Тіл комитеті

институтының  ғылыми-зерттеу  жұмысынан  қазақ  тіліне  байланысты 
«зиянды»  тақырыптар  алынып,  баспаға  ұсынылып  қойылған  барлық 
ғылыми  еңбектер түгел дерлік  «қайта сүрыптаудан» өтті.  1947 жылғы 
ақпан  мен  қазан  аралығындағы  сегіз  ай  ішінде Институттан  23  адам, 
оның  ішінде  9  адам  «саяси  жағынан  жағымсыз  қылықтары  үшін» 
жүмыстан  шығарылды,  қаулыда  аттары  аталған  жетекші  ғалымдар 
бөлім  басқарудан  босатылды.
Соғыстан  кейінгі  жылдары  республикамызда  орыс  тілін  өмірдің 
барлық саласына жан-жақты енгізуге партия, үкімет тарапынан айрық- 
ша  көңіл  бөлініп,  есесіне  қазақ  тілін  оқыту  мектептерде  мүшкілдене 
түскендігін айта кету қажет.  1948 жылы Қазақстан КП(б) Орталық Ко­
митет!  қазақ  мектептерінде  орыс  тілін  оқыту  туралы  арнайы  қаулы 
қабылдады.  Осы  қаулыға  орай  Оқу  министрлігі  оқу жылының  екінші 
жартысынан  қазақ  мектептерінің  бірінші  класында  орыс тілін  оқыту- 
ды  енгізуді  қолға  алды,  қазақтың  орта  дәрежелі  бес  мектебінің  8-10 
кластарында  математика,  физика  және  химия  пәндерін  орыс  тілінде 
тәжірибе ретінде оқытуға тапсырма берілді.
Қазақстан  КП(б)  Орталық  Комитетінің  V  съезге  (1951  ж.) 
есепті  баяндамасында  орыс  тілін  оқыту  дәрежесінің  төмен  болып 
отырғандығы  айтылып,  «орыс тілін  білмейінше  сауатты, озат,  барлық 
жағынан  мәдениетті  адам  болуға  болмайтындығын  үмытпау  керек» 
деп атап көрсетілді. Партиялық қағиданы басшылыққа алған ғалымдар 
тіпті  кәсіби  этикадан  ауытқып  жатты.  Мәселен,  белгілі  тілші-ғалым
Н.Сауранбаев  «И.В.Сталиннін, тіл білімі  бойынша еңбектері -  Қазақс- 
тан тілшілерінің жүмыс  бағдарламасы» атты көлемді мақаласында ка­
зак тілін зерттеу ісінде көптеген олқылықтарға жол берілгендігін тілге 
тиек  етіп,  ана  тілі  үшін  бар  өмірін  сарп  еткен  үлтжанды,  халқының 
адал  перзенті,  көрнекті  тілші-ғалым  С.Аманжоловтың  біртүтас  ка­
зак  тілі  туралы  ой-түжырымдарын  «үлтшылдық»  түрғысында  аяусыз 
сынға алды,  орыс тілі қазақ тілі үшін үлкен аға тіл ретінде үсынылып, 
орта  ғасырлардағы  монгол,  араб  және  парсы  тілдерінен  қазақ  тіліне 
енген  сөздер  күштеп  енгізілгендігі  туралы  пікір  өрбітті.  Орыс  тіліне 
бас үру,  еліктеу қағидалары  сол кездегі «заман талабымен»  жазылған 
басқа мақалаларда да жиі үшырасады.
Әміршіл-әкімшіл  жүйенің  идеологиясына  күдік  түеіретін  немесе 
қайшы  келетін шығармалар  кітапхана  қорларынан, дүкен  сөрелерінен 
алынып,  жойылып  отырды.  Айталық,  50-ші  жылдар  барысында  Қа- 
зақстан  Компартиясы  Орталық  Комитетінің  арнайы  шешімімен
67

М.Әуезовтің,  С.Мұқановтың,  Ә.Тәжібаевтің,  А.Жұбановтың,  тағы 
басқа  жазушылардың,  ғалымдардын  шығармалары  көз  көрмейтш 
қоймаларға  жіберілді.  70-ші  жылдары,  одан  кейінде  де  бұл  тәжірибе 
ұмыт қалмай,  одан  әрі  толыға түсті.  Қазақ  зиялыларының  ана тілінде 
жазған кітаптары ғана  емес,  орысша жариялаған  еңбектері  де  партия- 
лық қатал  сынға  алынып, тиісті  «жазасын»  алып  отырды.  Осы  орайда
О. Сүлейменовтің, О.Ысмағүловтың, Ғ.Сапарғалиев пен М.Дүйсеновтің 
тарихи,  антропологиялық,  социологиялық  тақырыптарға  жазған 
еңбектерінің тағдырын  еске  алсақ  та  жеткілікті.  1946  -   1959  жылдар 
аралығында ғана қазақша кітаптардың таралым саны  17  % -  ға  қыска- 
рып кетіпті.
Республикалық  мерзімді  баспасөз  беттері  мен  архив  қүжаттары 
қазақ  мектептерінде  орыс  тілінің  оқытылуы  туралы  материалдарға 
толы  болып,  қазақ тілінің  жайы  тасада  қала  берді,  аракідік  қазақ  тілі 
оқулықтарының  сапасы  ғана  тілге  тиек  етілді.  Осылайша  қазақ  тілі 
отбасы,  ошаққасы  тіліне  айнала  бастағандықтан  көптеген  ата-аналар 
балаларын  орысша  оқытуға  мәжбүр  болды.  Кеңселерде  іс  қағаздары 
орыс тілінде жүргізілді.  Жоғары және арнаулы  орта оқу орындарында 
сабақ негізінен орыс тілінде оқытылды.
Қалыптасқан  жағдайды  жартыкеш  шешімдер  әзгерте  алмады. 
Мәселен,  1948  жылы  Қазақстан  Компартиясы  Орталық  Комитеті  іс 
қағаздарын  ішінара  қазақша  жүргізу  туралы  шешім  қабылдап,  ауыл 
шаруашылығы,  медициналық,  педагогикалық,  дене тәрбиесі  арнайы 
орта оқу орындарында оқитын басқа үлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету 
үшін  оқу  жоспарына  300  сағаттан  уақыт  бөлуді  тапсырды.  Бірақ  осы 
шараны  жүзеге  асыру  үшін  Мәскеудегі  тиісті  министрліктің  рүқсаты 
алынатын болсын, делінді шешімде. Ал орталық мелшиген күйінде қала 
берді.  Бүл  аздайын  50-ші  жылдардың  аяғына  дейін  институттар  мен 
университетке  қабылдау  емтихандары  негізінен  орыс  тілінде  жүрді. 
Қазақ мектебін бітіргендер үшін бұдан артық қиыншылық болған жоқ.
1954  жылы  Алматыдағы  мал  дәрігерлік,  ауыл  шаруашылық,  медици- 
налық институттарға Гурьев облысындағы  қазақ мектептерін  бітірген 
174 талапкер  қүжат тапсырған  екен,  орысша  білмегендіктен олардың 
12-сі ғана сынақтан өте алыпты,  қалғандары  «қүлаған» екен.
Сталиндік  объективті  орыстандырудың  мән-мағынасын  ашқан 
талдаулар  бүгінгі  Қазақстанда  аз  емес.  Әйткенмен  сөзді  кешегі  аға 
үлт өкіліне берген жөн тәрізді.  Бүл орайда орыстың көрнекті жазушы- 
сы  Сергей  Баруздиннің  тіл  арқылы  орыстандыру  саясаты  туралы  «...
68

бұл  шаралар  ұлттар  мен  халықтардың  қосылу  процесін  тездеткен 
Сталиннің  заманынан  басталды. 
Ол  мүны  тіледі  ме,  тілемеді  ме, 
әйтеуір  бұл  жағдай  белгілі  бір  деңгейде  орыстандыруға  әкеп  соқты» 
деп шындықты  айтқаны ерлікке  пара пар.
Сталиннен басталған тіл жөніндегі «көрегендікті» ҚСРО-ның соци- 
алистік  қүрылыс жылдарындағы  тағы  бір  басшысы  Н.С.  Хрущев  одан 
әрі «шебер» дамытып,  Белорус мемлекеттік университетінде сөйлеген 
еөзінде:  «Орыс  тілін  неғүрлым  жақсы  білетін  болсақ,  соғүрлым  ком- 
мунизмді  тезірек  орнатамыз»  деп  ашық  үндеу  тастады.  Елбасының 
«үлы сөзін» іске асыруға қүлшына кіріскендер аз болған жоқ, «ізгі мақ- 
сатқа»  жету  жолында  ана  тілін  қүрбандыққа  шалуға  тура  келді.  Сол 
«жылымық»  жылдары  Хрущевтің  әмірімен  кең  байтақ  қазақ  даласы 
жабайы  өлке  ретінде  танылып,  тың  жерлерді  игеру  жүмысы  қызу 
қарқын  алды.  Мүндай  «бүкілхалықтық»  істің  салмағы  жергілікті 
халыққа  соққы  болып  тиді:  барлық  салада  орыс  тілі  үстемдік  етіп, 
қазақ  тілінің  қолданылу  аясы  тым  тарылып  кетті:  1950-1970  жылда­
ры  аясында  1314  қазақ мектебінің  жабылуы  осы  тың  игерудің  зарда- 
бы.  Тың  өлкесіндегі  бес  облыста  қазақ  тіліндегі  барлық  облыстық, 
аудандық  газеттер жабылып,  олардың  орнына бір  ғана  «Тың өлкесі» 
газеті пайда болды,  Орыстілділер қазақ газеттерін менсінбейтін мінез 
шығарды.  Бір  мысал  келтіре  кетейік.  1954  жылы  республиканың 
бас  газеті  «Социалистік  Қазақстан»  Солтүстік  Қазақстан  облы- 
сына  қарасты  Соколов  ауданындағы  қысқа  әзірлік  жайы  туралы 
сыни  мақала  жариялаған  екен.  Аупартком хатшысы М.Ташев деген 
біреу  сынға  оң жауап  бермек  түгілі  аупартком  аппаратында  қазақша 
білетін  қадр  жоқ  деген  резолюциямен  мақаланы  редакцияға  қайта- 
р ы п
 жіберіпті.
Қазақ  тілін  шектеу,  іс  жүзінде  табанға  салу  саясаты  жергілікті 
хальщты  рухани  күйзеліске  үшыратты.  Тілдік  орта  әлсірегендіктен 
үлттың  рухани  тамыры  солып,  үлттық  салт-дәстүр,  түрмыс  жоғала 
бастады.  Ол  әкімшілік-аумақтық  реформалармен  де  бекемделді.  Тың 
игеру  кезінде  бүрынғы  үсақ  колхоздар  ірілендіріліп,  совхозға  айнал- 
ды,  «болашағы  жоқ»  деген  сылтаумен  қазақ  ауылдарының  іргесі  қи- 
рап,  жергілікті  түрғындар  жаңа  совхоздарға  көшірілді,  сөйтіп  орыс 
тілді  ортаға  кіріптар  болуға  тура  келді.  Қазақтар  қалың  қоныстанған 
колхоздардың  бүрынғы  орталығы  бригадаға немеее бөлімшеге  айнал- 
ды. Жергілікті  халық балаларын  ана тілінде  оқыта алмай,  амалсыздан 
орыс кластарына берді.
69

Республикада сол жылдары жүргізілген тіл саясатының зардабынан 
қазақ тіліндегі бірнеше басылымдар  мүлдем  жабылып  калды,  олардың 
бірсыпырасы тәуелсіздік алған соң әрең дегенде қалпына келтірілді.  Екі 
тілде ез алдына бөлек шығып келген облыстық газеттердің рсдакцияла- 
ры  біріктірілді.  Қазақ журналистикасының  байырғы  өкілі,  белгілі  қа- 
ламгер  Кәкен  Сейілханов  қынжыла  жазғандай:  «Сонау  он  тоғызыншы 
жылдардан бері дәстүрлі тарихы бар,  тіпті ¥л ы  Отан соғысының қиын- 
қыстау  жылдарынының  өзінде дербес  шығып  келген  Семей  облыстық 
«Екпінді» газеті (қазіргі  «Семей таңы»)  50-ші жылдардың аяғынан  бас- 
тап  орыс  тілінде  шығатын  «Иртыш»  газетінің  аудармасына  айналды». 
Мүның өзі қазақ окырмандарының көпшілік  белігінің «Иртыш»  газеті- 
не ойысып кетуіне себеп болды. Семей облысында жергілікті халыктың 
үлесі басым болғанына қарамастан «Иртыш» газеті  1990 ж. -  83650 дана, 
ал «Семей таңы» -  27360 дана болып қана тараған екен.
Қазақ КСР  Оқу  министрілігінің мүғалімдерге  арналған  «Қазақ  тілі 
мен әдебиеті» ғылыми-әдістемелік журналы  1958  жылдың наурызынан
1959  жылдың қарашасына дейін  айына бір рет шығып түрды.  Ана  тілі 
мен әдебиетті  оқытып үйретудің методикасына жете  көңіл  бөліп,  онын 
тс  ^иялық,  практикалық мәселерін жан-жақты талқылап отырды.  Тын 
игерудің  кері  әсері  осындай  журналдың  да  жабылуына  әкеліп  соқтыр- 
ды.  ¥зақ үзілістен кейін,  1990 жылдан журнал қайтадан шығарылуда.
Қазақ тіліне кешенді шабуыл үдей түсті.  Жоғары оқу орындарын- 
да  бүдан  бүрын  оқытылып  келген  қазақ  тілі  оқу  бағдарламаларынан 
алынып  тасталды.  Соньщ  айқын  дәлелі  КСРО  Мәдениет  министр- 
лігі  оқу  орындары  басқармасынының  1955  жылғы  қарашаның  24-дегі 
№20-5425/5  директивалық хаты  мен  КСРО жоғары  білім  министрлігі 
бойынша  1955  жылғы  қыркүйектің  21-дегі  «Жоғары  оку  орындарын- 
да  шет  тілдерді  оқытуды  жақсарту  туралы»  №953  бүйрығы  негізін- 
де  мемлекеттік  консерваторияның  сол  кездегі  ректоры  И.Круглыхин
1955 жылғы желтоқсанның  12-де қолын қойған бүйрық:  «Бүйырамын: 
1.  1955 жылғы  13 декабрьден бастап барлық курстар мен топтарда ка­
зак тілі  сабақтары алынып тасталсын;  2.  3-курс студенттерінің 2 жыл 
бойы қазақ тілін өтуіне байланысты қазіргі үлгерімі негізінде осы курс 
бойынша сынақ өткізілсін;  3.  1  және  2  курстарда қазақ тілінен  сынак- 
тар  алынып тасталсын;  4.  Қазақ тілінің  оқытушысы К.Б.Байқадамова 
жолдас  қазақ  тілін  оқытудың  тоқтатылуына  байланысты,  штаттың 
қысқаруы  себепті  осы  жылдың  13  декабрінен 
консерваториядағы 
жүмыстан босатылсын».
70

Қазақ  тіліне  жасалған  қиянаттың  бір  мысалы  Алматы  қаласында 
кездесті.  Медеу  ауданының  Қабанбай  батыр  және  Пушкин  көшелерінің 
қиылысында  орналасқан  қазақ  орта  мектебі  кешегі  тоқырау  заманында,
1960  жылы  бір-ақ  күнде  себепсізден-себепсіз  жабылып,  орнына  орыс 
тіліндегі  мектеп-интернаты  ашылды.  1924  жылдан  бері  талай  үрпақты 
білім нәрімен сусындатқан қазақ мектебін жою барып түрған зорлық еді. 
Бүл үлт саясатын бүрмалаудың жанға батар көрінісі бола түрса да,  шын- 
дықты бетке айтар адам табылмады.  Қазақ балаларын мектебінен айыру, 
үлт мәдениетін шектеуге,  тілін тежеуге апаратын жол болды.  Арада отыз 
жыл  өтіп,  Қазақстан  тәуелсіз  мемлекет  атанған  кезде  ғана Алматыдағы 
жүртшылықтың  талабы  қанағаттандырылып,  1991  жылы  бүл  мектеп 
Ы.Алтынсарин атындағы №159 қазақ орта мектебі болып қайта ашылды.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарында қазақмектелтерінің тағдырына 
тағы бір тосын жаңалық енгізілді:  қазақша білім алған бала болашақта 
күнін көруі қиынға соғады деген теріс үғым қалыгітасты да, орыс тілін 
терең  меңгерудің  әрі  интернационалдық  тәрбиенің  бірден-бір  дүрыс 
жолы  аралас  мектептер  жасау  деген  үғым  пайда  болып,  аралас  мек- 
тепке көшу өріс алды.  «Жаңалық» ғылыми дәйектелді. Қазақ КСР Оқу 
министрінің сол жылдардағы бірінші орынбасары А.В.Щербаков «Ин- 
тернационалдық тәрбиені  күшейтуде аралас мектептердің ролі» деген 
тақырыпта  диссертация  қорғаған  мәжілісте  С.Мүқанов,  Ә.Шәріпов,
І.Жарылғапов  сияқты  белгілі  жазушылар  бүл  зерттеусымаққа  ашық 
қарсы шықты.  Еңбектегі идеялар іске асқан жағдайда қазақ мектебінің, 
қазақ тілінің жағдайы мүлдем қиындайтынын  ашына  айтты.  Соған қа- 
рамастан диссертация  қүпталып,  Мәскеу оны  кейін бірден бекітті.
Американ  социологтары  Стефэн  мен  Этель  Данның  пікірінше 
бүрынғы  кеңес  Одағындағы  үлт  тілдерін  аздырып-тоздырудың  және 
орыстандырудың аса ықпалды қүралы тап осы мектептер болып табы- 
лады.  Аралас  орыс-қазақ  мектептерін  ашуға  құмарлық  сонау  патша 
өкіметі заманында қолданылып келе жатқан тәсілдердің бірі.
Мәскеудің тіл  саясаты горбачевтік қайта  қүру түсында  да  айтар- 
лықтай өзгере қойған жоқ.  Демократия, жариялылық деген сөздер көп 
айтылғанмен  олардың  әкелген  жақсылығын  көрген  қазақ  болмады. 
1989  жылы  Қазақстан  Компартиясының  Орталық  Комитеті  мен  Ка­
зак КСР  Министрлер  кеңесі  «Республикада  қазақ тілін оқып-үйренуді 
жақсарту туралы» және  «Республикада орыс тілін оқып үйренуді жақ- 
сарту  туралы»  қос  қаулы,  ал  сол  1989  жылы  Қазақ  КСР  Министрлер 
кеңесі  осы  қаулыларды  орындау  жөні  ідегі  қосымша  шаралар  туралы
71

қаулы қабылдады. Осылайша аралас мектептердің екінші бір баламасы 
«костілділік»  проблемасы туындады.  Әрине,  бүл қаулылар  казак тілін 
үшпакка  шығармаса  да,  көңілге  медет  еді:  казак  тілін  үйренушілсрге 
арналған  үйірмелер  ашылып,  мерзімді  баспасөз  беттерінде  скі  тіл- 
де  сабақтар  үйымдастырылды,  орысша-казакша  сөздіктер  шығарыла 
бастады.  Сонымен  бірге  жаппай  ашыла  бастаған  орыс-казақ  аралас 
мектебінің бүлжытпас заңдылығы  «костілділік»  болып,  олардағы  оқу- 
тәрбие жүмысы орыс тілінде жүргізілгендіктен орыс тілі үстемдік қүра 
берді.  Қазақ  тілінің  қолданылу  аясы  тарылды,  саны  азая  түсті.  Қа- 
зақстанда 1980/81  оқу жылында барлық окушылардын 64%, ал  1988/89 
оқу жылында 67% сабақтарды орыс тілінде оқыпты.  Сондай-ақ сабак- 
тар  казақ тілінде  оқытылған  мектеп  оқушылары  1980/81  оқу  жылын­
да  33%  болса,  1988/89  оқу жылында  30%  болыпты,  Яғни  ана тілінде 
оқитын шәкірттер саны  бірте-бірте азайған.
1986  жылы  желтоқсан  оқиғаларына  байланысты  КОКП  Орталык 
Комитетінің  1987  жылғы  шілде  айында  қабылдаған  «Қазак  респуб- 
ликалық  партия  үйымының  еңбекшілерге  интернационалдык  және 
патриоттық  тәрбие  беру  жөніндегі  жүмысы»  қаулысында  «қазақ 
үлтшылдығы» жайлы орынсыз айыпқа жол беріліп, мүның зияны қазак 
тілі  мен  казақ  мектебінің  жай-күйінің  төмендеуіне  әкеп  сокты.  1990 
жылы ғана бүл қаулы күшін жойып, жіберілген қателер мойындалды.
Қазақ  тілінің  көптеген  объективті  себептерге  байланысты  беделінін 
тәмендеуі, қолданылу аясының тарылып, атқаратын қоғамдық қызметінін 
ауқымы түрмыс аясымен шектелуі үлтжанды зиялылардың жанына батгы. 
Халқының колдауына  ие  болғаноларқазақтілінҚазақстандамемлекеттік 
тіл  дәрежесіне  көтеруге  бағышталған  қозғалысты  бастап  жібсрді.  Міне, 
осындай  себептердің  нәтижесінде  және  Кеңестер  Одағының  ыдырай 
бастаған  шағында  Республика Жоғарғы  Кеңесінің  сессиясы  1989  жылғы 
қыркүйектің 22-де Қазақ ҚСР Тіл туралы Заңын қабылдап,  оның  J -ші ба- 
бында казақ тіліне мемлекетпк мәртебе берілді. Осы занды нақты шаралар 
жүиесі аркылы іске асыру мақсатында  1990 жылдың шілде айында «Қазақ 
тілін және Қазақ КСР-індегі басқа да үлт тілдерін дамытудың 2000 жылға 
дейінгі кезенге арналған мемлекетгік бағдарламасы» қабылданды.
Тіл туралы  Заң күшіне  енгеннен  кейін республикада  қазақ тіліне 
жете көңіл бөлініп, үлттық мектептер көптеп ашылайын деді. Жоғарыда 
аталған  мемлекетгік  бағдарламаға  сәйкес  бүрынырақта  жабылған 
мсктептердщ  орнын толтыру  ісі  қолға  алынды.  Айталық,  1988/89  оку 
жылында  қазақ  мектебінің  жалпы  саны  2530  болса,  1990/91  оқу  жы- 
72

лында 2766-ға  жетті.  Бұл  бір  оқу жылында  236 қазақ мектебі  қалпына 
келтірілді деген соз.  Ал  1993  жылы оқу қазақ тілінде жүргізілетін мек- 
тептер саны  3173-ке жетіп,  орыс  мектептерімен деңгейлес  болды.  Ал- 
матыда  1988/89  оқу  жылында  не  бары  3  қазақ  мектебі  болса,  1992/93 
оқу жылында  19 қазақ  мектебі жүмыс істеп түрды.
Он  екінші  сайланған  Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 
тоғызыншы  сессиясында 
1993  жылғы  28  қаңтарда  Қазақстан 
Республикасының  Конституциясы  қабылданып,  оның  «Конституция- 
лық қүрылыс  негіздері»  белімінде  «Қазақстан  Республикасында  мем- 
лекеттік тіл -  қазақ тілі»  деп айқын жазылды.
Мемлекетіміздің Ата Заңында қазак тілінің мемлекеттік тіл ретін- 
де танылуына шовинистік пиғылдағы орыс зиялылары алғашқыда қар- 
сылық  білдіріп,  орыс тіліне де  осындай  мәртебе  беру  талабын  қойды. 
Президентіміз  Н.Назарбаевтың  салиқалы  саясаты  арқасында  мүндай 
бүра тартулар сабасына түсті.  Қазақ тілінің мемлекеттік мөртебссі  Қа- 
зақстан  Республикасының  1995  жылы  қабылданған  Конституциясын- 
да да бекемделді.  1997 жылғы  11  шілдеде Президент Н.Назарбаев «Қа- 
зақстан  Республикасындағы  тіл  туралы  Қазақстан  Республикасынын 
Заңына»  қол  қойды.  Тәуелсіздік  алғаннан  бергі  жылдар  ішінде  төл 
тілімізде сабақ  беретін  727  мектеп  ашылды,  бір жылдары Алматы мен 
Астанада жалғыз-жалғызданғана қазақмектептері болса, тәуелсіздіктің 
14-ші  жылында олардың саны  33  пен  12-ге жетті.
Қазақ тілі 
бүкіл д  
үние жүзі таныған қазақ үлтының, Біріккен Үлттар 
¥йымына мүше болып қабылданған Қазақстан 
Республикасының мем- 
лекеттік  тілі  болып  табылады.  Қазақ  тілінің  казіргі  мемлекеттік  тіл 
ретінде  мәртебесінің  озі  орыс  тілімен  қатар  тіл  деп  айтуға  болмайды. 
Тәуелсіздікке  15 жыл  толса да республикамыздың 7 облысы ғана қазақ 
тіліне  көшті.  Тіпті  сол  облыстардың  өзінде  қүжаттар  ресми  тілде  жа- 
зылуда.  Мәселен,  2005  жылы  шығыс  қүжаттарының қазақшасы  Аты- 
рау облысында 51,1, Жамбыл  облысында45, 
Қызылордада облысында 
49%  ғана  қүрапты.  1-6  жас  аралығындағы  қазақ  балаларының  13,1% 
ғана  ана  тілінде  жүмыс  істейтін  бала  бақшаларында  тәрбиеленуде. 
Қостанай қаласындағы 3 8 мектептің 4, Өскемендегі 47 мектептің 5 ғана 
қазақ тілінде жүмыс  істейді. 
Республика 
ж о ғ а р ы  
оқу орындарындағы 
студснттердің 40%-ға жуығы ғана қазақ тілінде оқиды.
Қысқасы,  тарих 
шырғалаңынан 
енді  ғана  азат  болған  қазақ  іілін 
тәуслсіздік  шыңына  котеру  үшін  әлі  талай  тер  төгуге  тура  кследі. 
Мүнсыз ол үлт  тірегіне айналмайды.
73

ТӘУЕЛСІЗДІК, ТҰЛҒА, ТІЛ
Әлемдік  тәжірибеде  ғылыми  еңбектің  парқы  мен  нарқын 
анықтаудың  қалыптасқан  өзіндік тәсілі  бар.  Ол  келешегі  зор  еңбекке 
басқа  зертгеушілер  қанша  рет  сілтеме  жасағанын  есептеумен 
дәйектеледі.  Сілтемелер  индексімен  айналысу  биік  технологияларға 
қол  жеткізген  елдерде  кең  таралды.  Ал  бізде  әзірге  жиілік  сөздік 
тақырыбы тәп-тәуір зерделенген. Мәселен, ұлы ақын-ойшыл Абайдьщ 
шығармаларында  6293  сөздің  бар  екендігі  және  мәтін  көлемі  46596 
сезқолданыстан  тұратындығы  анықталды.  Егер  бүгінгі  Қазақстанда 
жиі  пайдаланылатын  сөзді,  ұғым-түсінікті  анықтау  қажет  болса,  ол, 
біздің  пайымдауымша,  “тәуелсіздік”  екені  күмәнсіз.  Балабақшадағы 
бүлдіршіндер  тәуелсіздік  туралы  тақпақ  жаттайды, 
әліппеміз 
тәуелсіздік рухымен  суғарылған,  оқушылар  мен  студенттер  санасына 
тәуслсіз  елге  қалтқысыз  қызмет  ету  идеясын  сіңірудеміз.  Бүқаралық 
ақпарат қүралдарының да басты тақырыбы -  тәуелсіздік.
Жат  қолында  ғасырлар  бойы  зорлық-зомбылықтың,  күштеп  ре- 
формалау  мен  модернизациялаудың  жойдасыз  зардабын  шеккен  біз 
үшін  бүл  түсінікті  ахуал.  Тәуелсіздіктің  әкелген  жақсылығын  кезбен 
көріп отырмыз,  берері бүдан да көп боларына сеніміміз кәміл.  Ендеше 
тәуелсіздік толғауы бүгін-ертең үзілмек емес.  Әйткенмен  аузымыздан 
тастамайтын  сол  тәуелсіздіктің  мәнін,  анықтамасын  қысқа  да  нүсқа 
формуламен жеткізу қиынның қиыны  екен.  Тәуелсіздікті үлттық мем- 
лекеттілігімізді қайта түлеткен,  іргелес елдермен мемлекеттік шекара- 
мызды  орнықтырған,  экономиканы нарықтық негізге көшірткен,  жаңа 
Елордамызды  анықтатқан,  шетте  жүрген  қандастарымызды  тарихи 
Отанына оралтқан дегенге саясатын іргелі табыстармен байланыстыра 
айтсақ,  санатқа  жаңадан  ашылған  зауыт,  мектеп,  кітапхана,  аурухана 
да  қосарлана  еніп,  дефиниция-тізімнің  үзынсонар  боларын  сеземіз. 
Ақиқатында  бүлар  тәуелсіздіктің  мән-мақсаты  емес,  кешегі  отарлау 
мен тоталитаризмнен туындап, қордаланған, енді ғана шешімін табуға 
күні  туған  міндеттері  ғана.  Басқа  да  посткеңестік республикалардағы 
үрдіс  осындай.  Бірі  терроризмді  ауыздықтаумен,  екіншісі  -   кедей-
74

шілікті  жоюмен,  үшіншісі  -   экология  зардаптарымен  күресуді  басты 
міндет санауда.
Ал  мән-мақсаты,  түпкі  көздегені  биігінен пайымдағанда,  мемле- 
кеттік  тәуелсіздік  дегеніміз  нақты  аумақтық  кеңістіктегі  қоғам  мен 
адамның тарихи-табиғи даму заңдылықтарын басты байлық санайтын, 
ресми  үлықтайтын,  өзара  ықпалдастығы  үйлесімді,  сонысымен  елдің 
әлемдік өркениетке үндесе кірігуіне мүмкіндік ашқан  бага жетпес сая­
си қүндылық.  Тәуелсіздікті жариялау бір  сәтте,  оны іс жүзінде орнық- 
тыру  жылдардың  еншісінде.  Екеуінің  арасын  кем  дегенде  бір  неме- 
се  екі үрпақ  өсіп-өнетін  өтпелі  кезен  жалғап жатады.  Өтпелі  кезеңнің 
басты  міндеті  жас  мемлекеттің  тәуелсіздігі  мен  үлттык  қауіпсіздігі- 
не  нүқсан  келтірмейтін  әрі  әлемдік  озық  жетістіктер  мен  тәжірибеге 
сүйенген  сан салалы  байыпты  саясат және пәрменді іс-әрекет арқылы 
елдегі  асқынып  кеткен,  толғағы  піскен  ішкі  қажеттілікті  өтеу  болып 
табылады.  Жогарыда  айтқан  мемлекеттік,  шекара, нарық,  оралмандар 
мәселесі — бәрі  қазіргі  Қазақстанның  шешілуге тиісті  ішкі  қажеттілігі 
қатарындағы  асқаралы  міндеттер.  Өтпелі  кезеңнің  кешенді  табиғаты 
мен басты мүраты  «Қазақстан — 2030» стратегиясында ашылған.  «2030 
жылы,  -  деген  болатын  Н.Назарбаев,  -  Қазақстан  әлі  де  барынша  ке- 
мелдене  алмайды.  Ол  әлі  де  әлемдегі  ең  бай,  ең  білімді,  ең  дамыған 
ел  бола  қоймайды,  бірақ  ол  күрделі  жолдан  ойдағыдай  өткен  және 
дамудың келесі кезеңіне нық қадаммен  аяқ басқан ел болады  . Елбасы 
меңзеп  отырған  келесі  кезең  — өтпелі  дәуір  аяқталғаннан  соң  келетін 
тарихи-табиғи дамуымыздың басы.
Тарихи-табиғи даму сүрлеуіне түсу дәстүрлі казақ қоғамына қайта 
оралу емес екендігін  мойындауымыз керек. Салкын самал кең жайлау- 
да балдай сары  қымыз  ішіп,  сән-салтанатымен  күдалық түсетін, күйеу 
жігіт  үрын  баратын,  қыз-бозбала алтыбақан  теуіп,  ақсүйек  ойнайтын, 
қаладан  даланы  биік  қоятын  заман  келмеске  кетті.  Сакталып  қалған 
салт-дәстүріміздің  қазіргі  атқарылуында  өрескелдіктер,  бүрмалаулар, 
әу  бастағы  нүсқадан  алшақтау,  сахналандыру  басым  түсіп  жататыны 
айдай  ақиқат.  Қилы-қилы  себептермен  тіпті  іргелес,  тарихи  тамы- 
ры  ортақ  Қырғыз  Республикасынан,  Өзбекстаннан,  Түркіменстаннан 
взгешелігіміз  үлғаймаса,  азайған  жоқ.  Батыстан  бастау  алған  жаһан 
дану  үрдісі  ел  шетіне  жеткенде  таразының  екі  басын  тең  үстау 
Қазақстанның  өзіндік  болмыс-бітімін  сақтау,  бөтеннің  колеңкесінде 
қалмау  — оңай  соқпайын  деді.  Еуропа  мен  Азияны  тонның  ішкі  а 
уьіндай  байланыстырып  жатқан  Қазакстан  Шығыстан  гөрі  Батысқа

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: