Тіл комитеті

көп  қарайтынын  сауда  —  экономикалық  байланыетарымыз,  телера­
дио  бағдарламаларымыз,  газет-журналдарымыз,  жастарымыздьщ 
өмір-салты  айғақтап  тұрған  жоқ  па.  Алаш  көсемі  Ә.Бөкейханов  1918 
жылы  былай  деп  жазыпты:  «Біз  —  батысшылдармыз.  Біз  халықты 
мәдениетке  жеткізу  талпынысымызда  Шығысқа,  Моңғолияға  қа- 
рамаймыз,  онда  мәдениет  жоқ  екенін  білеміз.  Біздің  назарымыз  Ба- 
тысқа  бағытталған,  біз  мәдениетті  содан  алуымызға  болады».  Әрине, 
бүгінгі  Шығыс  Әлекеңнің  тұсындағы  мешел  қалған  Шығыс  емес.  Бір 
Жапонияның  өзі  неге  тұрады.  XXI  ғасыр  қарсаңында  оған  оңтүстік- 
шығыс  Азиядағы  мемлекеттер  қосылды.  Бүлардан  мәдени  байлықты, 
оңтайлы тәжірибені молынан алуға болады. Бірақ қазіргі бағытымызда, 
менталитетімізде  батысшылдық басым  екені қүпия  болмаса керек,  Біз 
Батысты дәріптеуден аулақпыз.  Заңнан,  ардан  аттаған кез келген Ник- 
сонды,  Клинтонды орнына қоятын қүдіретін айтпақпыз.
Батыстың тәжірибесі  қоғам  мен  адамның тарихи-табиғи дамуына 
кепілдік беретін фактор демократия ғана екенін керсетіп  отыр. Демок­
ратия  созі  «халық  билігі»  дегенді  білдіргенмен  мемлекетті  билеу  қа- 
шанда  азшылықтың  қолында  болған  және  алдағы  уақытта  да  осылай 
бола  береді.  Мөселе  азшылықтың  мемлекетті  ашық  та  жария  басқа- 
руында,  үлттық ерекшелікке  сай  әділ заңның түзілуі мен қатаң  сақта- 
луында,  қай  салада,  қай  істе  болмасын  басқару  аппараты  мен  заңның 
бүкпесіз-бүрмалаусыз  жүмыс  істеуінде.  Шынайы  демократиясы  бар 
қүқықтық  мемлекетте  ешкім  -   вахтердан  тартып  министрге  дейін, 
етікшіден әкімге дейін, студенттен ректорға дейін қорғансыздьщ күнін 
кешпейді.
Өтпелі  дәуірді  бастан  кешіп  жатқан  Қазақстанда  демократия 
қүндылықтарын  қалыптастыру  мен  адам  қүқығын  сақтау  мақсатын- 
да  аз  жүмыс  атқарылған  жоқ.  Отарлау түсында,  әсіресе  тоталитаризм 
жылдарында бүл сөздерді көп естігенімізбен оны көзбен көріп, колмен 
үстағанешкімжоқеді.Президенгхіжалпыхалықтықсайлау,кәсіби Пар­
ламент, оппозиция, наразылық шерулерін  өткізу, жеке кәсіпкерлікпен 
айналысу  алыстағы  сағымдай  бүлдырайтын.  Ендеше  жоқтан  бар  жа- 
сау  оңай  емес.  Бүл  -   бір.  Екіншіден,  демократияға  үнсіз  қарсылық 
темендегілерден  емес,  биліктің  тетіктерін  жеке  басының  пайдасына 
жаратуды  қалайтын  жоғарыдағылардан  -   үлкенді-кішілі  бастықсы- 
мақтардан  шығады,  Қазақстандағы  демократия  мен  адам  қүқығын 
сынаған  дауыстардың  әр  түстан  естіліп  жататыны  осыдан.  Ең  басты- 
сы  -   мәселенің  мән-жайын  дүрыс  пайымдайтын,  қиыншылықтардың,
76

қайшылықтардың  уақытша  сипатын  түсінетін  қоғамдық  пш р   қалып- 
тасты,  демократияны  одан  әрі тереңдету  мен адам қүқығын сақтауды 
жетілдіру үрдісіне елдің объективті қажетсінуі күн санап үлғаюда, ішкі 
қажетсінуді  өтеуге  мемлекеттік  қолдау  бар.  Елбасымыз  Н.Назарбаев 
осынау  қос  қүндылықты  қалыптастырудан  бір  сәтке  сырт  қалмай, 
қолдан  келгеннің  бәрін  жасауда.  Қоғамымыздағы  түрақтылық  пен 
ынтымақтың бір себебі осында жатқанын  білген абзал.
Толғағы жеткен істің бүге-шігесін анықтауғаПрезидент жанындағы 
Демократияландыру  және  азаматтың  қоғам  мәселелері  жөніндегі 
үлттық комиссия  кайрат жүмсады.  Барлық облыстарды аралап, халық- 
пен кездесулер  өткізді.  Азаматтық қоғамды дамыту түжырымдамасын 
талқылауға ұсынды.
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Қазақстан  халқына
2005  жылғы  Жолдауында,  Қазақстан  Республикасы  Парламенті  2-ші 
сессиясының  ашылуында  сөйлеген  сезінде  (2005  жылғы  1  қыркүйек) 
демократиялық  ілгерілеу  қарқынын  жеделдетудін  қомақты  непзі 
керсетілді.  Елбасы  төрағалығымен  Демократиялық  реформалар 
бағдарламасын  әзірлеу  және  нақтылау  жөніндегі  мемлекеттік  комис 
сия  құрылды.  Ол  нақты  үсыныстарын  бере  бастады.  Түптеп  келгенде, 
демократиялық  өзгерістер  төңірегіндегі  пікір  алуандығы,  ізденістер, 
іркілістер  -   бүгінгі  күннің  ақиқаты.  «Әлбетте,  -  деді  Н.Назар  аев, 
бізде  орныққан  демократиялық  дәстүрлердің  жоқ  екені  де  рас  және 
бізге  «тәжірибе  жасау  мен  қателік  кешу»  тәсілімен  алға  жүруге  тура 
келеді. Бүл оңай жол бола қоймайды. Мүны да біз білеміз. Оңаилықпен 
келмейтін осы тарихи қайта қүруды біз сол арқылы еліміздщ  олашағы 
үшін  қазақстандықтарды  одан  әрі  топтастыра  түсеміз  деген  үмітпе 
жүргізуге  тиіспіз».  Нәтиже  көп  күттірмеуге  тиіс.  Демократиянь 
«дәмін»  татқан  халық  өз  қүқығын  шектейтш  ешқандаи  <<изм^ | |  
мойынсүнбайды. Бүл шіркінді бастау қиын, бастаған соң тастау мү 
емгс. 
.
Тарихи-табиғи  жолға  түпкілікті  түсетін  күн  әлі  алыс 
таптық,  партиялық  ой-санадан  біржолата  қол  үзгенімізді, 
өркениет көшіне бүрынғыдан әлдеқайда жақыидағанымызда,«Ү 
төрт  бүрышындағылар  көріп,  біліп,  мойындап  отыр.  Демок 
саяси,  интеллектуалдық  ілгерілегеніміздің  және  ір  аит^ ^  
әрі әлеуметтік жемісі Түлға деген мәртебеге лайық пассион 
сампаз  адамдар  шоғырының  өсіп  шыққаны.  Кәсшкерлікт  , 
саясатта,  бүқаралық  ақпарат  қүралдарында,  коғамдық

де,  үкіметтік  емес  үйымдарда,  білім,  ғылым,  мәдениет  салаларында 
өзіндік  мінезі,  түжырымдамасы,  қолтаңбасы  бар,  уақыт  үрдісіне  сай 
ісімен  қомақты  нәтижеге  жеткен  жаңа  есімдер,  жүртқа  бүрыннан 
танымал  азаматтарды  айтпағанда,  сахнаға  шықты.  Бүларды  Түлға 
дәрежесіне  көтерген  үш  қасиетті  айрықша  атап  өткен  жөн.  Бірінші- 
ден,  кешегі  тоталитарлық  режимнің  ережелерін  мүлде  қабылдамай- 
тыны,  араларында  қыспақты  өз  бастарынан  өткізгендері  де  бар.  Екін- 
шіден,  азаттығымызды  бекемдеу  үрдісі  талап  еткен  нарықтық,  саяси, 
әлеуметтік, т.б. қажеттілікті тереңінен, тіпті жүрттан бүрын үға алғаны. 
Үшіншіден, уақыт үдесіне, үлт мүдцесіне сай кешенді де тегеурінді іс- 
әрекетке барумен тәуелсіздік жылнамасынан  өз орнын тапқаны.
Қазақта:  «өзін-өзі  мақтаған  өлімнің  аз-ақ  алды»  деген  сөз  бар. 
Шынында  да  біз  мақтана  да,  өзімізді  мақтай  да  алмайды  екенбіз. 
Күні  кешеге  дейін  сын  айтудан  аузымыз  босамапты.  Жекешеленді- 
ру  қолға  алынды  -   сынадық,  астананы  көшіру  сөз  болды  -   сынадық, 
жүмыссыздық,  кедейшілік келді -  сынадық, Алматы-Астана тас жолы 
салынды -  сынадық.  Қысқасы,  қашқанды да, қуғанды да сынадық.
«Жаман  айтпай  жақсы  жоқ»  деген  халқымыздың  даналығын 
енді  үққандаймыз.  Біздің  жақсы  жақтарымызды,  Президентіміздің 
Нартүлғасын  сырт  көз  бізден  бүрын  байқай  алған  екен.  Оған  айғақ
-   «XXI  ғасыр:  әлем  саясаткерлері  Н.Ә.Назарбаев  туралы»  кітабы. 
Кітапта  мемлекет  басшылары  мен  саясаткерлердің,  дінбасылардың, 
интеллектуалдар  мен  іскер  топтардың  Елбасымыз  жайлы  айтқанда- 
ры  жинақталған.  Қазақстан  Республикасының  Президентіне  берілген 
халықаралық наградалар  мен  сыйлықтар,  академиялық және  қүрметті 
атақтар  қадау-қадау  көрсетілген.  Елбасымыз  жайлы  жүреісжарды 
пікірлерін  әлемдік  держава  басшылары  -   АҚШ-тың,  Францияның, 
Россияның  Президенттері,  Германияның  канцлері,  ¥лыбританияның 
премьер-министрі, бүдан қала берді Б ¥ ¥ -н ы ң  Бас хатшысы, Рим папа- 
сы, Бүкіләлемдік ислам Лигасының Бас хатшысы, Нобель сыйлығының 
лауреаты,  кинорежиссер,  корпорация  Президенті,  академиктер,  тағы 
басқа  Түлғалар  еш  бүкпесіз  төгіпті.  Ойы  ордалы,  аузы  дуалы  осын- 
шама  серкелердің  Н.Ә.Назарбаевқа  берген  бағаларының  бір  жерден 
шығып  жатуы  — елімізде  оңтайлы  бой  көтере  бастаған  өзгерістердің 
бастау-бүлағында кім түрғанын айдай әлемге паш еткені.  Олардың бірі 
Елбасымыздың  экономикалық  реформаларын,  екіншісі  —  азаматтық 
және  дінаралық  келісімді  орнықтырғанын,  үшіншісі  — халықаралық 
саясаттағы кемеңгерлігін, төртіншісі -  ядролық қарусыз ел мәртебесін
78

таңдауын,  осылардың  қабырғаны  қайыстырар  ауыртпалығына  кара- 
май, қажымай-талмай алға сүйрегенін айтады.
Бүрын-соңды  қай  ханымыз,  қай  би-батырымыз,  ғүламамыз 
осындай  қүрмет-марапатқа  ие  болып  еді?  Әлемдік  додаға  араласып, 
көкпарды  ортамызға  тастаған  кімімізді  айта  аламыз?  Жоқ  қой.  Тіп- 
ті  үлы  бабаларымыздың  біразының  қашан  туып,  қай  жылы  дүниеден 
өткені де белгісіз болып келе жатқан жок па. Мүмкін заманы тар болған 
сон, топ жарып шыға алмаған  шығар.  Өткенге өкпе  айтудан аулақпыз. 
Әйткенмен алтынды қолда барда бағалай білсек, жаман болмаймыз.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Отан тарихындағы және әлемдік 
үрдістегі  орнын  дөп  басып  айтқандарын  маңдай  алдысы  Француз 
Республикасының Президенті Жак Ширак дегіміз келеді.  «Алмағайып 
әрі асакүрделі жағдайда, -д еген  екен ол Н.Ә.Назарбаевка 2005 жылдың 
наурызында  жазған  хатында,  — Сіздің  еліңіз  өзінің  үлттық  тарихына 
адалдығын  сақтай  отырып,  сонымен  қатар  демократияның  адамзат 
баласына ортақ қағидалары мен қүқықтық мемлекетке бейілдіпн паш 
ететін мемлекет орнатудың  айнымас жолына түсті.  15  жылдың ішінде 
Қазақстан  түрақты  институттары  мен  серпінді  экономикасы  ар  елге 
айналды». 
-
Сөз-ақ  қой.  ¥ л ы   даланың  үлы  перзенті  Нурсултан  Назарба­
ев,  Күлтегін  жазуында  айтылғандай,  күндіз  отырмастан,  түнде 
үйықтамастан  халқына  қызмет  етуші  біртуар  жан.  Ол  жеріне,  еліне, 
туған  халқына  жоғалған,  жоғалуға  бет  түзеген  қүндылықтар  мен  ка 
сиетті  қайтарған,  санамызды  тазартуға,  талаптьщ  түлпарына  қаита 
мінуімізге,  озып  кеткендердің  шаңына  көмілмей,  көшіне  ілесуге 
бепкер  болған  Түлға.  Бар  жауапкершілікті  өзіне  алып,  замананың  ек 
тізгін,  бір шылбырын берік колда үстаған Азамат. 
т
Тәуелсіз  елдің  бірінші  Президенті  болу  әркімнщ  пеше 
жазылмаған.  Ал  бірінші  Президенттің уақыт  үдесінен шығуы әрі 
әлемнің мойындауы -  Қүдайдың сүйікті қүлыньвд ғана 
т а ғ д ы р  
тәл 
Түлғаларсыз  тарихтың  шығыршығы  айналмаиды. 
ари 
сайтын  халық  екені  рас.  Ал  сол  халықтың  куш-куатын  дүрыс 
бағыштау үшін,  бабалар  сөзінен  айрылып,  енбегінің  еш,  түзын 
болмауы  үшін  Түлғаның көрегендігі,  қайраткерлігі,  елге,  жерг
халқына адалдығы қажет. 
_  
сг
^
пчрн
Түлға  болу  әркімнің  маңдайына  жазылмаған.  үрлі  се 
^ 
нағыз  түлғаның  орнына  кездейсок  немесе  қулығын  асыра 
сықай  келе  қалса,  қоғамның  дертіне  дерт  косады. 
ны  л  у
79

қызметпен  шатастыратындар  бар.  Шенқүмарлықпен  тұлғалар  қата- 
рынан табылуға тырысатындар  қордалы  ауылда да,  асфальтты  қалада 
да кездеседі.  Бірі  дақпыртпен  шабады,  бірі өз  қабілет-қарымын  асыра 
бағалап  додаға  араласады.  Бақай  есепті  қуғандар  ана  тілінің  қасиеті 
үратынын білгені жөн еді. Нағыз тұлғаның әлеуметгік-кәсіби, мәдени- 
имандық  ішкі  болмыс-бітімі  мен ел  қажетіне,  тілге  қызметінің  арасы- 
нан қыл өтпейді.  Сыңғырлаған үйлесім деген осы, Абай  айтқан  толық 
адам да осы.
Түлғалар  тіл  қүрылысында  елес  қуған  жоқ,  халық  көкейіндегі  ар- 
манды  ақиқатқа  айналдыруға  басын  тікті.  Кезінде  А.Байтүрсынов, 
С.Сейфуллин, Қ.Жүбановтар іргесін қалаған дәстүрді жалғастырып,  80- 
mi жылдардың екінші жартысында, яғни желтоқсан көтерілісінен кейін, 
«қазақ үлтшылдығын» әшкерелеу ушығып түрғанда қазақ тілінің мүшкіл 
хал ін күн тәртібіне шығаруы тоталитаризмге қарсы түрудың бір формасы 
сді.  Алғашқы  күннен-ақ қазақ тілінің жоғын жоқтағандар  тобында елге 
танымал Ә.Қайдаров, С.Зиманов, Р.Бердібаев, Ө. Айтбаев, Р.Сыздықова 
тәрізді  академиктермен  қолүстаса  біреу  білсе,  біреу  білмейтін  Асылы 
Османовадай «кішкентай адамдар» жүрді. Академиктер толымды зертте- 
уімен, ордалы ойларымен жинақтаған азаматтық-ресми мүмкіндігін үлт 
мүддесіне  жеккенде,  «кішкентай  адамдар»  тоталитаризмнің  қасаң  ере- 
желері  шектеген қарымымен-ақ азаматтық ерлікке  барды.  Бүл  кеңестік 
тоталитарлық басшылық күтпеген қүбылыс еді.  Өзіне тиімді  үлт-тіл са- 
ясатын  уысынан  шығарғысы  келмеген  Мәскеу  бірде  қорқытумен,  бір- 
де  алдап-арбаумен  небір  қүйтырқыға  салды.  Мүның  сыртында  қазақ 
тілінің  мүңына  қырын  қарағандар  ішіқде  мәскеулік  әкімшіл-әміршіл 
номенклатурадан белсенділігі еш кем емес мүйізі қарағайдай жергілікті 
ғалымдар, жазушылар, саясаткерлер жүргенін естен шығармауымыз ке­
рек.  Қысқасы, қайта қүрудың  соңғы жылдарында  КСРО-ның  импери- 
ялық дағдарысы  асқынып, Қазақ елі саяси, үлтгық, тілдік қайшылықтар 
қаупін  сезе  бастады.  1991  жылдың тамызында жеңіс янаевтар жағында 
қалғанда  азаматтық  ерлікке  барғандардың  тағдырын  көзге  елестетудің 
өзі  қиын.  Сын  сағатында  сүңғылалығын  танытқан  Президент  жанына 
топтасқан  халық апат  бетін  қайтарды.  Тілім  деп  шырылдаған  танымал 
академиктердің  де,  «кішкентай  адамдардың»  да  ақ  ниетін  халық  қа- 
пысыз  үқты.  «Кішкентай  адамдар»  ендігі  үлт  тілінің  қамал-қорғандай 
Түлғасына айналды.  Бүл -  тәуелсіздіктің тамаша жеңісі.
¥ л т  тілінің мандайын ашуға жан  беріп, жан алысқан түлғалардын 
кемеңғерлігі тәнті  етеді.  Олар  «қазақ тілі қүрып  барады» деген  жалан
80

айғайға  салынбай,  кәрі-жасты  арандатпай,  теориялық,  методологи- 
ялық,  практикалық  әлеуеті  өміршең  идеяларды  кезек-кезегімен  алға 
тарта  алды.  Горбачевтік  қайта  қүру  түсында  қазақ  мектептері  мен 
баспасөзінің санын көбейту,  «Қазақ тілі» қоғамын қүру, «Ана тілі» га- 
зетін ашу,  үздіксіз  басқосулар өткізу арқылы қазақ тіліне мемлекеттік 
мәртебе  әперуге  қажетті  алғышарттарды  қалыптастырса,  азаттықтың 
ақ  таңы  атысымен  үрдісті  одан  әрі  алға  жылжытатын  тың  идеяларды 
және  үсынды.  Ол  1993  және  1995  жылғы  Конституциялар  мәтінінде, 
1997  жылғы  Тіл  туралы  Заңда  бекемделген.  Айталық,  іс  қағаздарын 
қазақша  жүргізуге  көшудің  мерзімін  тағайындау  осындай  идеяның 
жемісі.  Мемлекеттік  идеология  жоқ  болса  да  идеяға  бай  түлғалардың 
белсенді  позициясы  тілге,  тіл  жанашырларына  қуат  берді.  Түлғалар 
туындатқан идеяны Елбасымыз Н.Назарбаев  аса маңызды шешімдері- 
мен  қолдап  қана қойған жоқ,  оған  өз үлесін қоса алды.  «Қазақ пен  ка­
зак  қазақша  сөйлессін»  деген  президенттік  үсыныс  бүгінде  қанатты 
сөзге  айналып  кетті.  Ал  2005  жылғы  Жолдауындағы:  «біз  барша  қа- 
зақстандықтарды  біріктірудің  басты  факторларының  бірі  -   еліміздің 
мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуга бар 
күш-жігерімізді  жүмсауымыз  керек»,  деген  жолдар  әрқайсымыздың 
санамызға,  жүрегімізге  шуақ септі.
2006 
жыл  Президенттің  тіл  саясатындағы  бетбүрысты  жыл.  Ма- 
мыр  айында  «Қазақстанның  болашағы  -   мемлекеттік  тілінде»  тақы- 
рыбымен  «Ана тілі»  газетіне  сүхбат берді,  іле-шала  арнайы  жарлыққа 
қол  қойып,  министрліктер  мен  ведомостволардың, 
облыстар  мен 
қалалардың  кезең-кезеңімен  мемлекеттік  тілге  көшу  мерзімін  анық- 
тады.  Ал  қазан  айындағы  Қазақстан  халықтары  Ассамблеясының  XII 
сессиясында  сөйлеген  сөзі  мемлекеттік  тіл  жолындағы  бөгесіндерді 
жүлып  тастады.  Президент  байыптауын  кемел  іс-әрекет  энергиясына 
айналдыру тіл шаруашылығына жегілген Түлғаларға серт.
Бүгін  қазақ  тіліне  зорлық-зомбылықпен  таңылған  дертке  қарсы 
күрес  жүруде.  Дерттен  айығатын  күн де туар.  Бірақ тіл  қүрылысының 
қажеті  мен  міндеті  ешқашан  аяқталып  бітпек  емес.  Қазақ  халқы 
түрғанда  оның  тілін  көркейту,  зорайту,  үрпақтан  үрпаққа  аманаттау 
жалғаса  береді.  Тілімізді  жаһандану  табанына  түсуден  сақтау  керек, 
Ендеше тәуелсіз еліміздегі тіл Түлғалары  қатарының өсуін мемлекет- 
тік,  тағдыранықтағыш  үрдіс  ретінде  қабылдаған  жөн.  Бүлар  бір-бірі- 
нен  ажырағысыз  түтастықтағы  байлығымыз.  Ел  тағдыры  — тілде,  тіл 
тағдыры -  тәуелсіз түлғалар  қолында.
6-2144
 
81

Т ІЛ   Ж Ә Н Е  ¥ Л Т Т Ы Қ  П А ТРИ О ТИ ЗМ
Мемлекеттік  мәртебе  алғанына  20  жылдай  уақыт  өткенмен  сыры 
мен  жыры  да,  зары  мен  дауы да таусылмаған  қазақ тілі төңірегіндегі 
ойтолғау  -   түжырымдарды,  үсыныс-пайымдарды  мақсат-міндеті- 
не  қарай  әлденеше  топқа  жіктеуге  болады.  Олардың  бірінде  азаттық 
шапағатымен  үлттық  тіліміздің  тас  капастан  босап,  еркін  дамуға  бет 
түзегені дәйектеледі,  екіншілері мемлекеттік басқару жүйесінде қазақ 
тілі  қағажу  көріп  отырғанына  қынжылады,  үшіншілерінің  алға  тар- 
татыны  -   барша  қазақстандықтардан  бүрын  казактардың  өздері  ана 
тілінде сөйлеуге енжарлығы,  мүрнын шүйіре қарайтыны, төртіншілері 
жат халықтың, әсіресе орыс халқының сөзі, үғым-терминдері жобасыз 
көп  қолданылатынына,  тіліміздің  шүбарланып,  қойыртпақтанып  бара 
жатқанына өкінеді.  Осылай жалғастыра берсек,  мемлекеттік тілге  жа- 
нашыр кезқарастар  санына мына екі қолдың саусағы  жетпейді.
Дегенмен  үш  ғасырға  жуық  қыспақта  қалумен  түла  бойына  ба- 
тпандап  енген  дерттен  соңғы  15-20  жыл  мүғдарында  ана  тіліміздің 
тәп-тәуір  айығып  қалғанын жоққа шығару  ақиқатқа қиянат  болар  еді. 
Саясатта,  ғылымда,  БАҚ-та,  ономастикада,  терминология  саласын- 
да,  жарнамада,  білім  жүйесінде  мемлекеттік  тілдің  қолданылу  аясы, 
тоталитарлық  заманмен  салыстырсақ,  көз  көріп,  қүлақ  естімеген 
дәрежеде  кеңіді.  Қазақ  мектептерінің,  мәдениет  мекендерінің,  газет- 
журналдарының ондап-жүздеп шаңырақ көтергеніне бойымыз үйреніп 
қалды.  Өткен  күннен  белгі  жоқ  деген  -   осы.  Бейнелеп  айтар  болсак, 
ілік  септігінен  етістіктің  жасалу  жолдары  тақырыбына  кандидаттық 
диссертацияны  орысша  жазғанымыз,  өздігімізден  екінші  университет 
ашуға дәрменіміз  жетпей,  Мәскеудің  шешімін  екі  көзіміз  төрт  болып 
телміре  күткеніміз  кеше  ғана  еді  ғой.  Целиноград  Астана  атанады, 
Коммунистік даңғылы Абылай хан есімін, Карл Маркс көшесі Кенеса- 
ры есімін алады десе, жан баласы ол күндері сенбес еді.
Бірақ  емірдің заңы үздіксіз  алға  басуды  талап  етеді.  Тәуелсіздікгің 
нығаюымен  мемлекеттік  тілге  артылатын  жауапкершілік  жүгі  күн  сай- 
ын салмақтанып келеді. Қазақстан халқының 60 пайызын қазақтар қүрап
82

отырған  шақта,  600  мындай  оралмандар тарихи  Отанына  оралған тұста, 
әлемдік бәсекеге қабілетті 50 мемлекет қатарына кіруге белді бекем буған 
Қазақстанда қазақ тілінің толыққанды мемлекеттік тілге айналмауы -  бет- 
ке шіркеу, елдігімізге сын, бабалар аруағы алдында кешірілмес күнә. Ау- 
руын жасырған -  өледі, деген халықгіыз.  Ашығын айтсақ, Қазақстанның 
орыс  тілді  мемлекет  екенін  таяу-алыс  шетел  тегіс  біліп  болды.  Бір  ғана 
дәлел  келтірейік.  Шығыста  -   тіршіліктің  барометрі  базар,  Алматыда, 
Астанада  қытай  азаматгары  сауда  жасайтын  базарлар  бар.  Осы  қытай- 
лар  басқаларға  түсінікті,  өздеріне  тиімді  болу  үшін  жасанды  жаңа  есім 
тандап алыпты. Олардың араларында, өкінішке орай, Ерлан, Нүркен, Қай- 
рат, Сәуле жоқ, шетінен Андрей, Саша, Катя, Коля, Апина. Орысшаны да 
бірсыдырғы  игеріп  алған.  Қазақстан қазақша сөйлеп түрса,  келімсек қы- 
тай орысшаны керек қылар ма еді. Бүған шетелдегі елшіліктеріміз қазақша 
жүмыс  істеуге  шорқақ  екенін  қосыңыз.  Ендеше  халықаралық  беделіміз, 
келбетіміз,  имиджіміз  үлтгық  бояуға  қанықпай,  басқа  елдің  үлгісін  қай- 
талаумен қалыптасуда. Мүны айтқандағы ойымыз Қазақстанды Ресеймен 
жанжалдастыру  емес.  Әңгіме  әлемдік  қауымдастыққа  Қазақстанның  өз 
болмыс-бітімімен, ерекшелігімен кірігуінде жатыр.
Мемлекеттік  тілдің  қолданыс  аясын  кеңейту  мәмілегерлікті, 
әбжілдікті,  интеллектуалдық  кемелдікті  талап  ететін  үрдіс.  Мақсатқа 
жетудің шарттары, тетіктері, әрине, шексіз көп. Әсіресе төмендегі төрт 
мәселеге  айырықша мән беру керек деп білемін.
Біріншіден,  тарихты  жасайтын  халық  екенін  тағы  да  қайталай, 
мақүлдай  отырып,  тарихтың  тағдыры  биліктің,  билеушінің  қолында 
қала беретінін қаперден шығармауымыз керек. Алысқа бармай,  кешегі 
КСРО-ның тағдырын  еске  алайықшы.  Сталин мен  сталинизмнің билік 
басына келуі алып державаны қанға бөктіріп,  әлемдік өркениеттен қи- 
ясқа алып кетсе, Горбачев пен қайтақүрушылардың бастамасы үлт рес- 
публикаларын  өзара  ырылдастырып,  сол  КСРО-ның  тарихына  нүкте 
қойып  тынған  жоқ  па.  Сталиндік  кезеңнің  өзіндік  үлттық-тілдік,  кад- 
рлық саясаты,  Горбачев  кезеңінің тағы  Бас  хатшы  мақүлдаған  өзіндік 
үлттық-тілдік,  кадрлық  саясаты  болғаны  ақиқат.  Егер  Мәскеудің 
қүдіреті жүріп түрған  1989 жылы Қазақстан басшылығына Н.Назарбаев 
емес, болмыс-бітімі кеңестеніп, яғни орыстанып кеткен, үлттық бағдар 
мен  қүндылықтан жүрдай  маргинал-мәңгүрт “қазақ”  келгенде,  тіл ту­
ралы  алғашқы  Заңымыз  қабылданар  ма  еді,  қабылданбас  па  еді,  бір 
қүдайға  аян.  Қазақстандағы  тілдік  үдіріс  мүлде  басқа  арнаға  түсіп, 
бүгінгі  ахуалға зар болуымыз әбден мүмкін  еді.
83

Бұдан шығатын қорытынды біреу:  Президентіміз оркашан қолдау 
көрсетіп отырған әрі мемлекеттік мәртебесі бар қазақ тілінің Қазақстан- 
да  тәуелсіздік  тірегіне  айналмауына  кінәлілер  —
  билік  басындағы 
үлкенді-кішілі басшылар. Қазіргі Қазақстанда басшылардың негізгі де- 
нін қазақтар қүрайтынын еске алсақ, қазақ тілінің обалына жөргегінен 
жеріген,  паспорта  бойынша  үлты  қазақ,  заты  бөтен  қазақ  баласы  қа- 
лып  отыр  деуге  толық  негізіміз  бар.  Алдағы  уақытта  қазақ  тілін  ер- 
кін  меңгермеген,  дүбара  қазақ  баласын  ең  болмағанда  білім,  ғылым, 
мәдениет,  гуманитарлық  саладағы  басшы  қызметке  тағайындауды 
доғармай,  мемлекеттік  билік  вертикалын  қазақша  сөйлетпей  ана 
тіліміздің  маңдайының  ашылатынынан  дәмету  үсталмаған  аюдың 
терісін бөліскендей қүр бекер әурешілік.
Екіншіден, тіл туралы алғашқы Заң қабылданған жылы туған бала 
ендігі  17  жасқа толды,  төлқүжатын  алды.  Болашақ  басшы  осылардьщ 
арасынан  шығады.  Биылдан  бастап  мемлекеттік  тілді  білмейтін  сту- 
дснтті  Президенттің  Тіл туралы  Заңдарын  орындамаған  азамат  ретін- 
де  танып,  Қазақстан  атынан  шетелге  оқуға  жіберуді  тоқтату  керек. 
Бүгін  қазақша  сөйлемей  түрған  қыз-жігіт  басқа  елге  оқуға  кеткен 
соң  мемлекеттік  тілден  мүлде  қол  үзеді.  Қазақ  тілін  білмей,  яғни 
Президенттің  заңдарын  қүлағына  қыстырмай  өскен  жасты  “Бола- 
шақ” бағдарламасынан қаржыландыру -  сыпайылап айтканда,  өзімізді 
озіміздің мазақтағанымыз, турасына көшсек -  үлттық қауіпсіздігімізді 
бәске  тіккеніміз.  Үлттық тірек-болмысы қалыптаспаған қазақстандық 
талантты  студентті  барған  елінің  арнайы  органдары  алдағы  күні  пай- 
далану үшін қармағына түсірмейтініне кім кепілдік бере алады. Ешкім 
де. Ал ертең сол азамат үлкен мансапқа жетіп, Қазақстан қауіпсіздігіне 
қатер төндірсе бармағымызды шайнап қалмаймыз  ба? Тарихта мүндай 
оқиғалар аз кездеспейді.
Үшіншіден,  барлық  оқу  орындарында,  мектептерде,  лицейлерде, 
гимназиялар  мен  колледждерде,  университеттер  мен  институттар- 
да  Қазақстан  тарихы,  қазақ  әдебиеті,  өлкетану  пәндері  қазақ  тілінде 
жүргізілгені  абзал.  Бүл  іс-шара  мемлекеттік  тілдің  қолданыс  аясын 
кеңітіп қана қоймайды, қазақ тілін игеруді ерте бастауға мүмкіндік бе- 
реді, келешекте қосымша қаржы жүмсауды азайтуға жол ашады.
Кеңестік заманда 33 жасқа дейінгілерді жастар қауымына жатқыза- 
тын өлшем  болды.  Енді  бар  күшті жастарымыздың қазақша сейлеуіне 
салу  керек.  Ересектерден  қайран  жоқ  демеймін.  Олармен  де  жүмыс 
жүре  береді.  Әйткенмен  Қазақстан  халқының  көпшілігін  қүрайтын 

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: