиелеуде  біршама  қиындықтары  кездеседі.  Қоршаған 
ортаның өзгеруіне байланысты, оқушыладың бір-біріне деген достық қарым-
қатынастары  өзгеріп,  мектеп  қабырғасында  орын  алып  жүрген  қылмыстық 
істердің  көбейіп  бара  жатқандығы.  Мұның  бірден-бір  себебі,  нарықтық 
заманға  байланысты,  ата-аналардың  таңертеңнен  кешке  дейін  жұмыста 
болып,  балаларына  көп  көңіл  бөлмеуінде.  Қылмыстық  істерді  болдырмау 
үшін, өз сыныбының оқушылары жақсы адам болуы үшін, сынып жетекшісі 
ата-аналармен тығыз байланыста болып, заң орындарының қызметкерлерімен 
кездесулерді көбірек ұйымдастыруы тиіс.  
Сынып  жетекшісінің  жұмысында  кездесетін  тағы  бір  қиындық, 
оқушылардың  жас  ерекшеліктерінің  өтпелі  кезеңінде.  Міне,  осы  сәттерде, 
сынып  жетекшісі  оқушыларға  көп  көңіл  бөліп,  оларды  психологиялық, 
физиологиялық жағынан тереңірек зерттеп, бос уақыттарында әр түрлі  

161 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
үйірмелерге баруларын қадағалап, әр оқушымен жеке-жеке әңгімелесуі керек. 
Жоғарыда  көрсетілген  алдын  алу  іс-шараларын  қолданса,  сынып 
жетекшісінің оқушыларды тәрбиелеудегі қиындықтары азаяр еді.      
Оқытудың  жолдары  мен  әдістерін  түбегейлі  жаңартуды  талап  ететін 
жаңа  әлеуметтік  жағдайларды  түсініп,  жаңа  педагогикалық  технологияны 
терең меңгерген, яғни жұмысқа жаңашыл бетбұрыс жасаған педагогқа сынып 
жетекшісі болу қиын емес. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. – Алматы: Атамұра, 2004. – 4-18 б. 
2.
 
Қоянбаев А. Педагогика. – Алматы: Мектеп. 1998. - 325 б.  
3.
 
Сейталиев Қ. Педагогиканың жалпы негіздері. – Алматы: Атамұра, 2009. – 203 
б. 
4.
 
Абилова  З.  Сыныптан  тыс  жұмыстардағы  эстетикалық  тәрбие.  –  Алматы: 
Мектеп, 1977. – 198 б. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  авторы  рассматривают  проблемы  классных  руководителей  в  воспитании 
школьников, а также методы работы с трудными детьми.   
(Балабекова  А.А.,  Кененбаев  С.Н.  Проблемы  классных  руководителей  в  воспитании 
школьников) 
 
SUMMARY  
In  article    authors    provide  research  problems    about      class    headers  and  behavior    school 
pupils, as so  methodical works with a difficult  children’s.   
(Balabekovа A.A., Kenenbaev S.N. The problems of class teachers in the education of students) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

162 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
УДК 370.114 
 
С.С.МАЛИКОВА 
кандидат педагогических наук, доцент 
Государственный институт искусства и культуры Республики Узбекистан 
 
ТРАДИЦИИ, ОБЫЧАИ И ЭТИКА СЕМЬИ 
 
Мы  узнаем  о  народе  не  по  его  названию,  а  по  его  культуре,  через  его 
духовность,  вглядываемся  в  истоки  его  духовности.  Духовное  наследие 
прошлого  сохраняется  и  передается  не  только  в  виде  памятников,  науки  и 
искусства,  оно  включает  в  себя  разнообразные  формы  социального 
управления,  нравственным  развитием  человека,  среди  которых  наиболее 
значимыми являются обычаи и традиции. 
Богатые,  уникальные  традиции,  потеря  которых  невосполнима, 
нуждаются, в защите и восстановлении.  
Источником духовных ценностей для личности является традиционная 
этика  семьи  и  родственных  отношений,  основными  принципами  которой 
всегда  было  почитание  старших,  взаимовыручка,  забота  о  детях. 
Возрождение ценностей семьи и родственных отношений должно означать 
не 
увековечивание 
отживавших 
семейно-родовых 
отношений, 
а 
возможность 
экономического, 
культурного 
и 
профессионального 
раскрепощения  каждой  семьи.  Сегодня  семейные  ценности  вновь 
возрождаются вместе с узбекским народом.  
 
Ключевые слова: этика семьи, этикет, иерархия, брак, развод, традиции, 
обычаи. 
 
Мы  узнаем  о  народе  не  по  его  названию,  а  по  его  культуре,  через  его 
духовность,  вглядываемся  в  истоки  его  духовности.  Духовное  наследие 
прошлого  сохраняется  и  передается  не  только  в  виде  памятников,  науки  и 
искусства,  оно  включает  в  себя  разнообразные  формы  социального 
управления,  нравственным  развитием  человека,  среди  которых  наиболее 
значимыми являются обычаи и традиции. 
Обычаи  и  традиции  узбекского  народа  –  это  результат  его 
воспитательных усилий в течение многих веков. Через эту систему наш народ 
воспроизводит себя, свою духовную культуру, свой характер и психологию. 
Однако,  изучение  семейного  воспитания  в  регионах  показало,  что 
непонимание сущности национальных обычаев и традиции, оторванность от 
национальных корней, особенностей народа, его психологии и образа жизни, 
пренебрежительное  отношение  к  прошлому  приводит  к  отрыву  от  истоков, 
рушит связь поколений. 
Богатые, уникальные традиции, потеря  которых невосполнима, 
нуждаются,
 

163 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
в защите и восстановлении.  
Источником  духовных  ценностей  для  личности  является  традиционная 
этика  семьи  и  родственных  отношений,  основными  принципами  которой 
всегда  было  почитание  старших,  взаимовыручка,  забота  о  детях. 
Возрождение ценностей семьи и родственных отношений должно означать не 
увековечивание  отживавших  семейно-родовых  отношений,  а  возможность 
экономического,  культурного  и  профессионального  раскрепощения  каждой 
семьи.  
Узбекский  писатель  Абдулла  Кадыри  в  своих  произведениях  писал  об 
узбекской  семье,  о  ее  гостеприимстве,  об  этике  семьи,  родственных 
отношениях, уважении к старшим, к женщине  – Матери. Сегодня семейные 
ценности вновь возрождаются вместе с узбекским народом.  
Господствующей  формой  современной  семьи  является  малая  семья, 
состоящая из родителей и детей. Однако сыновья после женитьбы стремятся 
поселиться в близи отцовского дома, чтобы постоянно помогать друг другу и 
родителям, с которыми остаётся обычно младший сын. Хорошо налаженные 
широкие  родственные  связи  каждая  семья  по-прежнему  считает  своим 
достоянием  и  поэтому  уделяет  большое  внимание  воспитанию  родственных 
чувств  у  детей.  Сохраняется  и  традиция  жить  в  тесном  общении  по  месту 
жительства,  вне  зависимости  от  родства.  Это  традиция  превратилась  в  одну 
из черт национальной культуры узбеков, их характера и психологии. Поэтому 
в каждой семье придается большое значение общественному мнению.  
Стремление  вести  себя  прилично,  как  доказано,  уходит  вглубь 
тысячелетий  истории  человечества.  Оно  существовало  до  появления 
письменности,  а  в  дальнейшем  зафиксировано  в  древнейших  письменных 
документах.  Это стремление  вытекает  из  условий  совместной  жизни  двух  и 
более  людей,  и  ни  одно  общество  не  обходилось  без  правил  и  норм 
человеческого поведения и общения. 
Единство  культуры  нравственного  сознания  и  поведения  выражается  в 
«этикете».  Этикет  помогает  формировать  гармонично  внутренний  мир  и 
внешнюю  культуру  личности.  Культура  нравственного  поведения 
характеризуется  соблюдением  личностью  общепринятых  манер  поведения, 
правил  приличия,  благопристойности.  Единство  этих  манер  и  правил  мы 
называем  этикетом.  Этикет,  как  мы  знаем,  имеет  свои  принципы  –  это 
вежливость,  тактичность,  культурность,  а  также  терпеливость  и 
толерантность в жизненных вопросах.  
Многое определяет взятый с самого начала тон повседневных семейных 
отношений, разговоров, правильный характер в быту.  
В семье культура человеческих отношений важнее всего. Семья живыми 
нитями связывает каждого человека с традициями народа, его нравственным 
и культурным наследием, с нашими гуманистическими идеалами.  
Период  «строительства  гнезда»  –  свадьба  становится  тем рубежом, за  

164 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
которым  начинается  для  всех  трех  семей  –  новобрачных  и  их  родителей  – 
новая  жизнь.  Самая  сложная  задача  здесь,  особенно  для  невесты,  новые 
формы отношений молодоженов с родителями. 
В большой узбекской семье существует строгая иерархия. Отношения в 
доме  строятся  на  основе  безусловного  подчинения  главе  семьи  и  уважении 
старших. Женщина в местной семье занимает двойное положение – с одной 
стороны это мать и жена главы семьи, с другой – подчиненный и мужа и отца 
его (или матери). Причем дискриминации здесь нет  – это вековая традиция, 
основана на опыте жизни в непростых местных условиях.  
Как  известно,  семья  это  союз  двух  людей  и  их  детей,  переживает 
множество  этапов  развития  и  переживает  различные  трудности,  некоторые 
переносят  их  с  достоинством,  но  некоторые  не  могут  быть  терпимы  или 
просто не могут идти на компромиссы и переходят к разводу. 
Нужно отметить, что в Средней Азии разводов практически не было, но 
в современном Узбекистане встречается всё чаще и чаще. 
Брак  у  узбеков  заключается  издревле  лишь  по  согласию  родителей  и  с 
выплатой калыма (иногда это был очень большой выкуп) по этой основной 
причине  браки  не  распадались.  Развода  не  было  и  из-за  определённого 
сложившегося  менталитета.  Во-первых,  по  религии  Ислама  брак 
благословенный  Аллахом  нельзя  было  разрушать.  Во-вторых,  для  развода 
должны  были  быть  веские  причины,  например:  даже  если  жена  не  могла 
родить,  нельзя  было  развестись,  для  решения  этой  проблемы  религия 
разрешала завести вторую жену. 
В  Средней  Азии  очень  ответственно  относились  к  браку,  нельзя  было 
развестись  с  женой  и  оставить  ребёнка  без  отца  –  это  считалось  большим 
грехом. 
Единственной  причиной  для  развода  у  узбеков  считалась  измена  со 
стороны  жены.  Но  и  в  этом  случае  по  закону  Шариата  считалось,  чтобы 
обвинить  в  измене,  для  этого  нужно  было  провести  серьёзные  доводы  и 
обязательным считалось привод четырёх свидетелей, без этого обвинения в 
измене  Шариат  считал  недействительным.  Но  если  всё  же  измена 
происходила  и  были  приведены  свидетели,  то  по  закону  Шариата  мужчина 
выходя на улицу три раза кричал «талок», что означает в переводе «моя жена 
свободна и я не муж её» [1]. 
Ещё  одним  обрядом  сопровождался  развод,  но  он  является 
антигуманным  и  не  все  решались  на  него.  А  суть  его  в  следующем:  при 
разводе  муж  отправлял  свою  жену  в  одном  платье  без  драгоценностей  на 
арбе в дом отца жены и все прохожие по внешнему виду жены понимали, что 
муж везёт обратно свою избранницу и любой мужчина мог кинуть камень в 
женщину,  не  редко  получалось,  что  жена  не  доезжала  до  своего  дома  и 
умирала по дороге. 
Развод не приветствовался общественностью и старейшины, аксакалы  

165 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
старались делать всё, чтобы сохранить семью. 
И в настоящее время развод в узбекских семьях имеет свои характерные 
особенности.  Это,  в  первую  очередь,  может  быть  связано  с  такими 
общественными причинами как: 
1.
 
Разведённая  женщина  по  сравнению  с  мужчиной  критикуется 
намного больше со стороны общественности; 
2.
 
После  развода  положение  женщины  усугубляется  больше  чем  у 
мужчины,  потому  что  по  узбекским  обычаям  женщина,  которая  развелась, 
покидает дом мужа и отправляется домой к родителям, что усугубляет и там 
её тяжёлое положение; 
3.
 
 У  женщины  после  развода  шанс  на  создание  другой  семьи  очень 
ограничен.  Разведённому  мужчине  не  вызывает  ощутимо  больших  проблем 
жениться на не замужней девушке и создать новую семью; 
Женщина,  во  многих  случаях  остаётся  жертвой  развода.  В  отличие  от 
мужчины возникают проблемы в создании новой семьи, воспитания детей, а 
также огромную роль играют материальные, моральные, психологические и 
духовные факторы. 
Существуют  следующие  факторы,  влияющие  на  рост  числа  разводов  в 
узбекских семьях на сегодняшний день: 
—
 
отсутствие детей; 
—
 
низкая  способность  к  социальной  адаптации  и  недостаточная 
приспособляемость; 
—
 
плохое  понимание  партнёра  и  нетерпимость  по  отношению  и  его 
поведению и потребностям; 
—
 
нежелание переносить трудности; 
—
 
чрезмерная властность одного из партнёров; 
—
 
изменение  социального  статуса  семьи  с  переходом  рыночной 
экономики; 
—
 
изменение экологической обстановки в регионах; 
—
 
социальное неравенство. 
В настоящее время влияет на увеличение числа разводов и материальная 
обеспеченность  семьи.  Чем  выше  доход  семьи,  тем  чаще  супруги  идут  на 
развод.  Высокая  материальная  обеспеченность  приводит  к  расширению 
демократических  взаимоотношений  внутри  семьи,  однако  она же ослабляет 
семейные узы. 
Семья – это ячейка общества, а общество заинтересовано в стабильности 
брачно-семейных  отношений.  Ведь  каждый  расторженный  брак  добавляет 
обществу всё новые и новые проблемы, поэтому вполне обоснованным будет 
рассматривать рост разводов в нашей стране как негативное явление. 
Разводы  существенно  ухудшают  демографическую  ситуацию  в  стране. 
А  это,  в  свою  очередь,  ставит  перед  обществом  целый  ряд  социально-
экономических задач, решить которые не всегда легко. 

166 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Для ускорения прогресса нужен вдохновенный полный самоотдачи труд. 
Однако разводы  заметно  снижают  работоспособность  людей. Также нужна  
положительная  демографическая  ситуация,  т.е.  рождаемость  детей  (низкая 
рождаемость  и  демографические  проблемы  в  ряде  стран  во  Франции, 
Германии и России др). 
Среди  других  факторов,  влияющих  на  снижение  рождаемости  детей  – 
нестабильность  семейно-брачных  отношений.  Как  правило,  в  кризисных 
семьях  появляется  лишь  один  ребёнок.  Женщина  уверена,  что  сумеет  сама 
воспитать  его  в  случае  развода.  Если  она  хоть  немного  сомневается  в 
крепости  своей  семьи,  рождение  второго  и  последующих  детей  остаётся 
большой проблемой. Таким образом, даже «перспектива» развода сокращает 
рождаемость. 
Развод  увеличивает  количество  одиноких  людей,  а  также,  прямой 
виновник  ухудшения  здоровья  очень  многих:  бывших  супругов,  их  детей, 
родителей, близких родственников. Переживания их порой столь сильны, что 
мешают нормально трудиться, приводят к несчастным случаям в быту и  на 
производстве, создают поле отрицательных эмоций. 
Также  при  разводе  возникают  и  материальные  убытки  –  вопрос 
жилплощади, 
ухудшение 
материального 
положения 
супругов, 
дестабилизируется быт, который предстоит снова налаживать. 
Нельзя не затронуть самую печальную сторону разводов. Ежегодно они 
превращают в полусирот тысячи, сотни тысяч детей. 
Известно  также,  что  число  разводов,  количество  «живых  сирот»  у 
разведенных узбекских семей в настоящее время стало больше в 2-2,5 раза, 
чем  в  других  национальностях  страны.  Причём  более  низкий  уровень 
«культуры  развода»,  характеризующийся  непосредственно  национальными 
особенностями,  которые  приводят  к  отрицательным  последствиям  по 
сравнению  с  разводами  других  национальных  семей,  и  проходит  это  более 
тяжко [2]. 
Супруги  не  расстаются  вдруг.  Каждому  разводу  предшествует  долгая 
череда  ссор,  конфликтов,  которые  медленно,  но  верно  убивают  чувство. 
Наиболее  страдающей  стороной  при  этом  оказываются  дети.  Многие 
родители  полагают,  что  ребёнок  ещё  ничего  не  понимает,  и  поэтому 
продолжают  ссориться  и  оскорблять  друг  друга  в  его  присутствии.  Это 
глубоко ошибочное мнение. 
Раньше  брак  был  пожизненным  союзом.  И  сама  установка  –  жену  или 
мужа  выбирают  на  всю  жизнь  до  гробовой  доски,  как  говорили  раньше,  — 
многое  определяло  в  отношении  супругов.  Эта  установка  делала  их 
терпимее,  заставляла  искать  внутренние  резервы  для  сохранения  и 
упрочнения семьи. 
Нередко  позже,  оглядываясь  назад,  бывшие  супруги  сожалеют  о 
содеянном. Ищут ошибку, находят, но исправить уже не в силах. Самое  

167 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
обидное,  что  страдают,  как  правило,  не  только  сами  бывшие  супруги,  их 
родственники, но и, самое главное, дети. Те, ради кого, собственно, семья и 
создавалась. 
 
В  заключение  хочется  ещё  раз  подчеркнуть,  что  главные  спасатели  и 
врачеватели  семьи  –  сами  супруги.  Ведь  супругами  и  родителями  не 
рождаются, а становятся в процессе жизни. 
 

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: