М. Х. Дулати атындағы Тарму-дің Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған

ШУ АУДАНЫ 

ШУ АУДАНЫ 

302

303

Алтын

Алтын 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Жылқықұдық

Жылкыкудык 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Түлебайтоспа

Тулебайтоспа 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Тесiк

Тесик 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Ақтасты

Актасты 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Кемпiр

Кемпир 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Мұңайтпас

Мунайтпас 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Апанқұдық

Апанкудык 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Тiлеш

Тилеш 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Тана

Тана 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Ақтөбеқайнар

Актобекайнар 

бұлақ

род. 

Шу ауд. 

Көпқұдық

Копкудык 

құрғақ 

құдық

сух. к. 

Шу ауд. 

Жыңғылқұдық

Жынгылкудык 

құрғақ 

құдық

сух. к. 

Шу ауд. 

Жуантөбе

Жуантобе 

құрғақ 

құдық

сух. к. 

Шу ауд. 

Құмөзексай

Кумозексай 

құрғақ 

құдық

сух. р. 

Шу ауд. 

Құмөзек

Кумозек 

құрғақ 

құдық

сух. р. 

Шу ауд. 

Көкпектi

Кокпекты 

тұзды 

құдық

сол. к. 

Шу ауд. 

Тұрғын

Тургын 

тұзды 

құдық

сол. к. 

Шу ауд. 

Үшата 

Ушата 

арық

ар. 

Шу ауд. 

Масақ

Масак 

арық

ар. 

Шу ауд. 

Майлы

Майлы 

арық

ар. 

Шу ауд. 

Жаңа Қарабас

Жана Карабас 

арық

ар. 

Шу ауд. 

Ақарық

Акарык 

арық

ар. 

Шу ауд. 

Көкөзек

Кокозек 

арық

ар. 

Шу ауд. 

Ақтөбе

Актобе 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Левобережный

Левобережный 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Бимəмбет

Бимамбет 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Далақайнар

Далакайнар 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Тайлақ

Тайлак 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Андреева

Андреева 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Қарауылтөбе

Карауылтобе 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Ақтоған

Актоган 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Бетонный

Бетонный 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Ақшатоған

Акшатоган 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Новотроицкий

Новотроицкий 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Красная Весна

Красная Весна 

канал

кан. 

Шу ауд. 

Георгиевский

Георгиевский

канал

кан. 

Шу ауд. 

Сiргебай

Сиргебай 

өзек

лощ. 

Шу ауд. 

Қарғалы

Каргалы 

өзек

лощ. 

Шу ауд. 

Тасөткел

Тасоткель

бөген

вдхр. 

Шу ауд. 

Ақсу

Аксу 

бөген

вдхр. 

Шу ауд. 

Көкөзек

Кокозек 

тармақ

прот. 

Шу ауд. 

Қарақыршын

Каракыршын 

тармақ

прот. 

Шу ауд. 

Оронимдер__дің__қазақша___ат'>ШУ АУДАНЫ 

ШУ АУДАНЫ 

304

305

Оронимдер

дің

қазақша

 ат

ау

ы

Оронимдер

дің

 

орысша

 ат

ау

ы

Ороним

 түр

лері

 

(қаз

) 

Ороним

 түр

лері

 

(орысша

) 

Аудан

Досысмайыл  Досысмайыл

тау 

г. 

Шу ауд. 

Дегерес 

Дегерес 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Боздоңғал 

Боздонгал 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Еспе 

Еспе 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Қызылсай 

Кызылсай 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Əденсу 

Аденсу 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Ақшоқы 

Акшокы 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Көкшоқы 

Кокшокы 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Нарқызыл 

Наркызыл 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Ақбастау 

Акбастау 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Белгiбай 

Бельгибай 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Үштаспа 

Уштаспа 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Қызылшоқы 

Кызылшокы 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Бозоба 

Бозоба 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Қаратаспа 

Каратаспа 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Ысқақсай 

Ыскаксай 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Шатыртөбе 

Шатыртобе 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Қызылбастау  Кызылбастау 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Қостөбе

Костобе 

тау 

г. 

Шу, Қордай ауд. 

Қаратау 

Каратау 

тау 

г. 

Шу ауд. 

Сынтас

Сынтас 

төбешік

буг. 

Шу ауд. 

Киелi 

Каратау

Киели 

Каратау 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Сұңқар

Сункар 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Жыңғылды

Жынгылды 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Тесiк

Тесик 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Дермене

Дермене 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Шоқпар

Шокпар

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Көкбастау

Кокбастау 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Бекбау

Бекбау 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Аламан

Аламан 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Əулиеқора

Аулиекора 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Қыстау 

Тауыпалды 

Кыстау 

Тауыпалды 

жырасай 

лог 

Шу ауд. 

Əшiмбай 

Ашимбай 

жырасай 

лог 

Шу ауд. 

Үштөбе 

Уштобе 

жырасай 

лог 

Шу ауд. 

Шөлқора 

Шолькора 

жырасай 

лог 

Шу ауд. 

Құршансай 

Куршансай 

жырасай 

лог 

Шу ауд. 

Сарыбұлақ

Сарыбулак 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

Шұбыр

Шубыр 

таулар 

горы 

Шу ауд. 

ШУ АУДАНЫ 

ШУ АУДАНЫ 

306

307

ШУ АУДАНЫ

(Шу) – Жамбыл облысының оңтүстік-шығысында орналасқан əкімшілік 

бөлік. 1931 жылы  құрылған.  Мойынқұм,  Қордай,  Меркі,  Рысқұлов 

аудандарымен жəне Қырғызстан Республикасымен шекаралас жатыр. Жер 

аумағы 12, 0 мың км². Халқы 95 093 адам. Аудан аумағындағы 35 елді мекен 

1  қалалық  əкімдікке, 1 кенттік  жəне 17 ауылдық  округке  біріктірілген. 

Аудан орталығы – Төле би ауылы. 

Тарихсыз ел болмайды. Ал, Шу жерінің тарихына зер салсақ ол ертеден 

басталатынын тарихшы ғалымдарымыз айтуда. Алайда осы өңірдің тарихы 

толық  зерттеліп  біткен  жоқ.  Шу  өңірінің  тарихы  толық  зерттеліп  біткен 

жоқ. Шу өңірінің тарихы 4-5 мың жылдан асатынын көрсетеді. Шұрайлы 

Шу жері туралы Шу өзенінің жиегіне табан тірегенде Асан Қайғы баба:

Мына  шіркіннің  екі  жағы  борбас  екен,  баланың  іші  қуырылмайтұғын, 

пышағы  қыннан  суырылмайтын,  еркегі  ат  болатұғын,  ұрғашысы  хат 

болатұғын жер екен, – депті. 

Аудан  аумағындағы  Түрік  қағанатының  өркениеті  мен  мəдениетінің 

ор та лығы болған – Баласағұн қаласында жүз мыңдаған халық тұрған де-

ген  дерек  бар.  Осы  қалада  өмір  сүрген  ғұлама  ғалым  Жүсіп  Хас  Хажиб 

Баласағұн əлемге əйгілі «Құтты білік» шығармасын жазған. 

Баласағұн  ғана  емес,  мəдениеті,  өркениеті  гүлденіп  дамыған  Отырар, 

Тараз, Баб Ата, Иассы, Сауран, Құлан, Меркі, т.б. қалалардың да қасіретті 

де қатыгез бүлікшілікке ұшырағаны тарихи ащы шындық. 

Тарих доңғалағы бір орында тұрып қалмайды. Əрдайым алға жылжып 

оты рады. Осындай аумалы-төкпелі, аласапыран кезеңдердің бірінде Керей 

мен  Жəнібек  сұлтандар  тоз-тозы  шыққан  халықты  ұйымдастырып, 1457 

жылдың  күзінде  Шу  өңіріне  көшіп  келіп,  Қазақ  хандығының  іргетасын 

қалап,  көп  ұзамай  Хантауының  Сұңқар  шыңына  ту  тігіліп, 1458 жылы 

көктемде Керейді ақ киізбен көтеріп, хан етіп сайлады. 

XVII ғасырдың 20-жылдарына дейін Шу елі – өзенінің сол жағындағы 

қазіргі Жидебай, Төле би, Еңбек, Мойынқұм ауылдары негізіндегі байырғы 

тұрғындары Аша болысы билік етіп, Сырдария губерниясының Əулие-Ата 

уезіне бағынды. 

Шу

(Шу) – қала,  темір  жол  стансасы,  Шy  қаласы,  аудан  орталығы – Төле 

би  ауылынан  оңтүстікке  қарай 8 км,  облыс  орталығы – Тараз  қаласынан 

солтүстік-шығысқа  қарай 225 км  жерде,  Шy  өзенінің  сол  жағын  ала 

орналасқан. Ipгeci 1928 ж. Түркістан-Сібір темір жол салуға байланысты 

қаланды. 1937 ж.  дейін  ауыл, 1937 жылдан  кент  болды.  Шу  қаласы 

Мойынты-Шу темір жолы қосылғаннан кейін шұғыл дами бастады. 1960 

жылдан аудандық, 1965 жылдан облыстық бағыныстағы қала. Қалада 1997 

ж.  дейін  жөндеу-механика,  темір-бетон,  қант,  сүт  зауыттары,  автокөлік 

жəне  құрылыс  орындары,  баспахана,  ауыл  шаруашылығы  техникасының 

бірлестіктері  болды.  Қазір  олардың  басым  көпшілігінің  атауы  мен 

құзырлары  өзгеріп,  экономиканың  əр  түрлі  бағытындағы  кəсіпорындар 

мен  мекемелерге  айналды.  Ірілері:  Шy  тепловоз  жөндеу  зауыты,  Шy 

механикалық жөндеу зауыты, «Шу астық тарату базасы» АҚ, «Шатыркөл» 

мыс  кен  орны  АҚ, «Қызыл  бидай»  АҚ, «Шу  астық  қабылдау  қоймасы» 

АҚ, «Шу авто-көлік кəсіпорны» AҚ, «Шу жолаушы автокөлік кəсіпорны» 

АҚ, «Қазақ  зағиптар  қоғамының  оқу-өндірістік  кəсіпорны»  ЖШС,  т.б. 

кəсіпорындар мен мекемелер жұмыс істейді. Мəдени-ағарту орындарынан 

10  жалпы  білім  беретін, 1 кəсіптік  мектеп, 2 колледж, 6 кітапхана, 1 

мəдениет үйі, 2 стадион, мешіттер, т.б. мекемелер бар. Денсаулық сақтау 

орындарынан 1 орталық қалалық аурухана, аумақтық емхана, тубдиспансер, 

отбасылық-дəрігерлік  амбулатория,  фельдшер-акушерлік  пункт  жəне  тіс 

емханасы ел денсаулығына қызмет етеді. 

Шу өңірі тарихи-археологиялық мұралар мен ескерткіштерге бай. Біздің 

заманымыздың  басындағы  қорғандар  мен  зираттар  тобы,  ортағасырлық 

Қорғаншы,  Ақсутөбе,  Қосқұдық,  Сарғау,  Тастұмсық  сияқты  ежелгі 

қалалар орны, Шатыркөл жəне Үңгірлі мыс кен орындары, төменгі Теректі 

жартастарындағы  бейнелер,  Тастұмсық,  Қарауыл  төбесі,  Қасымбек, 

Қырықүй,  т.б.  археологиялық  жəне  мəдени  кешендер  мен  ескерткіштер 

көптеп кездеседі. Батысын Мойынқұм алқабының құмды-қырқалы төбелері, 

шығысын Кіндіктас сілемінің батыс бөлігі, орталық жəне солтүстік бөлігін 

Шу-Іле  тауларының  Айтау,  Хантау,  Аңырақай  таулары,  қиыр  солтүстігін 

Жусандала  үстірті  даласы  алып  жатыр.  Жер  қойнауынан  мыс  рудалары 

(Шатыркөл кен орны) мен құрылыс материалдары барланған. 

Ақсу

(Аксу) – а. о. Шу ауданы. 

(Аксу) – а. Шу ауданы. 

Бұл тектес атаулар республикамыздың бірнеше облыстарында кездеседі. 

Атаудың бірінші сыңарындағы ақ сөзі ағу етістігінің ақ деген бұйрық рай 

түрі. Ақсу «ағынды су» деген мағынаға ие болумен қатар судың тау басынан 

төмен қарай ағумен орай судың ақ боз ала боп аққан түсіне де байланысты 

екені байқалады. Қ. С. Э., 1-том, 217-бет, 1973. 

Ақтасты

(Актасты) – а. Шу ауданы, 

(Актасты) – а. Жуалы ауданы. 

Ақ (сын есім) + тасты (туынды сын есім) сөздерінен бірігуінен жасалған 

атау. Мағынасы «бұл маңда ақ тастың көп екенін» білдіреді. 

ШУ АУДАНЫ 

ШУ АУДАНЫ 

308

309

Ақтөбе

(Актобе) – а. Шу ауданы, 

(Актобе) – а. Байзақ ауданы, 

(Актобе) – а. о. Жуалы ауданы, 

(Актобе) – а. Жуалы ауданы, 

(Актобе) – а. Талас ауданы, 

(Актобе) – а. о. Шу ауданы, 

Ақ  (сын  есім) + төбе  (зат  есім)  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  атау. 

Мағынасы: «төбе тасының немесе топырағының ағарып жататын көрінісін» 

білдіреді. 

Жамбыл  облысының  Шу  ауданындағы  поселке, «Ақтөбе»  колхозының 

орталығы. Аудан орталығы Төле би а-сының солтүстігіне 25 км. жақын т. 

ж. ст-сы – Шу (45 км). Шаруашылығының басты салалары қой өсіру, қант 

қызылшасын егу. Халқы 2, 5 мыңдай (1970). Ақтөбеде орта мектеп, клуб, 

кітапхана, дəрігерлік пункт бар. 

Алға

(Алга) – а. о. Шу ауданы, 

(Алга) – а. Шу ауданы. 

Алға  (үстеу)  сөзінен  жасалған  атау.  Мағынасы: «ілгері  бас,  жігерлене 

еңбек ет» дегенді білдіреді. 

(Алга) – а. о. Қордай ауданы. 

Алға ауылдық округы ауыл тұрғындарының ұсынысына орай 1993 жылы 

1  қазанда  №111  облыс  əкімінің  шешімімен  Ноғайбай  ауылдық  округы 

болып өзгерген. Мағынасы жоғарыдай айтылғандай. 

Балуан Шолақ

(Балуан Шолак) – а. о. Шу ауданы, 

(Балуан Шолак) – а. Шу ауданы. 

Қазақтың  атақты  балуаны,  композиторы,  ақыны  Балуан  Шолақтың 

құрметіне қойылған. 

Балуан Шолақ Баймырзаұлы – (1864-1916) қазақтың халық композиторы, 

ат  ойынының  түрлі  тəсілін  меңгерген  өнерпазы,  күш  өнерін  көрсеткен 

спортшысы,  жауырыны  жерге  тимеген  балуаны.  Оның  есімін  де  халық 

балуандық  өнеріне  сүйсінген  халық  еркелетіп,  жас  күнінде  саусағын 

үсітіп алуына байланысты «Балуан Шолақ» деп атаған. Əйтпесе оның азан 

шақырылып қойылған шын аты – Нұрмағанбет. Шыққан тегі – Ұлы жүздің 

Дулат  тайпасының  сəмбет  руынан.  Бірақ  аталары  ерте  кезде  Сарыарқаға 

қоныс аударғандықтан, оның бар өмірі Көкшетау өңірінде, атығай, қарауыл 

руларының арасында өткен. 

Балуанның əкесі Баймырза танымал ағаш шебері, ал шешесі Қалампыр 

қарулы кісі болған. «Алып анадан» деген ғой. Балуан Шолақ та осы анасына 

тартып,  теңдессіз  алып  күштің  иесі  болған.  Ол  шығарған  «Көкшетау», 

«Желдірме», «Декілдек», «Қос  перне», «Құлан  кісінес», «Ғалия»  əндері 

Арқа өңіріне кеңінен тарап, көпшіліктің сүйіп тыңдар əніне айналады. 

Сан өнерімен халқын риза етіп, Сарыарқасын сазды əуенімен тербеткен, 

заманының айтушы сал-серісінің бірі болған Балуан Шолақ Баймырзаұлы 

1916 жылы өзі туып өскен Өзектісайда қайтыс болады. 

Бəйдібек

(Байдибек) – а. Шу ауданы. 

Ауыл  тұрғындарының  ұсынысына  орай,  ҚР  Үкіметінің  Мемлекеттік 

ономастика комиссиясының 05. 09. 1997 ж. ұйғарымымен Киров ауылының 

аты өзгертіліп, атақты би, батыр Қарашаұлы Бəйдібектің есімін мəңгі есте 

қалдыру мақсатында Бəйдібек ауылы болып аталды. 

Қарашаұлы  Бəйдібек (VI ғ.) – Жетісу  алабындағы  көшпелі  тайпалар 

көсемі.  Ақыл-парасатымен,  ерлік  істерімен  елге  ұйытқы  болған  тарихи 

тұлға,  Ұлы  жүздің  үйсін  бірлестігінің  құрамындағы  Албан,  Суан,  Дулат, 

Сарыүйсін,  Шапырашты,  Ысты,  Ошақты  тайпалары  Бəйдібекті  өздерінің 

түп атасы деп біледі. 

Бəйдібек үш некелі болыпты. Бірінші əйелі – сары бəйбішеден Байтоқ-

ты есімді бала туып, одан Түргеш (сарыүйсін) өрбіген. Екінші əйелі Зеріп-

тен Жалмамбет туады. Одан – Шапырашты, Ошақты, Ысты өрбіген. Үшін-

ші əйелі – исі қазаққа мəшһүр болған əулие Домалақ ана. Бұл кісінің нағыз 

есімі  Нұрила.  Домалақ  анадан  Тілеуберді  туады.  Тілеуберді  ел  аузында 

Жарықшақ (Жарықбас) атанып кеткен. Жарықшақтан – Албан, Суан, Дулат 

өрбиді. 

Бұл аталардың бəрі де іргелі ру-тайпаларға ұласып, қазақ халқының ел 

болып ұйысуына тікелей араласқан. 

Бəйдібектің сары бəйбішеден туған Байтоқтыдан басқа алты бірдей ұлы 

соғыста қаза тауып, Қаратаудың шығысындағы Қошқарата өзенінің бойына 

жерленген. Күні бүгінге дейін бұл жер «Алты сары бас» деп аталады. 

Бəйдібектің өзінің сүйегі Балабөген өзенінің жағасына жерленген. Басына 

көрнекті кесене тұрғызылған. Қазір Оңтүстік Қазақстан облысындағы бір 

аудан Бəйдібек есімімен аталады. 

Бірлік

(Бирлик) – кент əкімі. Шу ауданы, 

(Бирлик) – а. о. Мойынқұм ауданы, 

(Бирлик) – а. Мойынқұм ауданы. 

«Бірлікте, ынтымақтастықта болайық» жəне халықтың «Бірлік бар жерде, 

тірлік бар» деген мəтеліне сай мағынаны білдіреді. 

Бірлікүстем

(Бирликустем) – а. о. Шу ауданы, 

(Бирликустем) – а. Шу ауданы. 

Бірлік (зат есім) + үстем (мағынасына қарай контексте бірде сын есім, 

бірде үстеуге жататын сөз) сөздерінің бірігуінен жасалған атау. Мағынасы: 

«біздің ұжымда бірлік үстемдік етсін» дегенді білдіреді. 

жүктеу/скачать 15,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: