Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сәдуақас Т. С 28 Шығармалар жинағы. Алматы: «Сораба» қоғамдық қо

111
Кең ашсаң құшағыңды ұл-қызға бар,
Төбеңде самсап талай жұлдыз жанар:
Төгiлiп құйрық-жалы Құлайғырдың, –
Би болған – Қуанышбай, Құлмырзалар!..
Тегiнiң танытқандай қайсарлығын,
Қуанам өркенiңдi жайсаң бүгiн;
Сұм заман суық қарап, сұғын қадап,
Бабамның ақтармады қай сандығын?!
Тұлғаңа сенің бей-жай қарай алман,
Өзіңнен өрге жүзген талай арман:
Саласың ұрпақтардың зердесіне, –
Болғанын басқалардың қалай орман!
Алдымнан арман жолын ашқан алап,
Өзiңнен қанат қаққан жас махаббат;
Өсе бер жамырасып жас ұрпағың,
Кеше гөр қадамымды басқан ағат.
Төртқарағай дегенде, Төртқарағай,
Өмiрде кiм өтедi жоқ қарамай:
Торыққан кей сәтiмде қуат берсең,
Толысып топқа түсем тоқ баладай!
Төртқарағай дегенде, Төртқарағай,
Жандар бар кiсiлiгi жоқ панадай;
Таралып туған жерге тамырларың,
Өркенде өзегiңе өрт тарамай!
Өр едiң, сұңғақ едiң, еңселi едiң,
Ұрпағың дәл сендей деп мен сенемiн:
Сен желдiң өтiнде қап шайқалғанда,
Мен елдiң шетiнде қап теңселемiн!..
Зар болдым шетте өзіңдей бауға қайран,
Шығайын шырқап бірден тауға қайдан?
Сен тұрсаң дір-дір етіп дауыл ұрып,
Мен жүрдім мезі болып дау-дамайдан?!
Жасымай жасын ойнап, жай түскенде,
Жас ұлды баулып едің мәрт істерге:

112
Басыңа бұлт үйірген ызғырықтай, –
Бұл өмір – тартыс күнде, айтыс күнде!?.
Жүзіңе жаз дидарлы толған арай,
Жөн сілтеп тұрушы ең ғой жолға қарай;
Еңсеңді тік ұстадың есер желге, –
Маған да мына тірлік болмады оңай!?
Сұм өмiр шешен де еттi, көсем де еттi,
Жақсылар талабымды неше өрлеттi:
Жолымды кестi талай кiсәпiрлер,
Тар жерде талайларға есем кеттi?..
Қиянат көрдiм бiраз, аз көрмедiм,
Жаныма соның бәрi жазды өрнегiн:
Сырымды саған айтам сыннан өткен,
Сарнаған сардалада сазгерлерiм!..
Менiң де өрт шалған бiр бар бұтағым,
Торымды толқып ордан қарғытамын:
Сиынам қолдай гөр деп ата аруағы, –
Әулие Әйтiмбет би арғы табым!
Төртқарағай дегенде, Төртқарағай,
Бұл күнде бабың бар ма, жоқ па, қалай?
Ұмтылған болашаққа ұрпағыңның, –
Керуенi қоңыраулап тоқтамағай!..
*   *   *
Асқан кезде Ақтөбенің басынан,
Көңілімді көрсең менің тасыған:
Көлбеңдеген ақ жаулықтай түтіні, –
Туған ауыл құшағына асығам!
Туған жердің түтіні ыстық көлбеген,
Аналардың ақ жаулығы ол деген:
Ыстайыншы шер толқытқан кеудемді,
Сағынышты басайыншы шөлдеген!
Үмітімнің үрлеп отын жандырған,
Туған ауыл көлбеңдейді алдымнан:

113
Онда менің сырларым бар жаңғырған,
Онда менің жылдарым бар балдырған.
Сол жерден мен шыққам үлкен сапарға,
Астым өрге қосылам деп қатарға;
Онда менің үй-орманым, елім бар,
Жан емеспін жүрген жалғыз жапанда.
Орман-тоғай жұпар шашып қырларға,
Қызыл бидай толған талай қырманға;
Жебеп жатқан сол бір бей-жай тірлікті,
Ата-баба бейіті бар бұл маңда. 
Іздеген жан ізгілікке жолығар,
Ағалардың салған мұнда жолы бар:
Тәлім берген талай тарлан тұлғалар, –
Жырлары бар, сырлары бар мол ұғар.
Онда менің кездерім бар мұң басқан,
Онда менің достарым бар сырласқан;
Артыңа бір қайырлуға үлгертпей,
Әттең уақыт зымырайды тынбастан.
Сол күндерге мәз болам деп сырғыған,
Қалып ем ғой көз жазып көп құрбыдан;
Көзкөргендер кетті неше келмеске,
Оларға да арналады жыр-дұғам.
Алты ай қыста Ақтөбені қар басқан,
Асу бермес ақ бораны арбасқан;
Табиғаттың сынағындай бұл да бір, –
Жігіт үшін ат жалына жармасқан!?. 
Асқан кезде Ақтөбенің басынан,
Қуат алам туған жердің тасынан;
Шетте жүрген шер көңілді ол сергітіп,
Жанитындай жігерімді жасыған!
Асқан кезде Ақтөбенің басынан,
Бойда – қайрат, ойда сезім тасыған;
Төбесіне көтергендей туған жер,
Жүрегімді тербейді бір асыл ән.

114
Асқан кезде Ақтөбенің басынан,
Туған жердің құдіретіне бас ұрам! 
Осы жолмен өткен-кеткен кезіңде, 
Сол бір сырды сен де ұға жүр, жас ұлан!..
СЫР
Достарым, сыр ақтарам біразырақ,
Бұл да асу, заман желі тұр азынап.
Демесең – көкке жетіп, елемесең, –
Қалады көңіл шіркін құлазып-ақ.
Талпынып жол бастағам өрге қарай,
Қою шаң... көрінеді көмбе қалай?
Алам ба бойға шақтап өз бәйгемді,
Ала ма сәлемімді төрдегі Абай?!
Жүйріктің жонда жортқан жолы қалар,
Жорғасын, жортағын жұрт жорып алар:
Осы жол обасы да, оры да бар,
Тұр екен не бұйырып Торыға дәл?!
Торығып қайтем босқа, жоқта бүлік,
Беліме көтере алмас шоқпар іліп;
Той маңын торымайын тоқаш іздеп,
Тоғанақ толтырайын топқа кіріп.
Буын бар бара жатқан базарға енді,
Назыма қаратам ба назарлы елді?
Қазына іздеп талай қазам белді, –
Аз ба екен азап күткен ажалды ерді?!
Ізгіден іздеп көрем сөздің кенін,
Тұрлаулы тұғыр болар өз діңгегім;
Сұғын да сұғанақтың көзге ілмедім,
Сыртымнан езе берсін ез білгенін.
Бар ондай әзәзіл мен «әзілқұмар»,
Қайсысы налып жүрген назымды ұғар?
Серіге, селтеңге де сеніп қалған,
Сол бір салт түбі ақынды жазым қылар.

115
Қасиет таптым аға қасына еріп,
Қасымнан үріккен жоқ қашып елік;
Заманым бергенде бұл басыма ерік,
Тасырдың тимесін тек тасы келіп.
Игіге ит қоспадым, шалып аяқ,
Тектіге табақ тарттым танымай-ақ;
Жар кешкен жалаң аяқ жалғыз ба едім,
Жалқыға жанай берем жаным аяп.
Жарасқан жақсының ап әр сабағын,
Жарқылдап шыққан күндей қарсы аламын;
Жараспас шаң қаптым деп шаршағаным,
Жетермін жар болса ием, жанса бағым!
Сенімін сырбаз аға адалша ақтап,
Бойыма биігімді алам шақтап;
Үлкенге ізет қылдым, іздемей сый,
Жерім жоқ жылмаң қаққан жарамсақтап.
Туған ел, құлыныңмын мен де сенің,
Өзің деп тебінгіден тер кешемін;
Біреудің зерге балар теңгесі едім,
Жақсы ғой тиіп жатса елге себім.
Достарым, сынға да алып, сыр бөліскен,
Қиынды, қызықты да бір көріскен;
Қотардым жыр сабасын, жырдың төлі, –
Күйлі боп келе бермес күнде өрістен.
Тауларым көп қой менің әлі шығар,
Биіктен қол бұлғайды кәрі шынар;
Кеудемде Сексен көлден бастау алған,
Сырғыған сырлы өзеннің ағысы бар...
ДОСТЫҚ ЖЫРЫ 
О, достық! Неткен абзал сезім еді,
Рахымы сын сағатта сезіледі.
Шалт басқан шалдуарлау кезімде де,
Түзеткен сол достардың тезі мені.

116
Шашылды ол шуақ болып ел көгінде,
Соғыста демеу болды шер көңілге.
Сонау жыл тың көтерген, шапағатын
Сезінген сәбимін мен жөргегімде.
Жасыл бақ жайып өркен жас қайыңнан,
Санама сіңген әдет жастайымнан:
«Азамат, адал бол, – деп, – достығыңа», –
Аталар ақ пейілмен ас қайырған.
Талмай ол тарихтың сан кезеңінде,
Өмірдің ұялаған өзегіне:
Жүріпті ол жаманатпен жағаласып,
Қалқан боп Қалқаның да өзенінде!..
Әр елдің текті ұлындай төрінде өскен,
Бұл достық жаманаттың жолын кескен.
Күлтегін.., 
 
Еділ.., 
 
 
Сартақ өткен жолмен, –
Күресіп келеді әлі жеңілместен.
Достықтың сырын шерткен тамашалап,
Кеудесін күй сыздатқан дала – шанақ.
Басыма күн туғаңда, алыпты ол
Ажалдың аузынан да арашалап.
Күй болып домбыраның пернесінде,
Сақтаған соның бәрін ел де есінде.
Қалайша дос болғаным, ант берісіп,
Сайрап тұр кәрі тарих зердесіңде.
Бабамның қаны тамған, тері сіңген,
Дайынмын не қиынға сол үшін мен.
Елге аян ақ пейілді достығыммен,
Әрдәйім өрем биік, өрісім кең.
Құйтырқы, адыра қап, өсегі елдің,
Бірлікпен іргем кеңіп өсе бердім.
Осы ғой көгергені көсегемнің,
Ізгінің игілігін неше көрдім!

117
Бұл дәстүр қанға сіңіп, салтыма енген, 
Достықсыз асар едім қайтіп өрден?!
Қастерлеп сол достықты, ақтық сертін, –
Төлеген, Мәншүк, Нұркен айтып өлген!..
О, қайтіп дәтім барды өлді деуге,
Өлді деуге қалайша сенді кеуде?
Ескерткіш - отпен бірге олар-дағы,
Туы боп жасампаздық желбіреуде!
Тамырын талай сында ол өтті арқалап,
Тарланын таңдайды өзі топтан талғап;
Қанатын кеңге жайып сол достықтың, –
Ғарышқа алып ұшқан Тоқтар, Талғат!
Бұл достық жөнін тауып жүйесімен,
Жебейді қайда жүрсең киесімен.
Жаңылған жандар болса, 
 
достық мәнін
Шығарып алған шығар жиі есінен.
Достығым демеу болып әр асуда,
Тәтті өмір, тату тұрмыс жарасуда.
Бұл достық тәнті болған, дәулет емес, –   
Қайғысыз қанып ішкен қара суға!
Сабылып мынау салқар көш, керуенім,
Достықпен тауға шығып, төске өрледім.
Достық бұл махаббат қой, аялауға
Шуағы керек дайым қос кеуденің!
Еліме қанат берді ол самғау үшін,
Бабамның маған міндет жалғау ісін.
Мен-дағы бұл сырымды кейінгіге, –
Жеткенше айтып өтем бар дауысым.
Бабамнан қалған мәңгі мұра сынды,
Қастерлеп өтемін ғой бұл асылды.
Ғасырлар керуенімен озам алға,
Достықпен жазып еркін құлашымды.

118
КӨҢІЛ КӨКЖИЕГІ
*   *   *
Көлдерімді ойлаймын құсы үріккен,
Белдерімді – құлазып түсі кеткен;
Елдерімді ойлаймын бірлігі азып,
Жанды ойлаймын айырылған кісіліктен?
Айдынымды ойлаймын қаңсып қалған,
Айбынымды ойлаймын мансұқтанған;
Аққу қонған айнакөл сарқылғандай,
Құрбақалар шоршиды шалшықтардан.
Орманымды ойлаймын сиреп қалған,
Арманымды ойлаймын күйреп қалған.
Бағалаусыз бұйығып бұлбұл, аққу,
Үймелейді үздігіп үйрек, қарғаң?
Тауларымды ойлаймын аласарған,
Бауларымды – жемісін жаңа салған;
Достарымды ойлаймын бағы тайған,
Жауларымды – жаныма жара салған?!.
Қыздарымды ойлаймын шетелге асқан,
Қарттарымды ойлаймын жөтел қысқан;
Түбімізге сырттағы сырттан емес,
Ілмиген ит іштегі жетер дұшпан.
Құстарымды ойлаймын ұшып кеткен,
Достарымды ойлаймын ішіп кеткен;
Тауып, шіркін, жоғымды берер ме еді,
Періштелер әлдебір түсіп көктен?!.
*   *   *
Меңіреу қыр, хал нешік? Дала жатыр мелшиіп.
Әрең ілбіп, қар кешіп, Келем өрге мен шығып.
Қатері көп сапарға, Жалғыз шықтым тағы да.
Тағдыр желі қатал ма, Қарсы соқты қағына.
Май бораны бұрқаған, Мамыражай емес күн;
Маңдайымнан сипаған, Маңайымда жоқ ешкім.

119
Сақылдайды үскірік, Соғады үдеп ақ боран.
Қарамайды пысқырып, Жатырқағыш жат қоғам.
Қалың жыныс, оған да, Үрей билеп қараймын.
Ұйтқып соққан боранда, Ит-құсы бар маңайдың!?
Қойны-қоншын қар көміп, Тырс етпейді кең дала.
Атқылайды бу болып, Көкірегімде шер-нала?!.
Көк тиын ғып құнымды, Байлаған кім бағымды?
Кімге айтамын мұңымды, Кімге тыңдайды зарымды?
Қонатұғын ол бір бақ, – Бірде ерте, бірде кеш;
Жеткізбейді қол бұлғап, Бір белестен бір белес.
Күн амалы түзелер, Келер заман күйіне.
Абай болсақ біз егер, Азбасын деп дүние.
Тілеулестер ұнатып, Болмады-ау деп қасымда;
Өзімді-өзім жұбатып, Тыям көздің жасын да:
Басылар сұм даурыға, Ашылар күн бұрқаған;
Жақсылықтың аулына, – Жақындаймын бір табан.
Ізгіліктің салтын ап, Көк өспей ме дүркіреп.
Жаз да келер жарқырап, Күн де шығар күркіреп!
*   *   *
Көңілімде ашылмай жүр бір тұман,
Неге, неге басылмай тұр бұл күмән?
Жетелейді, жеткізбейді бір елес,
Сүрінемін, тұрып қайта ұмтылам.
Тағдыр деген табалауға ол шебер,
Асу-асу алыс шығар жол шегер?
Нем бар менің қия шыңды қиялап,
Қолым жетер бақыт оңай болса егер.
Аяғымның басып әрең ұшынан,
Талай өттім Қособаның тұсынан;
Қауіп-қатер аз болмайды жолыңда,
Жандар барда сырты жылтыр, іші – лаң.

120
Серкелерден қайыр болмай сенген ел,
Сырты жылмаң, іші – жылан пенделер, –
Басқаларды шалып түсіп аяқтан,
Пайда тауып, көңілдері желденер.
Тағдыр жолы неге сондай бұралаң,
Бірде тайғақ, бірде соқпақ сынаған;
Тығырықтан шыға алмайтын тырбанып,
Тың жол іздеп тынбайды екен бұл адам.
Бірде күліп, бірде адам ашынар,
Арман қуып, жолға тағы асығар;
Өмірдегі күмән қашан басылар,
Көңілдегі тұман қашан ашылар?..
*   *   *
Көкжиегі көрінбеген, Шексіз қиыр өмір деген.
Ми ашыған мимырт тірлік, Көп желмейді көңіл дөнен.
Жарау атқа қамшы басып, Жатқан кім бар арсыға асып?
Тіршілікте жүрген жақсы-ау, Жағдай біліп, хал сұрасып.
Жапырылып қоғадай-ақ, Жүрген жоқ па көп алаяқ:
Ар-ұятты таптағанда, Болмайды ғой обал-аят.
Қарау ойды тілесе кім, – Түгендеумен жүр есебін;
Төбеден ол төндіреді, Бір жаласын, бір өсегін.
Тап келсе де қай бұралаң, Қалмасыншы қайғыда адам;
Адаспайды анығы сол, – Ақ жолынан айнымаған.
*   *   *
Неге
 
маған көзі түспей гөзелдің,
Өңменімнен өтіп кетті көзі елдің.
Есем кетті, естірте алмай өр үнін,
Көкірегімде күркіреген өзеннің.
Пана іздеп ем көк тіреген заңғардан,
Сәуле іздеп ем самаладай шамдардан:
Мен түңілдім қара түнек таңдардан,
Мен түңілдім қара көкірек жандардан.

121
Шалқып-толқып жүре алмадым жайланып,
Тарықтым да, қамықтым да қайғы алып;
Туған жерге кіндігімнен байланып,
Осы жерге келем қайта айналып.
Осы жерде бағым кем боп сорымнан,
Осы жерді бабам менің қорыған;
Сол бір қорлық жолымды әлі торыған,
О, сақтай гөр опасыздың оғынан!
Мен досымды қара пұлға сатқам жоқ,
Мен дұшпанды ту сыртынан атқам жоқ;
Аяғаным аяр мінез жандарды, –
Аяғыма түсті талай қақпан боп.
Тасырлардан тауым талай шағылды,
Арсыздарға ақын жүрек нағылды?
Сырбаз өмір сындырмасын сағымды,
Бипаз тағдыр байламасын бағымды.
*   *   *
Ащы айтсам тағдыр – ашына, қарды,
Ашумен беті ашыла қалды:
Долымен дос боп додаға түсем деп, –
Лақтырды уыстап басыма қарды:
Шаптыққан шайпау шапалақ ұрып,
Шалдығып жүріп, шашым ағарды?!.
Тектінің талай төрін аттадым,
Досқа азық миуа толы бақтарым.
Көрдім мен-дағы өмір аптабын:
Қол ұшын қолдап неге бермедің,
Шаруаға жегер Торы ма аттарың?
Қойдан жуас дейтін...
Көзіңе күйік пе толып аққаным?!
Бабамның тартқан жібін үзбедім,
Тарихтың терең сырын іздедім.
Күнбиді айттым, күніміз дедім, –
Сүйінбай, Мұрат – жырымыз керім.

122
Аялап бағың, гүлін үзбедім,
Болмады неге жылы жүздерің?..
*   *   *
Кеудесі толған ізгі өлең, Бозторғай таңнан шырлайды.
Ақиқат жолын іздеген, Ақынның үні тынбайды.
Шындық деп отқа шарпылып, 
 
 
Шыр-пырым шыққан мен байғұс:
Кеудемнен мынау шарқ ұрып, 
 
Шырылдап ұшқан қандай құс?!
Шертемін кімге сырымды, Шемен мен шерге толды ішім;
Жеткізер ме елге жырымды, Сорғалап ұшқан сол құсым. 
Атаның жолын ырымдап, Әдептен әсте озбаған:
Шындық деп ол да шырылдап, Елім деп бұл да боздаған!
Дауыл мен жауын, боранда, Тап болды сынға не түрлі;
Жаратқан жар боп оған да, Топшысы бекіп жетілді.
Тар жолда талай тарықты, Қинала сермеп құлашты;
Есіркеп құйттай ғаріпті, Есігін оған кім ашты?!
Зәредей рақым көрмеген, Запы боп шеккен захмет;
Далам деп қанат сермеген, – Кім айтты оған рахмет?
Қарсы ұшқан қара дауылға, Тасырлар қанша тас атқан;
Кім оны тартып бауырға, Кім оған жемін асатқан?
Жоқ-жітік көрсе жебеген, Қанатымен жүрді ол су бүркіп;
Өлексе құмар не деген, Талады талай қу бүркіт!
Мейірімге өзі шөлдеген, Қиянат жасап зор, күшті;
Көгіңде бояу көлбеген, Көрдің бе, достым, сол құсты?
Ермеген сейіл, селтеңге, – Сол құсты көрсең қорғай түс;
Еліңнің жырын ертеңге, Апарар жалғап сол байғұс!
ӨТКЕН КҮНДЕР БЕЛГІСІ
Өткен күндер белгісі, – Жөнсізі бар, жөндісі:
Аз болды ма шендісі, Мәз болды ма шерлісі?!

123
Өз жерімде қи теріп, Өгей болып күн кештік.
Өзегімнен итеріп, Өзеуреді білместік.
«Анау жақта» – жүзіміз, Алламен ел болды «араз»?!
Алма есімді қызымыз, – «Алла» атанып ол да мәз!?
Семей қатты сорлады, Сергелдең боп сүйікті ел.
Сепкен удан жондағы, – Сеспей қатты киіктер!?
Арал тұзға айналды, Арашаға түспедік.
Адамдары қайғы алды, Ау да шіріп, құс та өліп. 
Түу алыстан сұратып, «Тура бидің» бұйрығын;
Туын елдік құлатып, Туды басқа қилы күн.
Тегінен ел келді үркіп, Тентіретті қаталдық.
Тілімізді телміртіп, Тірі жетім атандық.
Абалаған айтаққа, – Абылайды «қырды-ай» кеп:
Абыз болмақ қай таққа, – Абыройдан жұрдай боп?!
Өткен күндер қалдырған, Өкініш те көп еді?..
Өзектерді жандырған, – Өмірдің жоқ төлемі?!
Келді азаттық шат күліп, Бебеулеткен неше ерді:
Берекемді ол арттырып, Берсін тағдыр есемді!
САҒЫНЫШ
Өмірден ерте озған аяулы қарындастарға, достарға
Қимастықпен өзіңе хат жазамын, Сағыныш,
Сені ойласам – күнәдан пәк тазамын, Сағыныш;
Сағынышты сезіммен сарғаямын санаммен,
Сарғайғанда шер буып, қатты азамын, Сағыныш.
Сағынғаннан бәріңді деп атадым – Сағыныш,
Тастап кеттің өмірдің неге тағын, Сағыныш?!
Ерте үзіліп өмірден, еңіретіп кетсең де,
Елегізіп іздейді ел, отаның, Сағыныш.
Елеңдескен даламның ерке елігі, Сағыныш,
Сырын енді сол жердің шертеді кім, Сағыныш?!
Жарқ еттің де жоқ болдың, сіңіп қалың мұнарға,
Өзегімді өкініш, өртеді мұң, Сағыныш!..

124
Жаны нәзік өмірге тым құштарым, Сағыныш,
Ғайып болған бір күнде, жыл құстарым, Сағыныш;
Жан достарың күйзеліп, күңіреніп күйіктен,
Сағымды да сындырып жүр дұшпаным, Сағыныш.
Туған елдің бағына бала емес пе ең, Сағыныш,
Ағаларға алдында қарап өскен, Сағыныш;
Сағым болып елестеп сары белде көлбеген,
Жарқын бейнең жері жоқ санада өшкен, Сағыныш.
Осыншама мұңымды кімге шағам, Сағыныш,
Ойлай-ойлай таусылды мүлде шарам, Сағыныш;
Өздеріңе ұқсаған құралайлар жүр елде,
Болса екен сол елдің іргесі аман, Сағыныш!..
АБАЙ АМАНАТЫ
Астанада Абай ескерткіші ашылғанда
Дара Абай, дарынды Абай, дарқан Абай,
Қазақтың қасиеті ең қарқарадай.
Топ жарып Толағайдай толыспайды ер, –
Өзіндей елдің жүгін арқаламай.
Қадірлім, қасиеттім, қайран Абай,
Табаны өткен кімнің тайғанамай?
Алысқан мыңмен жалғыз алыбымсың,
Аспанға телміріп құр ай қарамай.
Арманы, ар-намысы сөзіңде елдің,
Арымай алуан ұрпақ көзін көрдің.
Арқаннан босап халқың болғанда азат, – 
Аралап алты алашты өзің келдің!
Көк туын көтерді елі көк бөрінің,
Жасқанбай, естіледі өктем үнім;
Аз емес жетістігім, жетпегенін, –
Жасырмай айтып берші көпке бүгін?!.
Сапыршы толғап, данам, ой тереңін,
Сындарда сүрінбеудің айт, ал емін?!

125
Ашынып, ашық айтып, ақ сөйлеші, –
Асқақтай түссе екен деп Бәйтерегім!..
Сөзінді ұқпағандар сол баяғы, –
Енжарлық, етекбасты болды аяғы.
Ұлыста ұлық сайрап, ұры жайлап,
Бұрышта қайыршылар қол жаяды.
Жер еді ер жасаған, нар мекендеп,
Зейін жоқ жұртын баққан зарлы екен деп.
Қараймын қайыршыға мен де үмітпен, –
Ішінде Харон Рашит бар ма екен деп!?.
Меңгердік орыс тілін, ол бірақта
Аңсаған жеткізбеді зор мұратқа.
Атомның қоқысы ғып атам жерін, –
Атойлап ақырында қондық атқа!
Өнеге бар еді ғой өткен биден,
Жылқыдағы торы да кеткен күйден.
Шекесінен қарайды шенеунігің,
Шелтірейіп шетінен шекпен киген.
Еңістегі ел жайын білмесе де, 
Жемқорлар жетті өзінше күнде есеге.
Есебінен жаңылған есіл бала, –
«Есектің артын жуып» жүр көшеде.
Өнерін, бағын да елдің қоса күндеп,
Қазаққа болып жүр ғой осы-ақ індет:
Иттерін ырылдатып ынсапсыз жүр, –
Жақсыға жаны аяулы қосамын деп.
Байыппен басына өрлер бақ та бір құз...
Жат елге жаппай өріп жатқан ұл-қыз...
Ес кетіп, есе тимей, есек мінген, –
Ақындарды, ұлы Абай, атқа мінгіз!
Ханымыз тағында отыр, халқым аман,
Сабыр бер сақтауға ата салтын әман.
Марапатсыз, мадақсыз ақылың қос, 
Маңғаз ерге мандайы жарқыраған!

126
Ермек үшін жазбайық біз өлеңді,
Ұрпақ өссін үйреніп жүз өнерді.
Көсем сөзбен көшелі ел көшін баста, –
«Сөз түзелді, ағайын, түзел енді!»
ӘЙТІМБЕТ БИ
Жұртына пана болған қиын өрде,
Айтекең – айтқан билік дүйім елге;
Қалың ел қиналғанда, абзал ердің, –
Болғаны қандай жақсы сүйінерге!
Жан екен тәубасынан жаңылмаған,
Тексізге, тентекке де бағынбаған:
Қақ жарған қара қылды би болыпты,
Алдынан хан мен қара арылмаған!
Тілеген береке мен бақ құдайдан,
Ел үшін болған кезде қатты майдан:
Бағыстың жаңа көші басталыпты, –
Әйтімбет, Қыдыр, Серкеш, Бақтыбайдан.
Айтекең елағасы дана туған,
Зұлымдық, жамандыққа ара тұрған:
Халқына қамқор болып жүрген екен,
Хандардың орын алып санатынан.
Халқымен бірге кейіп, бір қуанған,
Жортқанда жол көрсетіп шындық, арман:
Бұрыпты Көкшетауға елдің көшін,
Ел бері ауған кезде Сыр-Қуаңнан!..
Шығармай ел бірлігін үнемі естен,
Арам ас өтпейді екен бұл өңештен.
Айберді, Рысқұл, Мәшек, Өте - Қайып, –
Айтекең перзенттері түлеп өскен!
Батасы қабыл болған бұ-дағы абыз!
Ақ жолын атаның ел қылады аңыз;
Шалқытқан Айтекеңнің шаңырағын, –
Сәбике – болған дейді бір анамыз!..

127
Екі ауыз сөзбен шешіп ердің құнын,
Жалпыға жарлық еткен теңдік үнін;
Сол кезде алты ауыл боп қанат жайып,
Ұрпаққа мирас еткен ел бірлігін!
Құт дарып, әулетіне кие қонған,
Мекені жасыл жайлау, иен орман:
Қылшақты, Қызылағаш, Мапырашты, –
Құтты жер ұрпақтары ие болған!
Ұлтына үлгі болған ұлы дарын,
Ұрпағы бірі – ұстаз, бірі – ғалым:
Жас буын сақтап үлкен шаңырақты,
Елдіктің шайқамасын тұнық арын.
Жер азат, ел тәуелсіз болған шақта,
Аздырған ел бірлігін жолдан сақта;
Ақ жолы аталардың алға бастап,
Жас ұрпақ жете берсін зор мақсатқа!
ЕЛДІҢ ҚҰТЫ
Ежелден ел ішінде көп данышпан:
Ел құты – 
 
Жылғара мен Тоқтамыс «хан».
Қарадан шыққан аға сұлтан болып, –
Еңіреп ел деп екі өтті арыстан!
Жолымен Абылай, Серкеш, Құлсарының, 
Көненің көпке жайған үн-сарынын;
Патшаның боданында бордай тозған, –
Жарыққа тартқан қырдың мың сан ұлын.
Жылғара – жақсылықтың нысаны боп,
Пайдасы тиген елге мысалы көп:
Жұртына шапағатын көп тигізген, –
Ер Шопан, Қосшығұл мен Мұса, Әлібек!
Тоқтамыс өзі қандай, ұлы қандай:
Топ жарған бірі – Жандай, бірі – Маңдай!
Мұстафа, Сухан, Ғафар, Қасен,.. Мұқан...
Халқының қамын жеген ұлылардай.

128
Жақсының жарқын ісін мен жыр етем,
Ерді айтып, ел жүрегін елжіретем:
Ақ жолын аталардың жалғастырып,
Еңіреп ел деп өткен ер Жұмекең!..
Халқының талпынысын қолдаған әр,
Бақытсыз болды-ау, әттең сол бабалар.
Қорлығын көрсетіп сан сұм замана,
Қол ұшын бермеді ғой қол балалар?..
Заң қандай болып еді, 
 
заман қандай,
Өткен күн өкініш пен бәрі армандай;
Текті ұрпақ жетсін ұлы мұратына, – 
Торына сұм заманның тағы алданбай.

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: