Жапбаров Амангелді Оқушылардың тыныс белгілерді дұрыс қою икемділігі мен дағдыларын

Қорытынды
Орфография,   пунктуация   жазбаша   сөйлеу   әрекетіне   байланысты
қарастырылады.   Ал   жазбаша   сөйлеу   жазбаша   мәтіндер   арқылы   тілдесу
екендігі   белгілі.   Сондықтан   орфография,   пунктуация   сөйлеу   әрекетімен
байланысты.
Жазылым – тілдік тұлғалардың жүйесіне негізделген, лингвистикалық,
психологиялық, физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік
материалдардың мазмұны мен формасын бірдей қамтитын, адамдарды ұзақ
мерзімдегі қарым-қатынасқа мүмкіндік жасайтын әрекет. Басты шарт тілдік
нормаларды   меңгеру.   Демек,   оқушылардың   тілін   дамыта   оқыту   үшін
орфографиялық және пунктуациялық білім, біліктілік пен дағдылар жүйесі
нормалық түрде қалыптастырылады. 
Жүйенің   элементін   ережелер   құрайды.   Ережелер   арқылы   нормалар
жасалып,   анықтамаларға   айналады.   Сондықтан   ережелер   жүйесі   тыныс
белгілерді   қолдануда   негізге   айналады.   Өйткені   пунктуация   бұл   жиынтық
емес, тыныс белгілерді қою ережелерінің жүйесі. Олай болса, пунктуациялық
білім, дағды ережелер негізінде қалыптастырылады. 
Ережелер жүйесінің ерекшлеліктері оны оқыту ретін анықтайды: 
1.   Алдымен   позитивті,   содан   кейін   негативті   ережелер   баяндалады.
Мысалы, біріңғай мүшелердің арасына қойылатын үтір үйретіліп, соңынан
оның қойылмайтын ережелер таныстырылады. 
2. Алғаш негізгі норма хабарланатын ереже баяндалады, соңынан оның
басқа   нұсқалары   үйретіледі.   Мысалы,   біріңғай   мүшеге   үтір   мен   сызықша
қойылу жағдайлары. 
3.   Ережелер   шарттар   арқылы,   бұрынғы   сыныптардағы   игерген
білімдерімен байланыстырылады. 
4.   Ережелердің   берілу   тәртібін   анықтауда   логикалық   амалдардың
жүргізу тәртібі ескеріледі. Мысалы, біріңғай мүшелердің арасындағы тыныс
белгілердің қойылу мәселесін шешуде алдымен біріңғай мүшелердің қалай
байланысу амалдары (шылаулармен немесе шылаусыз немесе шылаулардың
қайталанылуы) игертіледі. 
169

Тыныс   белгіні   дұрыс   қоюға   жаттықтыру   психологиялық   негіздерге,
яғни   ойлау   амалдарының   талдау,   салыстыру,   жалпылау,   индукциялық,
дедукциялық, анализ, синтез, т.б. әдіс-тәсілдерді басшылыққа алады. 
Оқушыларды   тыныс   белгілерді   қоя   білуге   баулу,  терең   білім,   берік
дағды   беру   үшін   грамматикалық,   мағыналық,   интонациялық   және   тыныс
белгілерді қоюдың мағынасы мен қызметіне сай ұстанымдарға негізделеді. 
Оқушылардың   қазақ   тілі   грамматикасының   ережелерін   игеруі
тәжірибелік   іс-әрекеттерді   орындау   арқылы   жүзеге   асады.   Грамматикалық
құбылыстарға   берілген   анықтама   және   тілдік   ережелерді   түсіну   және   оны
ұғынуы – оқушылардың оқу материалын игеруінің алғашқы бастамасы ғана.
Өйткені   5-10-сыныптарда   оқушылардың   жадында   орфограммалардың
жазылу   дағдысы   қалыптасуы   үшін   қайталама   қабылдау   әрекет   әдістерін
қолдану қажет болмақ. Яғни орфограммалар бойынша қайталау жаттығулары
мен тәжірибелік жұмыстар жүргізіледі. Ол жаттығулар оқушылардың күрделі
аналитикалық-синтетикалық қызмет: біріншіден, ережені игеруге, екіншіден,
орфографиялық   дағды   қалыптастыруына   негіз   қалайды.   Сондықтан
жаттығулар түрлендіріліп жүргізіледі. 
Пунктуациялық   дағды   диктанттар   арқылы   бекітіле   түседі.   Диктант
жұмысы   үйрету,  бекіту,  қайталау,   пысықтау   мақсатына   қарай   жүргізіледі.
Диктант жұмысын ұйымдастырудың талаптары бар: 
-   диктант   теориылқ   мәселеге   орай   жүйелі   түрде   түрлендіріліп
жүргізілу;
- диктанттағы анықтама, ереже, мәтіндердің саналы игерілген болуы; 
- жайдан күрделендіріліп, оңайдан қиынға қарай ұйымдастырылуы.
Пунктуацияны   және   оның   ережелерін   игеруде   талдау   әдісі   жай
қолданылады.   Әрбір   синтаксистік   тұлғаның   өзіндік   белгілерін   бір-бірімен
салыстыра, сатылай талдау оқушыларды сауаттылыққа баулиды. 
Пунктуациялық   сабақтарда   мынадай   икемділік   пен   дағдылар
қалыптастырылады: 
1. Пунктуациялық көрегенділік (алдын ала білу) – дайын қатысымдық
бірліктердегі мағыналық бірліктерді, орфограмманы ажырата алу;
2.   Сөйлем   мәтінді   игерілетін   пунктуациялық   ережеге   сай   дұрыс
рәсімдеу икемділігі;
3.   Тыныс   белгілердің   ерекшеліктерін,   орнын   және   оның   белгілері
бойынша таңдауларды негіздеу;
4. Пунктуациялық қатені табу және оны жөндеу.
Тұжырымдағанда,   оқушылардың   орфографиялық   сауатты   жазу
дағдыларын   қалыптастыру   мектептегі   ең   өзекті   мәселенің   бірі   ретінде
саналмақ. Яғни тыныс белгілерді дұрыс қоя білу – сөйлемді, мәтінді дұрыс
оқи білу – оқушының жалпы мәдениеті мен сөйлеу мәдениетін дамытады,
жетілдіреді.  
170

Падаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы, Білім туралы Заңы және оны
жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. Астана, 2007.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы. Алматы. 
3.  Қазақстан   Республикасы   жалпы   орта   білім   берудің   мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары. -Алматы, 2002ж. 
4.   Қазақ   тілі   терминдерінің   саласық   ғылыми   түсіндірме   сөздігі.
Педагогика және психология, -Алматы: Мектеп, 2002, -250 б.
5. Қазақ тілі. Энциклопедия. –Алматы, 1998. -509 б.
6. Оразбаева Ф. Ш. Тілдік қатынас теориясы және әдістемесі. -Алматы.
Білім, 2000, 204 б. 
7. Мектеп бағдарламасы. 5-9 сынып, А. , 2003. 
171

8. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. Алматы, 2001. 
9. Волков А.А. Активизация позновательной деятельности учащихся в
условиях   применения   компьютерной   технологий   обучения:   дисс.д.п.н.   –
Алматы, 1994, -345 с.
10. Қараев Ж.
11.   Алтынсарин   Ы.   ТАңдаманы   педагогикалық   мұралары.   –Алматы,
1995.
12. Арғынов Х. Қазақ тілінің методикасы, Алматы, 1974.
13. Абакумов С.И. Пунктуация. –М. 1972.
14. Щерба Л.В. Избранное труды. М., 1998 г.
15. Баранов М.Т. Методика русского языка. М., 1974.
16. Балақаев М., Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі (синтаксис). 1966, 321
бет.
17.   Казембек   А.   Общая   грамматика   турецкого-татарского   языка.   –
Казань: СПБ, 1846.
18. Радлов В.В. Киргазская хрестоматия. 1883.
19. Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казах-киргизского языка.
СПБ, 1897, -92 с.
20. Катаринский В. Грамматика киргизского языка, 1897.
21. Сарыбаев Ш. Қазақ сөйлемінде үтірдің жасалатын орындары: // Тіл
мәселелері, 11 кітап, Алматы, 1936. 51 бет.
22. Жиенбаев С. Тыныс белгілер. // Ауыл мұғалімі, №7, №8, №17. 1939.
23.   Басымов   Х.   Сөйлемнің   тыныс   белгілерін   дұрыс   жаза   білейік.   //
Ауыл мұғалімі, №1-№2.
24.   Балақаев   М.   Сауатты   жазудың   негізгі   шарты   тыныс   белгілерін
дұрыс қоя білу, // Екпінді газеті, Семей, 1941.
25. Хасенов Ә. Сызықша туралы  түсінік. // Қазақстан мектебі. 1961,
№2.
26. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1954.
27.   С.Аманжолов,   А.Әбілқаев,   И.Ұйқыбаев.   Қазақ   тілі   грамматикасы
(синтаксис). 1954, 141 б.
28. Қазақ тілінің орфграфиясының мәселелері. Алматы, 1960. 
29. Ысқақов А., Ә.Хасенов. Тыныс белгілер. Алматы, 1965.
30. Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы. –Алматы: Ана
тілі, 1991, 128 б.
31. Сыздықова Р. Пунктуацияның кейбір мәселелері // Қазақ тілі мен
әдебиеті. 1957.
32. Арғынов Х. Қазақ тілі методикасы. –Алматы. Мектеп, 1971.
33. Былинский К., Уваров М. Методика русского языка. М., 1998 г.
34. Әміров Р.С. Грамматика, емле, тіл дамыту. Алматы, 1971.
35.   Байтұрсынов   А.   Тіл   жұмсар   (сөйлеу,   оқу,   жазу   тілінің   жұмыс
тәжірибесі арқылы таныстыратын 1-кітап), Қызылорда, 1928. 16 б.
36. Қазақ тілі. Энциклопедия. –Алматы, 1998, 509 б.
37. Жинкин Н.И. В защиту живого слова. М., 1966.
172

38.   Дайрабаев   Е.   Жоғары   сыныпта   жазу   жұмысының   методикасы
жөнінде, Алматы, мектеп. 1972 
39. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері. –Алматы, 2002, -415 б.
40. Ушинский К.Д. Собрь сочин. Т.б. 1994.
41. Гурьянов Е.В. Психологические основы упражнений при обучении
письму. М. 1968.
42.   Леонтьев   А.Н.   Избранные   психологические   произведения.   М.:
Педагогика 1965, 145 с.
43. Торндайк Э. Изброанные педагогические труды. М., 1998.
44.   Бағдарламалар.   Қазақ   тілі.   Жалпы   орта   білім   беретін   5-7-
сыныптарға арналған. Алматы, 2003, 36 б.
45.   Қалиұлы   Б.   Қазақ   орфографиясындағы   қайшылықтар.   Алматы:
Орталық білім жетілдіру институты.
46. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы,
1993.
47.   Жапбаров   А.   Оқушылардың   тілін   дамыта   оқытудың   ғылыми-
әдістемелік негіздері. 1-кітап, Алматы, 2007.
48.   Закорюрин   В.Б.,   Панченко   В.И.,   Твердин   Л.М.   Модульное
построение   учебных   пособий   по   специальным   диспинлинам.   //   Проблемы
вузовского учебника. –Вильнюс: ВГУ, 1983. 73-74 с.
49. Оконь В. Введение в общую дидактику. М.: Высшая школа, 1990,
382 с.
50. Юцявичение Г. Теория и практика модульного обучения. –Каунас,
1989, 271 с.
51. Баранов М.Т. Методика русского языка. –М.: Просвещения 1974.
52. Онищук В.А. Қазіргі мектептегі сабақ. Алматы, 2001.
53. Зверев И.Д. Взаимная связь учебных предметов. М., 1977, 63 с.
54. Махмудов М.И. Проблемное обучение основные вопросы теории.
М., 1976, 257.
55.   Панов   Б.Т.   Общение   проблемы   воспитания   школьников.   М.:
Просвещен. 1979. 
56. Коменский Я.А. Ұлы дидактика. ХVІІІ тарау, 24.
57.   Құрманова   Н.Ж.   Қазақ   мектептерінде   сөз   тіркесі   синтаксисін
дамыта   оқыту   технологиясының   ғылыми-әдістемелік   негіздері.   Алматы,
2004.
58. Жүсіпов М.
59.   Рахметова   С.   Бастауыш   класс   оқушыларының   тілін   дамытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері. А., 1994. 
60. Шотанұлы Т. Қазақ тілі методикасының мәселелері. А., 1950.
61. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, Ғылым, 1966,
-362 б.
62. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. Алматы, Мектеп,
1969, 98 б.
173

Мазмұны
Кіріспе
Бірінші   бөлім.   Қазақ   пунктуациясы   және   сауатты   жазу   дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми-теориялық  негіздері
1.1 Пунктуацияның мектепте оқытылу жүйесі, мақсаты мен мазмұны 
1. 2 Қазақ тыныс белгілерін оқытудың  зерттелуі және оны оқытудың жүйесі
1. 3 Пунктуацияны оқытудың лингивистикалық негіздері
1. 4 Пунктуациялық дағдыны игертудің психологиядлық негіздері
174

1.5  Пунктуациялық білім, біліктілік және дағдысын қалыптастыра оқытудың
педагогикалық негізі
Екінші   бөлім.   Пунктуациялық   икемділік   пен   дағдыны
қалыптастырудың                 әдіс-тәсілдері
2.1.   Пунктуациялық   икемділік   пен   дағдыларды   қалыптастыра   оқытудағы
жаттығулар жүйесі
2.2 Грамматикалық ережелер негізінде тыныс белгілерді дұрыс қоюға үйрету
2.3 Тыныс белгіні дұрыс қоя білуге жаттықтыру
2.3.1.   Пунктуациялық   дағдыны   қалыптастыруда   диктант   жүргізудің   әдіс-
тәсілдері
2.4. Тыныс белгіні синтаксистік талдау арқылы дұрыс қоюға жаттықтыру.
2.5. Сөйлемдерді ажырату үшін қойылатын тыныс белгілерін оқыту
2.6 Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілерін оқыту
2.7 Сөйлем құрамына байланысты тыныс белгілерді оқыту
2.8 Мәтін мазмұны мен  сөйлемдегі  ойға  байланысты қолданылатын тыныс
белгілерді оқыту
2.9. Тыныс белгілерінің қабаттаса қолданылуын оқыту
2.10. Пунктуацияны  игертудегі  ойын элементтерін қолдану
Қорытынды
Падаланылған әдебиеттер
175