мəтін сөзінің түп негізі  де аталмыш еңбекпен астасып жатыр. «Сөз өнерінен жасалып  шығатын нəрсенің жалпы аты шығарма сөз...  Ауыз шығарған

322
жоқпыз. Бірақ, теориялық поэтиканың аясына кірген соң, 
əдебиет тарихының пəн ретіндегі жеке əдістемелік басымдығы 
бірден əлсіреп қалады. Бұл пікірімізге дəлел ретінде «Əдебиет 
танытқыштың» мазмұнын, яғни сөз өнеріне қатысты ұстанған 
əдістемелік қағидасын келтіре аламыз. Кітап толығымен 
теориялық поэтиканың талабына жауап беріп, оның пəн 
ретіндегі барлық мүмкіндігін де ашып береді. А.Байтұрсынұлы 
шығарманың тарихына барған күннің өзінде де, тек сол асыл 
сөздің теориялық қасиеті тұрғысынан ғана барады. Дəлірек 
айтқанда, теоретик А.Байтұрсынұлы үшін шығарманы қай 
кезеңге жатқызамыз, қайдан келді дегеннен гөрі, «шығар-
маның ішкі-сыртқы түрі қандай», «не айтқысы бар» деген 
сұрақтар маңызды. Бұл сол пəннің төл спецификалық негізі-
мен қарағанда, əрине түсінікті жайт. «Діндар дəуірге» де 
сондай талаппен қарайды. Мұнда «дəуір» деген сөз тақырып 
атауында кезіккенмен, мəтін барысында неге олай жүйеленгені 
айтылмайды. Есесіне сол діндар дəуір тудырған шығарма 
түрлері жайлы, олардың мазмұндық деңгейі жайлы пікірлер 
көптеп кездеседі. Теориялық поэтиканың талабымен қарайды 
дейтініміз, ғалым тақырыптың басында ə, дегеннен-ақ: 
«Діндар дəуір ауыз əдебиет түріне түр қосып жарытқан жоқ. 
Анайы əдебиеттегі шығармалардың түрлерінен діншілдігімен 
ғана айрылмаса, айрықша түр-тұрпатымен айрыла қоймады. 
Діндар жағының басымдығымен айрылатын түрлері мынау: 
қисса, хикаят, мысал, насихат (үгіт), мінажат, мақтау, даттау, 
айтыс, толғау терме; бұлардың əрқайсысын қысқаша баяндап, 
мысал келтіріп, сыр-сипатын көрсетіп өтейік» дейді
48
. 
«Əдебиет танытқышта» «Діндар дəуір» туралы жалпы түсінік 
қысқа қайырылғанымен, сол дəуір тудырған шығармалардың 
түрлеріне мол мысалдар келтіріледі, əрбір түріне жеке-жеке 
түсіктемелер де беріледі.
Негізі дəуірлеу мəселесі кеңес əдебиеттану өкілдеріне дейін 
осылай қарастырылған. М.Əуезов пен Х.Досмұхаммедұлы 
еңбектерінде де қазақ əдеби процесінің дəуірлеуі келтірілген. 
Кеңес кезінде əдебиеттің дəуірге бөлінуі С.Мұқанов, 
С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, 
48
 АБƏТ., 319 б.

323
Ə.Қоңыратбаев, М.Базарбаев, С.Қирабаев, З.Ахметов, З.Қаб-
долов, Х.Сүйіншəліиев, М.Мағауин, М.Жолдасбеков, А.Қырау-
баева, Н.Келімбетов еңбектерінде де жан-жақты зерттелген. 
Аталған еңбектер əдебиет тарихы тұрғысынан дəуірлеу 
жүйесінің түрлері болып табылады.
Ғалым роман спецификасы /«ұлы əңгіме»/ жайлы да арнайы 
тоқталған. Енді тақырыпқа оралып əдеби түрлерге қатысты 
ойымызды жалғастырсақ. Жоғарыда келтірілген «Əдебиет 
танытқыштағы» əдебиеттің тектері мен түрлеріне қатысты жүйе 
Платон, Аристотельдерден келе жатқан классикалық үлгіге 
саяды. Əрине, түрлерге қатысты айтқанда А.Байтұрсынұлы 
өз заманының теориялық жетістіктерінің бəрін ықшамдап 
кіргізе білген. Ал кейбір тұстарында, өзіне тəн кең ойлау 
ерекшелігімен уақыттан оза шауып сөз өнерінің үш тегінің 
спецификасына қатысты тұжырым жасайтын жерлері де бар. 
Егер кезек бойынша əуезе түрлерінен сөз қылсақ, ғалымның 
роман туралы тұжырымдарына тоқталамыз. 
Біріншіден романға А.Байтұрсынұлы «ұлы əңгіме» деген 
атау береді
49
. Сөйтіп бірден сөз өнері жүйесіндегі романның 
салмағын айқындап, оған бөлекше талап қояды. 
Екіншіден, 
Ахмет Байтұрсынұлы романның ішкі компонентері мен 
сыртқы тақырыптық аясын да қатар бірлікте айқындап береді. 
Үшіншіден, ғалым ұлы əңгіменің басты ерекшелігі болып 
табылатын оқиғаның көпқабаттылығы (многолинейность 
сюжета) мəселесін де жан-жақты, əрі қисынды түрде ашып 
береді. 
Төртіншіден,Байтұрсынұлы романдағы кейіпкерлер 
жүйесін айқындап береді. 
Бесіншіден, романның көлемдік 
спецификасы туралы мəселелердің теориялық байламдары 
берілген.
Пəннің ішіне кірмес бұрын оның терминдік баламаларын 
анықтап алайық. Кітаптың алдыңғы жағында, яғни сындар 
дəуір əдебиетінің үш тегін анықтап көрсеткенде драма жүйесі 
былай берілген болатын: «Айтыс-тартыс табына қарайтын 
сөздер. Айтыс-тартыс табына кіретін сөздер түрі де толып 
жатыр. Оның ішінде негізгі басты түрлері мыналар: 1) Айтыс 
сөз, 2) тартыс сөз. Тартыстың өзі басты-басты үш тарау болып 
49
 АБƏТ., 342 б.

324
бөлінеді: 1) мерт, яки əлекті тартыс (трагедия), 2) сергелдең, яки 
азапты тартыс (драма), 3) арамтер, яки əурешілік (комедия)»
50
. 
Алайда, драмалық жанрдың өзін бөлек алып қараған осы 
тарауда бұл бастапқы жүйе аздап өзгерген сияқты. Жүйе 
болғанда бұл жерде өзгерген деп терминдік жағын ғана айтып 
отырмыз. Басқа өзгерістер болған болса, оны да өз кезегінде 
айта кетеміз. Терминдердің де мəні өзгере қоймаған, əрине, 
біздің айтып отырғанымыз терминге қатысты сөздердің 
нақтылығы. Мəселен, 
драмалық жанр ұғымына қатысты 
балама ретінде мына сөздерді айтуға болады: айтыс-тартыс; 
айтыс сөз; тартыс сөз; ұстасу (осы терминдерге қатысты 
түсінік те берілген жері бар; ғалым ұстасу сөзінің мағынасын 
таразылап келеді де «мұнан былай қарай иə айтыс-тартыс, 
иə ұстасу деген атын қолданамыз» дейді); 
трагедияға да: 
алғашында «мерт, яки əлекті тартыс (трагедия)»деген атау 
берілгенімен нақты тақырыпқа түсіп талданатын мəтінде 
тек 
əлектенісдеп қолданылады. Ал жоғарыдағы келтірілген 
жүйе бойынша екінші кезекте келетін «2) сергелдең, яки 
азапты тартыс (драма)» ХVIII ғасырда пайда болған аралық 
жанр болатын, бүгінде ол жанрлық түр ретінде айналыстан 
түсіп қалды. «Əдебиет танытқышта» да бұл түр, алғашында 
аталғанмен, мəтінде ондай тарауша кездеспейді. Бірақ, мұның 
тарихына ой жүгірсек, драма алғаш пайда болғанда трагедия 
мен комедияның барынша қара-қайшылығынан туған аралық, 
жұбаныш жанр болатын. Мəселен, Жирмунский мұны қайғы 
мен күлкі қосылған жанр деп, оны драмалық жанрдың бір түрі 
ретінде қарайды. Ал З.Қабдолов болса, драма сөзін драмалық 
жанр ұғымымен балама ретінде қарайды (Томашевскийде де 
дəл сол қағида). «Əдебиет танытқышта» да солай, сергелдеңді 
– комедияға, азапты тартысты – трагедияға баласақ, екеуінен 
драма шығатыны түсінікті. Бірақ алғашқы жүйеде неге оны 
жеке түр ретінде берілгені түсініксіздеу... (Дидро, Буало, 
Лессинг дəстүрімен берді десек, онда азаптанысқа (драмаға) 
түсініктеме берілуі керек еді; бірақ кітап та сол жерден 
бітеді...) Комедияға қатысты да алғашқы жүйеде: «арамтер, 
яки əурешілік» деген атау берілгенімен мəтінде тек 
əуре-
леніс деп қолданылған. Ал, «ақын» дегенді драматург; «қай-
50 
АБƏТ., 339 б.

325
раткер»  дегенді герой (шығармадағы басты қаһарман); 
«ұстасушыны» сахнадағы актер деп ұққанымыз жөн. 
Ал «Əдебиет танытқышта» да жанр табиғатына үлкен маз-
мұндық семантикалық талап байқалады. Байтұрсынұлы тартыс-
тың сөз өнеріндегі орнының үлкен екенін анық білген. Сол 
себепті де драмалық шығармаларға таңдалатын сюжет желісі 
де, негізгі ұстаным идеясының да үлкен болуы керек. Мұнда 
да ғалым мəселенің мəнін тереңнен қозғайды да драманың 
табиғатына оның идеялық тірегі тұрғысынан келеді
51
.
Шығарманың ішкі құрылымдары (композициясы) туралы 
былай дейді: «Ұстасудың үш дəуірі болады: 1) байланыс, 
2) шиеленіс, 3) шешіліс. Ұстасудың бұл үш дəуірі күресу 
дəуірлері сияқты. Байланыс – палуандардың белдерін буынып, 
білектерін сыбанып, балтырларын түрініп, күреске шығып 
ұстасқаны есебіндегі дəуірі; шиеленіс – палуандардың əдіс-
амал, күш, өнері бəрін жұмсап, қайрат қылып, күресті қыздырған 
шағы сияқты дəуір; шешіліс – палуандардың бірін-бірі жаққан 
мезгілі сияқты дəуір».
52
 Мұнан байқалатыны, Байтұрсынұлы 
драмалық шығарманың композициялық ерекшелігіне барлық 
көркем туындыға тəн композициялық талаппен қарап отыр. 
Бірақ, бұл классикалық жүйе ешқандай талас тудырмайды 
əрине. Драмалық туындыға икемдегенде де ол осы күйінде 
қала бермек. Мəселен, бұл жердегі байланыс – драманың 
экспозициясын (Байтұрсынұлы байланысқа əрі экспозиция əрі 
«завязканың» қызметін кіргізіп отыр) аңғартса; шиеленіске – 
оқиғаның дамуы, ситуация, актерлардың сөйлеу жəне сахнаға 
шығу реті секілді қойылымға қатысты нəрселердің бəрі кіріп 
кетеді; ал шешіліс – ол аты да айтып тұрғандай шығарманың 
соңы (развязка), кульминацияңыз да осы шешілістің қыз-
метшісі.
Бүгінде əлемдік гуманитарлық ғылымдар жүйесінде бү-
гінде бірқатар методологиялық күрделі өзгерістер болып 
жатқандығы ғылыми ортаға аян. Бұл өзгерістердің адамзат ақыл 
ойының алтын қазығы – əдебиет туралы ғылымды да айналып 
өтпесі жəне белгілі. Ал əдебиет теориясы болса əдебиеттану 
ғылымындағы зерттеулердің танымдық жетістіктерін жүйелеп, 
51 
АБƏТ., 358 б.
52 
АБƏТ., 358-359 бб.

326
оларды нақты категориялар негізінде қарастырады. Сонымен 
қатар, əдебиет теориясы пəні бүгінде өзіндік бесаспап гума-
нитарлық маңызға ие болып отыр. Бүгінгі ғылымда əдебиет 
теориясын фундаментальды ғылымдар қатарына енгізу 
қажеттігі мəселесі жиі көтеріліп жүргені де сондықтан болар
53
. 
Себебі, көркемдік құндылықтардың мəнін зерттеу барысында 
əдебиет теориясы пəнінің теориялық тұжырымдары – 
философия, культурология, антропология, эстетика, өнер 
теориясы мен тарихи процесс, құрылымдық лингвистика мен
математикалық логика, герменевтика, семиотика секілді 
ғылым салаларымен тікелей байланысты. Осы ретте аталған 
мəселелердің біздің зерттеу нысанымызға да тікелей қатысты 
екені айқын. Жұмысты зерттеу ұстанымының алдында, ең
алдымен «Əдебиет танытқышты» (1926) жаңа талап тұрғы-
сынан, дəлірегі жұмысты ғылыми мəтін ретінде қарастыру 
міндеті тұрды. Екіншіден, «Əдебиет танытқышты» əдебиеттің 
басты теориялық мəселелерін баяндайтын комплексті еңбек 
ретінде пайымдау. Үшіншіден, (жəне бұл диссертацияның ең 
негізгі міндетін білдіреді) «Əдебиет танытқышты» теориялық 
тұжырымдардың жиынтық материалы ретінде талдау. 
Əрине, əрбір категорияның мəнін ашу барысында əлемдік 
əдебиеттанудағы теориялық мектептерді де айналып өтпесіміз 
белгілі. ХХ ғасыр басындағы бүкіл филологиялық пайым-
ның басында тұрған Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, 
Г.Г.Гадамер, Г.О.Винокур, А.И.Белецкий, Р.О.Якобсон, 
Ю.Н.Тынянов, Б.И.Ярхо, М.М.Бахтин, О.М.Фрейденберг, 
Р.Ингарден басым көпшілігі орыс əдебиеттану ғылымының 
өкілдері болып саналады. ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 
басы, осы ғасырымыздың 50-60 жылдары мен бүгінгі күнгі 
əдебиет теориясындағы ахуалға қарасақ та, орыс əдебиеттану 
ғылымының өкілдері алғы шепте екенін байқаймыз (əрине, 
біз бұл жерде А.Н.Веселовскийден С.Н.Бройтманға дейінгі 
ұзын сонар тізімді келтіріп жатпадық). Дегенмен сөз соңында 
айта кететін жайт ол «Əдебиет танытқыш» еңбегі қазақ 
сөз өнеріндегі бесаспап теориялық еңбек ретінде де, жеке 
құндылық деңгейіндегі мұра ретінде де əлі де толыққанды 
зерттеуді қажет етеді деп санаймыз.
53
 Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2005. стр. 7.

327
Райхан Сахыбекқызы,
филология ғылымдарының кандидаты
ҒҰЛАМА ҒҰМЫРНАМАСЫ: МҰРАҒАТ ДЕРЕКТЕРІ
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы қыркүйектің 5-і күні 
Қостанай округі, Торғай уезі, Тосын болысының 5-ауылына 
қарасты Сартүбек елдімекенінде дəулетті отбасында дүниеге 
келген. Тұлғаның туған мерзімін 
«5-қыркүйек 1872, мешін 
жылы» деп, нақтылауымызға негіз болып отырған, ғалымның 
1929 жылы өз қолымен жазған «Өмірдерегі» (Жизнеописа-
ние) жəне əр жылдары (1920-1925 ж.ж.) өз қолымен толтырған 
мемлекеттік мекемелердегі түрлі ресми сауалнамаларға
54
 бер-
ген жауаптары. Енді деректі айғақтарға жеке-жеке тоқталсақ. 
Мəселен, Орынбор Мұғалімдер мектебін бітіргендігі туралы 
куəлікте туған мерзімі 
«5 қыркүйек 1872» деп көрсетілген, бұл 
– б і р і н ш і дерек. Сонымен қатар, «Анама хат» атты өлеңі де 
Ахметтің 
«1872 жылы» туылғанына дəлел бола алады. Ана-
сына жолдаған тоғыз шумақ өлеңіндегі: 
«...Оқ тиіп он үшімде, 
ой түсіріп, Бітпеген жүрегімде бар бір жарам» деген жол-
дар, əулет басына түскен 
«1885 жылғы оқиғаны» меңзеп отыр. 
Тарихи деректерге сүйенсек, бұл əкесі Байтұрсын мен үлкен 
əкесі Ақтастың бiрнеше ағайындарымен қоса, 
«15 жылға ит-
жеккенге жер аударылатын тұсы». Демек, 1885-тен бала 
Ахметтің 13-н шегерсек, оның туған жылы – 1872 жылы болып 
шығады. Бұл – е к і.
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұра-
ғаты, 81-қоры, 1-тізбесі, 1652-ісі, 6-парағында (бұдан əрі
– ҚР ОММ) Ресей коммунистік партиясының «Жауапты қызмет-
54
 Қызметкерлерге арналған сауалнама. Орыс тілінде. Қазақстан Республика-
сының Орталық мемлекеттік мұрағаты, 81-қор, 1-тізбе, 1652-іс, 11-12-парақтар. 
(Бұдан əрі – ҚР ОММ, 81-1-1652, 11-12 п/п). Қазақ халыққа білім беру институтының 
оқытушылары мен қызметкерлеріне арналған сауалнама (КИНО). ҚР ОММ, 81-1-
1652, 52-53-п/п.;
Ағарту ісі жөніндегі халық комиссариаты. ҚР ОММ, 81-1-1652, 1-п.;
Жауапты қызметкерлерге арналған сауалнама. Ресей коммунистік партиясы. ҚР ОММ,
81-1-1652, 6-п.;
Сайлауға түсу сауалнамасы. 11/Х.21. ҚР ОММ, 5-18-158, 1-1-п/а.; 
Куəлік /телкөшірме/. ҚР ОММ, 95-2-85, 1-2-п/п.; Орынбор қырғыз мұғалімдер мекте-
бінің тəлімгерлері. ҚР ОММ, 95-2-93, 24-25-п/п. 

328
керлерге арналған» 20 сұрақтан тұратын сауалнамасының 
туған жылы деген тұсына: 
«1872, 49 жас» деп жазған, 
құжат 1921 жылы толтырылған. Бұл – ү ш. ҚР ОММ., 5-қор, 
18-тізбе, 158-іс, 1-парағындағы «Сайлауға түсу сауалнамасы»
1921 жылдың 11-қазанында толтырылған. Сауалнама 29 сұрақ-
тан тұрады, осындағы жасы деген тұсқа – 49 деп көрсетеді. 
1921-ден 49-ды шегерсек, 1872 шығады. Бұл – т ө р т. 
81-қордың 11,12-парақтарында «Қызметкерлерге арналған» 
42 сұрақты сауалнаманың 2-сұрағына: 
«1872 ж., 5/ІХ., Торғай 
тумасы» десе, отбасы туралы 9-сұраққа: «Əйелім: Бадриса-
фа – 46 жаста, Балаларым: Қазихан – 14 жаста, Аумат – 
7 жаста, Шолпан – 5 жаста, ағаларым Қали, Кəкіш, Мəшен 
– Торғай уезінен, қарындасым Зиляш – Қостанай уезінде» 
деген дерек береді. Бұл – б е с. Ресми сауалнама 1923 жылы 
Орынборда Халық ағарту институтында қызмет істеген тұста 
толтырылған. 
Тұлғаның отбасы туралы жазылып жүрген мəліметтерге 
де үлкен ден қойғанымыз абзал. Өйткені, жазушы Дүкенбай 
Досжанов «Абақты» (1992) атты кітабында:
 «Туған жылы əр 
түрлі – 1870, 1872, 1873 айтылып жүр, дұрысы: 1873 жылы 
28 қаңтарда туған, қалғанын қаперге алмау керек десе, ал 
Ахметтің заңды мұрагерлері мыналар деп» деп, тағы теріс 
түйін жасайды. Қазақтың нағашы мен жиен арасындағы 
туыстықтың ара-жігін ажырата алмайтын «қала меңіреуіне» 
айналуымыз, əрине арымызға – сын. Əлбетте, жазушының 
Ахаң туралы зерттеуінде қаншама тың деректер болса, жүйесіз 
пікірлерден көз сүрінеді. Түбірі ауылдан шыққан жазушының 
кіндігінен ұрпақ көрмеген Ахметке қолдан мұрагер жасаудағы 
мақсаты түсініксіз. Қазақтың 
«аға өлсе, іні – мұра, іні өлсе, аға 
– мұра» дейтін аталы сөзін қаперге алмауы тіпті, ұят. Ахметтің 
үлкен ағасы Қалидан, інісі Мəшеннен туған ұл балалардан 
Алматы, Қостанай қаласында тұратын ұрпақтары баршылық, 
ал ортаншы ағасы Кəкіштің ұлдары: Қазихан мен Аумат-
ты 1929 жылы «халық жауының» тəрбиесінде болғандығын 
желеу еткен елдегі «шаш ал десе, бас алатын» шолақ бел-
сенділер өлтірткен. Əулеттің қыз балаларынан туған жиен-
дер де жетерлік. Олардың өзіндік орны бар, бірақ жазушының 

329
анықтамасына еліккен кейбір немере жиендері қос текті (фа-
милия) қатар алып, күлкілі жағдайға ұшыраған жағдайға да 
кезіктік.
81-қордың 1-парағында Ағарту ісі жөніндегі халық комис-
сариатының «Қызметтік тізім» сауалнамасының «Қашан, қайда 
туған» деген сұрағына: 
«5 қыркүйек, 1872 жылы, Ақтөбе гу-
берниясы, Торғай уезі, Тосын болысы, 5-ауыл» деп көрсеткен. 
Құжаттың толтырылған уақыты көрсетілмеген, бірақ, 
«1924 
жылдан қазіргі күні – Халық ағарту комитеті ғылыми-
əдістемелік кеңесінің мүшесімін» деп жазғанын негізге алсақ, 
бұл құжат – 1925 жылы жазылған. Бұл – а л т ы. Аталған 
қордың 52-парағында «Қазақ халыққа білім беру институты 
оқытушылары мен қызметкерлеріне арналған сауалнамада да 
туған мезгілін: 
«5 қыркүйек, 1872 жылы» дейді, құжат 1925 
жылдың 17-қарашасында толтырылған. Отбасы мүшелеріне: 
Бадрисафа, Аумат, Шолпанды жазған. Бұл – ж е т і. 
1921-1922 ж.ж. Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы 
Академиялық Орталықтың төрағасы болған тұста, 1-ші Қазақ 
съезі жұмыскерлерінің сауалнамасының 9 сұрағына «жасы» де-
ген тұсына – «50» дейді. Бұл – с е г і з. Академия орталығының 
тұңғыш төрағасы ретінде Қазақ елінің ғылымын академиялық 
жолмен басқаруды ұйымдастырудың негізін қалаған тұлға төл 
туған күніне келгенде жаңсақ жазуы мүмкін деу күпіршілік 
емес пе?! 1928 жылы қыркүйекте Алматыда ашылған тұңғыш 
оқу ордасы – Қазақ мемлекеттік университетіне профессор 
лауазымымен қызметке шақырылған Ахмет Байтұрсынұлы 
осы оқу орнының Мамандар бөлімі тарапынан жүргізілетін 
«Жеке іс парағы» атты ресми құжатқа 1929 жылы 12-мамырда 
өз қолымен «Өмірдерегін» жазып берген. Осы құжатта «тайға 
таңба басқандай» көрсетілген: 
«Менің туған жылым «мешін» 
(1872)» деп, басталатын маңызды мəліметті жəне қосыңыз. Бұл 
– т о ғ ы з. Осылай тізбелей берсек, деректер көзі жеткілікті. 
Қазақ халқының ар-ожданы, ұлт көсемі А.Байтұрсынұлының 
артында қалған осыншама айғақтарды ахметтану мəселесінде 
соны деректер деп тауып, мұны алдағы жазылар жинақтар 
мен оқулықтарға енгізу – бүгінгі тəуелсіз кезеңдегі ұлттық 
ғылымның міндеті екенін ұмытпағанымыз жөн. 

330
Тұлғаның туған датасынан басқа əулеттік шежіресі де дұрыс 
таратылмай келеді, ал отбасын құруға қатысты тіпті, аңызға 
айналған нұсқалар басым. Енді осылардың ақиқатқа жақынын 
мəліметтер бойынша баяндамақпыз. Заманында прос-Ахаң 
атанған Ахмет тарихта есімі мəшһүр тұңғыш тархан Жəнібек-
пен түбі бір, текті атаның балалары. Қошқар ұлы Жəнібектің 
атасы – Көшей, бабасы – Шақшақ. Жəнібек пен Ахметті та-
ратып алатын түп-тегіміз де, осы ұлы баба Шақшақтан ба-
стау алады. Жəнібек батыр Шақшақтың шөбересі болса, Ах-
мет – Шақшақтың тоғызыншы тармақтағы үрім-бұтағы, яғни 
жалғасты ұрпағы. Ахметтің əкесі Байтұрсын бес ағайынды. 
Олар: Ақтас, Байтұрсын, Данияр (кейбір деректерде Сабалақ 
есімімен мəлім. Мұны негізінен, ғұрып бойынша жеңгелері 
қойған), Ерғазы, Ермағанбет. Атасы Шошақ он ағайынды бол-
са, бабасы Таңбай жеті ағайынды екен. Таңбайдың əкесі Арал-
бай бес ағайынды. Үлкен бабасы Аралбай Үмбетей батырдың 
бел баласы. Байсейіттен Үмбетей мен Сейтімбет туған. 
Ахметтің ұлы бабасы – Үмбетей ру басына айналған үлкен 
ата.
55
 Байсейіт атадан жалғыз, оның əкесі Қалқаман Көшейұлы 
(5 ағайынды). Қалқаманның сүйегі – Арғын (6 ағайынды). 
Үлкен ата, ру атына айналған Арғын тайпасынан бері таратар 
болсақ: Арғыннан – Тəнбі сопы (5), одан – Елемес (1). Елеме-
стен – Ермен (1), Ерменнен – Шағыр (3), одан – Аманжол (3), 
Аманжолдан – Шақшақ (3), Шақшақтан – Көшей (6) туған. Енді 
отбасылық əулет шежіресі бойынша таратсақ, Ахметтің руы – 
Арғын, оның ішінде Тəмбісопы болады. Кейде Тəмбісопыны 
Өткірсопы дейтін де деректер кездеседі. Тəмбісопыдан – Еле-
мес, одан – Ермен, Ерменнен – Шағыр, одан – Аманжол, Аман-
жолдан – Шақшақ, одан – Қалқаман, Қалқаманнан – Байсейіт, 
Байсейіттен – Үмбетей туады. 
Үмбетей үлкен ата, оның есімі заманында-ақ ру атына
айналған. Яғни, ру басы, ел билеген тұлға, ел-жұрты Қоста-
найдың Наурызымы, Торғайдың Ақкөлі аралығын мекен-
деген. Тарихи деректерге сүйенсек, Үмбетей – батыр. Ол 
қазақтар мен қалмақтар соғысқан шайқаста қол бастаған. 
Батырдың некелеп алған 7 əйелі болғаны, оның əр əйелінен 
бес-алты баласы, жиынтығы – 26 ұрпақ сүйгені жөнінде əулет 
55 
Кəкішев С. Ахаң туралы ақиқат. – Алматы: Шапағат, 1992.-112 б., Б. 7-9. 

331
шежіресінде толық қамтылған. Үмбетейден – Аралбай туады, 
одан – Таңбай, Таңбайдан – Шошақ туған. Шошақтың баласы – 
Байтұрсын, Байтұрсыннан – Ахмет туған.Ахмет əке-шешеден 
төрт ағайынды. Оның өзінен үлкен ағалары: Қали (1868-1925) 
мен Кəкіш (1869-1924), кіші інісі Мəшен (1873-1930) болса, 
орталарында жалғыз қарындастары Зиляш 1876 жылы дүниеге 
келген. 
Заманы бір рухани қаламдасы М.Əуезов 1923 жылғы Ахмет-
ке арнаған мақаласында, оның тегі жөнінде: 
«...Сүйегі – Арғын, 
оның ішінде Үмбетей болады. Бергі аталары Үмбетейден 
шыққан Шошақ, Түбек. Ақаң Шошақтың немересі. Өз əкесінің 
аты – Байтұрсын» деген мəлімет береді.
56
 Осындағы «Түбек» 
деген кісі есімінде əріптік қате кеткен болуы керек. Өйткені, 
əулеттік шежіреде бұл есім кездеспейді. М.Омарханұлы айтқан 
Түбек, Ахметтің аталас ағайындары ішінде Аралбайдан та-
райтын Пүшек деген кісі. Пүшек пен Ахметтің арасындағы 
туыстық: олар үш атадан қосылатын ағайындылар. 
А.Байтұрсынұлының өзі жазған «Өмірдерегі» мен «Өмір-
баянындағы» мəліметтермен қатар, басқа да мұрағаттық де-
ректерге сүйенсек, ол 1882-1884 жылдары ауылдағы сауат-
ты адамдардан, əрі көшпелі ауыл мектептерiнде 10 жасы-
нан бастап дəрiс алған. Яғни, бала Ахметтің алғашқы тіл 
сындыруы қарапайым ауыл молдасының «əліпті таяқ» деп 
үйретуінен басталған екен. Яғни, Арқаның сардаласындағы 
қазақы ауылда қазақы баланың қазақша қалыппен танымының 
іргетасы қалыптасқан. Ахметтiң əкесі Байтұрсын 1843 жылы 
Торғайдың тумасы. Байтұрсынның əкесі Шошақ дəулетті, ел 
ішінде беделді, ақылды жан болған. Ол мыңғырған малының 
арқасында, ауылдан алшақ жатқан қиырдағы қыш үйлерге жиі 
шығып, «қала өмірінен хабары болсын» деп, балаларын жаны-
на ертіп жүреді екен. Ахметтің атасы Шошақ төрт ағайынды, 
оның екі ағасы – Жатай мен Кəйдек, өзінен кіші інісі – Көбек. 
Тарих жылнамасына зер салсақ, Ахмет балалықпен қош-
тасқанда, оның туған өлкесі көне Торғай түгелдей орыс патша-
лығының өңешіне жұтылған уақытпен тұспа-тұс келеді. Осы 
56
 Əуезов М. Ақаңның елу жылдық тойы // Ақжол №63, 4 ақпан 1923; Байтұрсынов А. 
Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б., Б.17-20.

332
бір өз атамекенінде отырып, өз еркіндігін, жерін, елін қорғай 
алмаған, қорғансыз əулеттің басына түскен қаралы оқиға, 
күллі қазаққа қасақана жасалған қысастық болатын. Ал бала 
күнінен мұндай əділетсіздікті көрген оның санасы тез жетіліп, 
уақытынан ерте есейтеді. Ахмет айтатын «бақытсыздық» 
бір шаңырақтың ғана емес, Үмбетей руының дəулетті отбас-
тарын түгелдей шарпыды. Осы ойранда Ақтас, Байтұрсын, 
Данияр Шошақовтардан басқа, Таңбаев Кəйдек жəне оның 
ұлы Темірше Кəйдеков, Жантасов Қорғанбек, Тілеушин 
Божақан (шежіреде Бажықан), Байтұтов Ыбырайлар көгендей 
тізімделіп, күнəлілер деп көрсетілген. Кəйдек пен Шошақ 
бір атаның, Таңбайдың бел балалары, ал Тілеуші Аташтың 
ұлы, атасы – Есентай. Үлкен атасы Жиенбай Үмбетейден 
туған. Нақтырақ, Божақан Байтұрсынның аталас ағайын ту-
масы. Ыбырайдың əкесі Байтұт Үмбетей батырдың қалмақ 
əйелінен туған Баяндының ұрпағы
57
 болады. Осы аты аталған 
адамдардың қай-қайсысының да ұрпақтары, анығырақ, үлкен 
ата Таңбай əулетінің қуғын-сүргінге ұшырағаны соншалық, 
тіпті отырған қонысынан шалғай жатқан құмдақ ауылдардың 
біріне үдере көшеді
.
Орыстың ұзын құрығы Дала заңымен тіршілік еткен Ақтас, 
Байтұрсын, Даниярларды «түкірсең, түкірігің жерге жетпей, 
көк мұз болатын» итжеккенге – Сібір аймағы Камчаткаға 
каторгыға айдайды. Жер аударылған бірыңғай ер адамдардың 
күн көрісі «отбасы, ошақ-қасылық жағдайлары болмайды-ау» 
деп, күйзелген Ақтастың бəйбішесі Үбіжан да бауырындағы ба-
ласы Аспандиярды келіні Күңшіге қалдырып, өзі ер кісілермен 
бірге бөтен елге, жат жерге ауып кете барады... Бастарына 
түскен қайғыны іштей ұғып, бір-біріне тілекші болған абысын-
ажындардың арасында бала тəрбиесі де ауысып отырған. 
«Алып – анадан» демекші, ғасырда бір-ақ рет туатын Ахаңдай 
хас тұлғаны дүниеге əкелген Күңші анамыз кім, қандай адам 
болды екен?! Мұның төркініне үңіліп, зерделемесек, Ахметтің 
толыққанды бейнесін тани алмауымыз, жұртшылыққа дұрыс 
таныта алмауымыз мүмкін. Əрі, қазақта «таяқтың жақсысы 
57
 Ағытайұлы И. Бабамыз – Бекзат данышпан. – Қостанай, 2000.-88 б., Б. 15-17, 21, 30, 
34-35, 37-39, 85.;
Сейдахмет Қ., Меңдібай С. Үмбетей батыр // Қостанай таңы, 27 шілде 2007.

333
– ағашынан, баланың жақсысы – нағашысынан» деген пəлса-
палық нақыл сөз бар емес пе?! Ендеше, əңгіменің басын Күңші 
анамызға бұралық. Оның есімі кейбір деректерде «Күңіш, 
Күнші, Күнгі» деп те кездеседі. Күңші – Қостанайға қарасты 
Аманқарағай деген жердегі Сүгір руының ауқатты отбасынан 
шыққан Құлыбек Шеруұлының қызы. Көз көргендердің айту-
ынша, Күңші өте ақылды, əрі байсалды, кесек мінезді, қолы 
жомарт жан екен. Күңшінің бойында шеберлігімен қатар, сөзге 
жүйрік ақындық қасиеті болғандығы, қыстың ұзақ күндерінде 
əулет балаларына аңыз-ертегілер, қызықты жұмбақтар ай-
тып, кейде əн де салатын, мінезінің ерекше екендігі айтыла-
ды. Келін болып түскен жұрты, көрші-қолаңы оны «сарыүйез» 
атандырған. Бұл Күңшінің отбасындағы асыраушысы айдалып 
кеткенде, «төмен етек ұрғашымын» деп именбестен, ерлерше 
атқа қонып, адуынды мінез танытып, қаймықпай қасқайып, 
отбасын, бала-шағасын «суыққолдылардан» қызғыш құстай 
қорғағандығынан қойылған.
Ахметтің жары Бадрисафа хақында белгілі зерттеушілер 
тарапынан да əр қилы нұсқадағы болжамдар айтылып жүр. 
Мəселен: 
«…Осы жерде айта кетелiк, А.Байтұрсынұлының 
жұбайы Александра/ға/ атты орыс əйелi болады. Өзі тұрған 
пəтер иесінің қолында жүрген жетім қыз (тiптi фамилиясы 
белгiсiз) А.Байтұрсынұлы түрмеде жатқанда тамақ тасып, 
кiр-қоңын жуып, қызмет көрсетедi. Адамгершiлiгi зор аза-
мат мұндай қайырымдылықты, адал көңiлдi аттап кетудi 
ар санап, түрмеден шыққан соң сол жетiм қызға үйленедi»
58
 
деген жаңсақ пікір еш қисынға келмейді. Осыған ұқсас 
мəлімдемені танымал жазушы Д.Досжанов қайталайды. Тіпті, 
тарихи тұлғаны 1907 жылы дəйексіз түрмеге отырғызады 
да, 
«34 жасқа келгенде, əрең үйленеді» деген сəуегейлік жа-
сайды. Шындығында, Ахметтің 1907 жылы емес, 1908 жылы 
қарашада аз уақыт абақтыда отырғандығы жөнінде де-
рек бар. Жазушының мəлімдеуінше: 
«...Болашақ жұбайлар 
Қарқаралыда танысқан кезде Ахаң 34 жаста, Александра 
29 жаста болатын. (...) Сонымен кейінгі тұрағы Орынборға 
Ахаң мен Бəдрисафа ерлі-зайыпты болып келеді» дейді. 
58
 Ұлттың ұлы ұстазы. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2001.-305 б., Б. 17-32.

334
Үзінді келтірілген жолдардың авторлары зерттеулеріндегі 
тұжырымдарын: 
«...тағдыр тауқыметiн кешiп жүрген кездерi 
түрмеде көмекке келген қызға кейiннен аяушылық сезiммен 
үйленген»
59
  деген мəлімдемемен түйіндейді. Шындығында, 
мұндай пікірлердің негізсіз екеніне, ҚР ОММ-тан табылған 
мұрағаттық деректер дəлел бола алады. Тарихи құжат Сирек 
қорлар тіркеуіне алынып, сонда сақталған. 
Жеделхат Семейден 641-ретпен нөмірленіп, сөзінің саны 
«133» деп есептеліп, ақшасы төленгені де көрсетілген. 1909 
жылдың 5-тамызында хат тиісті мекенжайға жолданған. Рес-
ми жеделхатты қабылдаған Н.Мозердің тарапынан Омбы 
дала губернаторының кеңселік мөртабанымен «7-тамыз 1909 
жыл» деп тізімделіп, арнайы белгі соғылған. Телнұсқадан 
(ксерокөшірме) тізбеленген тіркестерді санағанда – 118 сөз, 
яғни күрделі алты сөйлем болды. Көрсетілген «133 сөз» (орыс 
тіліндегі мəтінде), телеграф тасымалдаушылардың «15 сөзді» 
артығынан жазып, жұбайы үшін жанын аямайтын Бадрисафа-
ның қалтасын қағып қалуды көздеген сұғанақтығы болса керек. 
Осы құжат – Бадрисафаның Ахмет Байтұрсынұлына түрмеге 
дейiн күйеуге шыққанының бұлтартпас айғағы. Жеделхатта 
Бадрисафа «менің күйеуім» деген сөзді сан мəрте қайталайды. 
Егер Бадрисафа Ахметтің əйелі болмаса, бұлай жазбас еді. 
Яғни, олар шамамен, 1897 жылы некелескен. Ерлі-зайыпты 
болып, шаңырық құрғанда Ахмет – 25 жаста, ал Бадриса-
фа – 19 жаста болған. Енді тарихи маңызы зор құжатты орыс 
тілінен сөзбе-сөз, жолма-жол қазақшаға аударылған нұсқасын 
ұсынылады. 
Ресми жеделхаттың оң жақ маңдайшасына: 
«Дала генерал-
губернаторы мырзаға» деп бастайды бағытты сөзін Бадриса-
фа Иванқызы.
60
 Хат мазмұны:
 Орыс-қазақ мектебінің бұрынғы 
меңгерушісі менің күйеуім Байтұрсынұлы, бірінші шілдеде 
Қарқарада тұтқындалып, Семей түрмесіне жіберілді, 
мұндай бақытсыздыққа нендей себеп болғаны, бізге беймəлім; 
жүргізілген тінту жұмыстары ештеңе таппады. Қазақ 
партиясының қаралауымен күйеуіме жалған жала жағылып 
59 
Досжанов Д. Абақты. – Алматы: Қазақстан, 1992.-288 б., Б. 152-218.
60
 Б.Байтұрсынованың жеделхаты. №641, 5/08.1909. ҚР ОММ, 64-1-5832, 51-52-п/п.

335
отыр деп ойлаймыз. Енді күйеуіме «үкіметті мойындамаған 
қазақ» деген күнə тағылып отыр деп айтатын көрінеді. 
Осындай ауыр күнə тағылғанына қарамастан, əлі күнгі тергеу 
жұмыстары жүргізілмей отыр. Түрмеге түсуі, тағдырының 
күманды болуы, онсызда денсаулығы əлсіз күйеуімнің денінің 
саулығын онан сайын күйзелтуде. Жоғары мəртебелім, егер 
менің күйеуім заң бұзушы қылмыскер болса, сот оны жазала-
сын, əрі, бағынушы мен тергеу жұмысын жеделдетуге өкім 
беруіңізді сұраймын; егер жазалауға негіз жоқ болса, неме-
се менің күйеуім кейбіреулерге тиімді домалақ арыз бойын-
ша бостандығынан айырылып отырса, Жоғары мəртебелім 
онда қамаудан менің күйеуімді босатуға бұйрық беруден бас 
тартпауыңызды сұраймын.
Бадрисафа Байтұрсынова».
Жеделхаттағы 
«менің күйеуім», «күйеуім» деген сөздердің 
астын сызып, бөле-жара көрсетеді. Осы сөз 7-і жерде айты-
лады екен. Шығатын түйін: Бадрисафа түрмедегі Ахметтің 
қосағы болмаса, тұрмысқа шықпаған адамын «менің күйеуім» 
деп жазбасы анық қой.
Мұрағат деректері мен естеліктер, танымдық талдаулар 
мен ғылыми зерттеулердегі ақпараттарды негізге алсақ, ХХ 
ғасырдың ұлы реформаторы, қазақ əліпбиі, қазақ тіл білімі мен 
əдебиеттану ғылымының негізін салушы ғалым, түркітанушы, 
лингвист, ақын-аудармашы, «Қазақ» газетін (1913-1918) ұйым-
дастырушы, əрі бас сарапшы, қоғам жəне мемлекет қайраткері, 
Ұлт ұстазы, Алаш көсемі, тоталитарлық жүйе құрбаны 
Байтұрсынұлы Ахметтің өмір тарихының негізгі кезеңдері 
хронология бойынша былай тізбектеледі:
Ахмет Байтұрсынұлы қазіргі Қостанай облысына қарасты 
Торғай атырабының Сарытүбек елдімекенінде 1872 жылы 
5-қыркүйекте дүниеге келген. Ол алғашқы сауатын елдегі 
көшпелі мектепте алады. 
1886 жылы Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ учили-
щесіне түсіп, оны 1891 жылы бітіреді. Сол жылы Орынбор 
мұғалімдер мектебіне оқуға қабылданып, 1895 жылы ОММ-нің 

336
Педагогикалық кеңесінің шешімімен «бастауыш училищенің 
оқытушысы» деген атақ беріледі.
1895 жылы тұңғыш мақаласы: «Киргизская приметы и по-
словицы» «Тургайская газета» басылымының №39 нөмірінде 
жарияланым көреді.
1896-1901 ж.ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінде
ауылдық, болыстық мектепте, екі сыныптық училищеде оқы-
тушылық қызмет атқарады. 1897 жылы Александра-Бадри-
сафаға үйленеді.
1902-1904 ж.ж. Омбыда Торғай облысы Халықтық училище 
директорының іс жүргізуші лауазымын атқара жүріп, бұратана 
ұлтының санасын ояту мақсатында И.Крыловтың мысал-
өлеңдерін аударады.
1905 жылы қазақ оқығандарымен бірге Қоянды жəрмең-
кесінде бас қосып, Кіндік үкіметке қазақ ұлтының тілегін 
білдіріп, құзырхат жазады. 
1905-1908 ж.ж. Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесінің 
оқытушысы əрі меңгерушісі болып, екі міндетті қатар атқарады. 
1908 жылы саяси көзқарасы үшін Қарқаралы абақтысына 
қамалады. Қарқаралы – Ахметті саясат ісіне баулыған жер. 
Қарқаралы абақтысы оның бірінші рет тар қапасқа қамалуы 
еді.
1909 жылы «Қырық мысал» жинағы басылып шығады. 
Кітап қазақ оқығандарын дүр сілкіндірсе, ал қамсыз жатқан 
қалың қазақтың намысына қамшы болып тиеді. 
1909 жылдың 1-шілдеде қайта ұсталып, 1910 жылдың 21 
ақпанына дейін Семей түрмесінде сотсыз, үкiмсiз сарылып 
7-ай отырады. Бұл Ахметтің қасақана екінші рет түрмеге 
қамалуы болатын.
1910 жылы 9-наурызда Орынборға жер аударылады. Бұл 
күрескердің – өз туған өлкесінен тұңғыш рет жер аударылуы. 
Мұнда 1924 жылға дейін тұрады. Осы уақытта оның қаламынан 
қазаққа қажетті ең зəру оқулықтар жазылып, басылып шығады.
1911 жылы «Маса» өлеңдер жинағы жарияланып, «Қырық 
мысал» кітабы екінші рет басылым көреді. Осы жылы «Айқап» 
журналында «Қазақ һəм түрлі мəселелер», «Қазақтың өкпесі», 
«Қазақ жерін алу турасындағы низамдар, бұйрықтар», «Закон 

337
жобасының баяндамасы», «Тағы да народный сот хақында», 
«Жер жайынан», «Жазу тəртібі», «Кітаптар жайынан», «Баста-
уыш мектеп» т.б. өзекті мақалалары жарияланады.
1912 жылы Қазақ əліпбиін (төте) түрлеп, қолданысқа ұсы-
нады. Осы жылы «Оқу құралы» қазақша əліппесінің бірінші 
кітабы шығады. «Айқап» журналында «Қазақ жерін алу тура-
сындағы низам», «Шəйзіман мырзаға», «Қазақ һəм төртінші 
Дума» мақалалары жарияланады.
1913 жылы «Оқу құралы» екінші кітабы жарық көреді. 
«Шора» журналында «Қазақша сөз жазушыларға», «Қазақ» 
газетінде «Көшпелі һəм отырықшы норма», «Шаруа жайы-
нан», «Жер жалдау жайынан», «Земство», «Білім жарысы», 
«Оқу жайы» т.б. келелі мақалалары басылады.
1913-1918 ж.ж. қырғыз атанған жұртының атауын қайта
жаңғыртып, «Қазақ» газетін шығарды. Газеттің ұйымдас-
тырушысы əрі бас сарапшысы қызметін атқарады. Осы тұста 
əлеуметтік ахуалды баяндаған цензура көтермейтін мақалалар 
жариялағаны үшін əкімшілік бірнеше мəрте (1914-15) айыппұл 
төлетеді, кейіннен абақтыға қамайды. Бұл – үшінші рет 
қамалуы.
1914 жылы «Оқу құралы» қазақша əліппе 1-кітабы өңделіп, 
қайта басылым көреді. Осы жылы «Тіл – құрал» (қазақ тілінің 
сарфы), 1-жылдық оқулығы жарық көреді. Аға буын өкілдері: 
Ғ.Қарашұлының «Аға тұлпар»; Б.Өтетілеуовтің «Жиған-
терген» өлеңдер жинағын шығарады.
1915 жылы «Тіл – құрал» 2-жылдық, «Оқу құралы» 1-кітабы 
(2-ші рет); «Қазақ» газетінде «Жəрдем комитеті», «Бұ қалай?», 
«Шаруашылық өзгерісі», «Ауқатты Алаш азаматтарына!» 
мақалалары басылым көреді.
1916 жылы Торғай уезінде жүргізілген санақ жұмысына 
қатысады. Осы жылы «Оқу құралы» əліппесінің 1-кітабы 
сұранысқа ие болып, 3-ші рет басылым көреді. «Қазаққа ашық 
хат», «Алаш азаматтарына!», «Торғай əм Ырғыз халқына», 
«Орынбор һəм 8 шілде» үндеу мақалалары жарияланады.
1916 жылы қазақ ұлтының төл жазуы ретінде таныла 
бастаған Қазақ əліпбиі көрші мұсылман-татар ұлысының сы-

338
нына ұшырап, осы тұста оның «Туған тілім» өлеңі, «Шекіспей, 
бекіспейді» мақаласы жарияланады.
1917 жылы «Қазақ» газетінде «Қазақ халқына», «Бұ заман-
ның соғысы», «Бостандық қарызы», ««Алаш» партиясы», «Шо-
рай ислам. Жалпы мұсылман сиезі» т.б. мақалалары жарық 
көреді.
1918 жылы «Тіл – құрал» 1-жылдық оқулығы Ташкенте 
қайта басылады. Осы жылы сəуірде Қытайдың Шəуешегіне 
М.Дулатұлы, Р.Мəрсековтармен бірге сапар шегеді. 
1918-1919 ж.ж. «Алаш» партиясының жетекшісі, «Ала-
шорда» үкіметінің жетекшілерінің бірі əрі оқулықтар жазу 
жөніндегі Комиссиясының құрамында қызмет етеді. Осы жылы 
«Революция и киргизы» мақаласы «Жизнь национальностей» 
атты басылымда жарияланады.
1919 жылы 24-шілдеде В.И.Лениннің қабылдауында болып, 
оның бекітуімен Қазақ өлкесі Əскери-революциялық комитеті 
кеңесінің мүшесі болып тағайындалады. Осы жылы 27-қазанда 
«Алашорда» үкіметінің қайраткерлеріне кешірім жасау 
(амнистия) туралы Қаулы мақұлданған соң, Кеңес үкіметі 
жағына бір топ қазақ зиялыларымен бірге өтеді. Осы тұста 
Кеңестердің 7-ші Бүкілресейлік сиезіне ВЦИК (Бүкілодақтық 
атқару комитетінің орталығы) мүшесіне сайланғаннан кейін, 
Қазревкомның төрағасы С.Пестовскиймен бірге пролетариат 
көсемінің қабылдауында екінші рет болады.
1920 жылы 15-сəуірде «Известия Киргизского края» 
газетінде РКП (б) комитетіне мүшелікке қабылдауға жазған 
мəлімдемесі жарияланады. 
Осы жылы еңбектері:
– «Баяншы» 1-ші басылуы, «Тіл – құрал» (қазақ тілінің сар-
фы), 1-жылдық 2-ші басылуы, «Тіл – құрал» 2-ші жылдық 2-ші 
рет басылым көреді. Осы жылы еңбектірі:
– «Тіл – құрал» 2-жылдық кітабы 3-ші рет, Сəуірде «Ұш-
қын» басылымында «Лениннің елу жасы», «Ұлы жиын» атты 
мақалалары жарық көреді.
– 17-мамырда «Кеңес үкіметінің қазақ зиялыларына сенім-
сіздігі туралы» хат, маусымда «Лениннің ұлттар мен отарлау 
мəселесі» тезисі бойынша көсемнің өзіне баянхат жазады. 

339
1920-1921 ж.ж. Қазақ АКСР Оқу-ағарту Комиссары жəне 
Қазақ орталық атқару комитетінің (КазЦИК) мүшесі болады.
1921 жылы «Оқу құралы» əліпбиге нұсқаулық; «Оқу 
құралы» үлкендер үшін 1-кітабы басылым көреді. Осы жылы 
21-қазанда «Жизнь национальностей» басылымында «Ёще о 
голоде в Казахстан» атты өзекжарды мақаласы жарияланады. 
1921-1922 ж.ж. Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы 
Академиялық Орталықтың төрағасы қызметін атқарады. 
Халық ағарту комиссиариаты жанынан құрылған Академия-
лық орталықтың (Академцентр) тұңғыш төрағасы ретінде 
Қазақ елінің ғылымын академиялық жолмен басқаруды ұйым-
дастырудың негізін қалады.
– «Оқу құралы» 1-жылдық 4-ші рет, «Оқу құралы», 2-жыл-
дық 4-ші басылуы, «Тіл – құрал» 1, 2-жылдық 2-ші рет; «Оқу 
құралы» 4-ші рет басылым көреді. 
– 18-мамырда «Степная правда» газетінде Халыққа білім 
беру 1-жалпықазақ съезінде сөйлеген сөзі, 14-шілдеде «Ақ жол» 
газетінде «Қазақты ағарту халімізден» мақаласы жарияланады. 
Осы жылы тамызда 50 жас мерейтойын Ташкенттік зиялыла-
лар, 1923 жылы қаңтарда Орынбор үкімет үйі арнайы атап, 
құрметпен салтанатты жиын өткізеді. Қыркүйектің 28-і күні 
«СП» газетінде «Просвещение и голод», «Қазақ күнтізбесі» 
басылымында «Тəні саудың – жаны сау» мақалалары шығады. 
1922-1924 ж.ж. Қазақтың Халық ағарту институтында Қазақ 
тілі мен əдебиетінен дəріс оқиды. Орынборда өткен Қазақ 
білімпаздарының тұңғыш съезінде Əліпби туралы баяндама 
жасайды.
1922-1925 ж.ж. Қазақ халық ағарту комиссариаты жанын-
дағы Ғылыми-əдеби комиссиясының төрағасы, Қазақ өлкесін 
зерттеу қоғамының құрметті төрағасы болады. 
1925-1928 ж.ж. Қазақ елінің екінші астанасы болған Қы-
зылорда қаласында тұрады, əрі ұлт жұмысының көшбасында 
болады. 
1925 жылы «Ақжол» газетінде «Енді «қазақ» демей болмай-
ды», 19 мамырда «Қазақстан мен Қазағыстан туралы»; «Жаңа 
мектеп» журналында «Баулу мектебі» т.б. өзекті мақалалары 
жарық көреді.

340
1926 жылы 26-наурызда Бакуде өткен Бүкілодақтық түр-
кологтардың құрылтайына шақырылып, баяндама жасайды. 
«Жаңа мектеп» журналында «Түрікшілер құрылтайы», «Жел-
кек»; «Еңбекші қазақ» газетінде «Қазақстан құрылысының 
жаңа дəуірі» (12-13/Х), «Латын əліппесінің керексіздігі» 
(19/ХІІ) атты мақалалары жарияланады.
– «Əліпби». Жаңа құрал (Қызылорда), «Сауат ашқыш». 
Ересектерге арналған əліппе (Орынбор, Семей), «23 жоқтау» 
(Мəскеу), «Əдебиет танытқыш» əдебиеттануға кіріспе (Қызыл-
орда-Ташкент) жарық көреді.
1927 жылы «Əліпби» Жаңа құрал Қызылорда тағы басы-
лып шығады. «Жаңа мектеп» журналында «Түзетілген əріп», 
«Дыбыстарды жіктеу туралы», «Ана тілінің əдісі», «Жалқылау 
(айырыңқы) əдіс» мақалалары, «Əліппе айтысы» жинағында 
«Араб əліп-биін жақтаған баяндамасы» жарық көреді.
1926-1928 ж.ж. Ташкентегі Қазақ педагогика институтын-
да Қазақ тілі мен əдебиеті пəндерінен дəріс оқиды. «Қызыл 
Қазақстан» журналында «Қазақ арасында оқу жұмыстарын 
қалай жүргізу керек?» мақаласы жарық көреді.
1928 жылы қыркүйекте Алматы Қазақ мемлекеттік 
университетіне профессор лауазымымен қызметке кіреді. 
4-қарашада «Еңбекші қазақ» газеті «Қазақ университетінің 
ашылуы» атты құттықтау сөзін, «Емле туралы» мақаласын 
жариялайды. ЖОО-да 1929 жылдың маусымына дейін қызмет 
атқарады.
– Қызылорда баспаханасынан «Тіл – жұмсар» 1-бөлім: Прак-
тикалық грамматика 1-ші рет, «Əліпби. Жаңа құрал» үшінші 
рет басылып шығады.
1929 жылы «Тіл – жұмсар» 2-ші бөлім, «Практическая грам-
матика» атты əдістемелік оқулықтары жарық көреді. Осы 
жылы Қызылордада өтетін Əдебиетшілер мен тілшілердің жи-
налысына шақырылып, осы жерде қайта қамауға алынады. Бұл 
ғалымның – төртінші рет қамалуы.
1931 жылы РСФСР қылмысты істер кодексінің 58-бабының 
ең ауыр тармағы бойынша ату жазасына кесіледі, бірақ үкім 
қайта қаралып, 10 жылға бас бостандығынан айырылып, 
екінші рет жер аударылады. 

341
1931-1933 ж.ж. Беломор-Каналда айдауда болады. Жыл 
соңында Ресейдің Кривошеин ауданына қарасты Жуково 
елдімекеніне тұрақтауға рұқсат алып, осында əйелімен жылға 
жуық тұрады. Осы жылы 28-қаңтарда жерлестері «Сарыарқа 
самалы» басылымында«Жауға түскен жан сөзі», «Қарқаралы 
қаласына», «Жұртыма» өлеңдерін жариялайды.
1934 жылы «Қызыл крест» қоғамының араласуымен түр-
меден босатылып, Алматыға келеді. Осы жылы «Қазақ тілі 
грамматикасының тарихы» атты ғылыми еңбек жазуды бастай-
ды.
1934 жылы 16-желтоқсанда Орталық мұражайға кеңесшілік 
жұмысқа тұрады, мұнда 1936 жылдың 21-қыркүйегіне дейін 
істейді. Осы жылдары суретші В.Н.Хлудовтың қазақ тұрмысы 
туралы туындыларына «Заключение по картинам художника 
Хлудова» сараптама пікір жазады.
1937 жылы тамыздың 8-і күні бесінші рет тұтқындалып, 
осы жылы желтоқсанның 8-і күні атылады.
Ресми куəліктегі «1937 жылы «62» жасында атылған» деген 
мəліметті негізге алған адам Ахметтің туған жылы – «1874» 
деп ойлауы хақ. Жалпы, тұлғаның туған жылына қатысты ай-
тылатын даталар – 1870, 1873, 1874 дұрыс емес, шын туған 
жылы – 1872 жылдың 5-қыркүйегі. Өлген жылы – «1938» деп 
берілетін мəлімет те негізсіз, анығы өлгендігі туралы куəлікте 
көрсетілген – 1937-нің 8-желтоқсаны. 
Түйіндей айтқанда, тұлғаның басына түскен түрлі тау-
қыметтерге қарап, саяси қайраткердің пролетариат көсемі 
Ленинге арнаған мақаласындағы: 
«...патша заманында жұрт
 жұмысына бүтіндей кіріскен адамның көретін күні белгілі – 
абақты мен айдау» деген жолдар өзіне қаратылып айтылған-
дай. Саналы ғұмырын жұрт жұмысына жұмсаған, ұлт мүддесін 
ұлықтауда білімнің шыңына шыққан ақиық Ахмет, пайғамбар 
жасына қараған шағында саясаттың құрбаны болды. Күрескер 
түрмеде отырып та замандастары айтқандай «тізесін үстел 
ғып», қаламының қарымын тартпай соңғы демі үзілгенше, 
елінің қамын жеп, ой толғаған. А.Байтұрсынұлының:
 «…қа-
сиеттi тiлдiң түп-төркiнiн ақтарып, ғылым жасадым. 

342
Əдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден ту-
ады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп… «Əдебиет тарихы» 
деген еңбек жазып, сол бойынша қазақ оқу-ағарту наркомын-
да, Орынборда, Қызылордада дəрiс оқып, адамзат қауымын 
iлгерiлетер демеушi күш ғылым мен техникада жатқанын 
қадап айттым» деп жазған мəлiмдемесi соның айғағы.
1988 жылы 4-қарашада Жоғарғы соттың шешімінен кейін, 
арада 1 ай, 24 күн өткенде, желтоқсанның 28-і күні «Социа-
листік Қазақстан» газетінде: «М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы, 
Ж.Аймауытовтың творчестволық мұрасы туралы» комиссия-
ның қорытындысы жарияланған соң, тарихи тұлға қақында 
танымдық ақпараттар мен ғылыми мақалалар сериясы үздіксіз 
жазыла бастады. Бұл күні тарихи тұлғаның шығармашылық 
мұрасын тікелей зерттеп, кемеңгердің кемел білім-ілімін ке-
лешек ұрпаққа таныту мақсатында жасалған жұмыстардың 
легі өсуде. Атап айтсақ, тілші-ғалым Р.Сыздықова (Ахмет 
Байтұрсынов. 1990. -52 б.), Ахаңның немере інісі С.Кəкішев 
(Ахаң туралы ақиқат. 1992.-112 б.), өзбек ғалымы М.Жусупов 
(Фонемография Ахмета Байтурсынова и фонология сингормо-
низма. 1995. -176 б.), физик-ғалым М.-Х.Сулейманов (Яркий но-
ситель духа человечности. 1997. -18 с.), филолог-ғалым Байте-
лесова Ж. Негасимая звезда в плеяде казахской интеллигенции. 
1998. -78 с., Публицистика Ахмет Байтурсынова. 1998. -78 с.), 
тілші, əдіскер-ғалым А.Қыдыршаев (Ахмет Байтұрсынұлының 
əдістемелік мұрасы. 1998. -132 б.), жазушы Б.Ілияс (Алтын 
бесік. 1998. -260 б.), ақын-журналсит Н.Бектемісұлы (Ахмет 
ұшқан ұя. 2001. -128 б.), əдебиеттанушы-ғалым А.Ісімақова 
(Возвращение плеяды. 2002. -294 с.), жазушы Қ.Сəрсекеев 
(Ұлт ұстазы немесе Алаштың Ахметі жайлы ой-түйін. 2003. 
-80 б.), журналист-ғалым С.Оспанұлы (Ахмет өскен ақындық 
орта. 2004. -204 б.), əдебиеттанушы-ғалым Ө.Əбдиманұлы 
(«Қазақ» газеті. 1993. -168 б., Ахмет Байтұрсынұлы: зерттеу-
эссе. 2007. -296 б.), əдебиеттанушы Ұ.Еркінбаев («Əдебиет 
танытқыштың» теориялық негізі. 2008. -136 б.) т.б., да тарих-
шы ғалымдардың көлемді тақырыпта қарастырған ғылыми 
зерттемелері бір төбе. Бұдан бөлек академик-ғалымдар: 
М.Қозыбаев, К.Нұрпейіс, З.Ахметов, З.Қабдолав, Р.Нұрғали, 

343
С.Қирабаев, Т.Кəкішев, К.Сағадиев, М.Жұрынов т.б. талдаған 
ғылыми зерттеу мақалалар қаншама десеңізші. 
Ғұлама мұрасына қатысты 40-қа жуық зерттеу: 1992 жылы
Ө.Əбдиманов «А.Байтұрсынұлының əдеби-публицистикалық 
қызметтері», 1994 ж.Т.Шаңбаев «Мысал жанрының стилі мен
тілі: А.Байтұрсынұлы 40 мысал», Б.Момынова ««Қазақ» газеті
қоғамдық саяси лексика», 1995 ж. А.Қыдыршаев «А.Байтұр-
сынұлының əдістемелік мұрасы», 1996 ж. Н.Машқанова 
«А.Байтұрсынұлы – қазақ жазуының реформаторы», 1998 ж. 
Қ.Сақов ««Қазақ» газетіндегі ұлттық саяси мəселелердің жа-
зылуы», 1999 ж. Р.Үсембаева «А.Байтұрсынұлы мұралары 
арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке
тəрбиелеу», 2000 ж. Б.Иманбекова «А.Байтұрсыновтың тəлім-
дік ой-пікірлерін педагогикалық колледждердің оқу тəрбие 
үрдісіне енгізу жолдары», 2001 ж. К.Ыбырайжанов «Ахмет 
Байтұрсыновтың білім жайлы педагогикалық мұралары», 
2002 ж. Ж.Байтелесова «Қоғамдық сананы қалыптастырудағы 
А.Байтұрсынұлы публицистикасының ролі», 2006 ж. Р.Има-
ханбетова «А. Байтұрсынұлының өмірбаяны, шығармашылығы 
(мұрағат құжаттары негізінде)», 2007 ж. Ұ.Еркінбаев «А.Байтұр-
сынұлының Əдебиеттанытқышы ХХ ғасыр басындағы 
əдебиеттану ғылымының контексінде»; Г.Абитова ««Ер Сай-
ын» жырының поэтикасы», 2008 жылы – Х.Айтжанов ««Қазақ» 
газетіндегі əдебиет мəселелері», 2009 жылы – Г.Тұрғараева 
«Ахмет Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси жəне мемлекеттік 
қызметі (1872 – 1937 ж.ж.)», 2010 жылы – А.Ойсылбай «Ах-
мет Байтұрсынұлының «Əдебиет танытқышындағы» сөз өнері 
мен поэтика мəселелері» атты кандидаттық диссертациялық 
еңбектер қорғалды. Ахметтану тақырыбы аясында жазылған 
түрлі саладағы зерттеулердің барлығының да маңызы зор.
Негізінен, Байтұрсынұлынтану, оның шығармашылық мұра-
сын оқыту арқылы – ХХ ғасыр басындағы бүкіл ұлт болмы-
сын, сол кезеңдегі азаттық идеяның жетекші рухани күшке 
айналғанын танып білу – бүгінгі ұрпақтың да келер ұрпақтың 
да басты парызы. Қорыта айтқанда, ғұламаның егемен елі та-
рапынан «Ана тілдің айбары» (1999) белгісімен марапатталуы, 
«Ғасыр саңлағы» (1999) деп жариялануы тарихи тұлғаның 
қазақ деген ұрпағымен мəңгі жасайтынының кепілі.

344

жүктеу/скачать 14,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: