66
В.В. Радлов еңбегінде түркі тілдеріндегі үндестік заңы мәселесі
жеке тақырып болып тек дауысты дыбыстардың үндестігіне
арналған.
Ал дауыссыз
дыбыстардың
үндесуі
мәселесі
қозғалмайды десек болады. Тек сөз ішіндегі қос дауыссыздар
тіркесімін әңгімелеуде ғалым бірді-екілі ассимиляциялық
құбылысқа қатысты үндесулерге жеке тоқталып қана көрсетеді.
Дауысты дыбыстардың ғана емес, сонымен қатар дауыссыздардың
да үндесуі түркі тілінде кеңінен кездесетіндігі жайында М. Рясянен
былай деген еді: «Кроме гармонии гласных, можно говорить
о наличии в тюркских языках и гармонии согласных, посколько
артикуляция согласных сдвигается здесь вперед или назад
в зависимости от соседних с ними гласных» /31,119/.
Үндестік заңының келесі бір келелі мәселесі, түбір мен
қосымша
ішіндегі дауысты дыбыстардың үндесіп үйлесіп келуі болып
табылады.
«Біз бұл жерге дейін дауыстылар үндесуінің әр түрлі түркі
диалектілерінде қолданылуын, палаталь атракцияның өзіндік түбір
буыннан кейін келетін дауыстыларды қамтуын, алшақ орналасқан
дауысты дыбыстарға лабиалды атракцияның әсерінің бастапқыдай
болмайтындығын бақылап көрдік. «Біз бұл құбылыстың бәрін
фонетикалық құбылыс ретінде қарастырдық. Енді бұны басқа
сөзжасамға әсер ететін түркі тілдерінің механизмі ретінде
қарастырғанымыз жөн. Біз дауысты дыбыстар үндесуін толық
сипаттай алу мүмкіндігіне сөзжасамдағы түркі тілі дауысты дыбыс
жүйесінің қолдану ерекшелігін алып түсіндіргенде ғана ие
боламыз. Осы тұрғыда біз түсіну үшін түрлі бағытта бақылау
жүргізуіміз
қажет.
1)
кейбір
сөздердің
грамматикалық
сөзжасалымындағы дауыстылардың үндесу жайы. 2) күрделі
сөздердегі дауысты дыбыстардың үндесуі. 3) кірме сөздер
құрамындағы дауысты дыбыстар үндесуінің жай-күйі" /11,48/.
Достарыңызбен бөлісу: