Филология факультеті қазақстан республикасындағы тіл саясаты және ономастикалық кеңістік

99
жұмыстарын талдауға арналған. Шетелдік зерттеу жұмыстарын 
талдау кезінде қазақстандық ономастика үшін тың әрі қызықты 
мәселелер  анықталып,  оларды  еліміздің  қазіргі  ономастикалық 
кеңістігінде пайдалану мүмкіндігі қарастырылады.
Abstract: This article is devoted to the study of city onomastic 
space.  Particularly,  this  article  presents  the  research  analysis  of 
international  and  national  scientists.  On  the  basis  of  study  works 
of  scientists,  the  authors  determined  some  issues  in  Kazakhstan 
onomastics.  Moreover,  there  are  some  perspectives  of  applying  the 
world experience in the process of nomination and renomination of 
street names in this article. 
Ономастическое пространство определяется моделью мира, 
существующей  в  представлениях  данного  народа  в  конкретное 
время,  но  в  нем  всегда  сохраняются  элементы  прежних  эпох 
[1].  Огромное  количество  работ  зарубежных  и  отечественных 
лингвистов, подготовленных на материале языка разных городов, 
являются  доказательством  того,  что  город  представляет  собой 
ономастическое пространство.   
Ономастическое  пространство  города  изучается  в  самых 
разных аспектах. Исследуются и описываются различные формы 
и типы языковой (речевой) коммуникации в пространстве города; 
лингвокультурные  и  лингвосемиотические  аспекты  городского 
пространства;  вопросы  языкового  планирования,  языковой 
политики  и  языкового  прогнозирования  в  городской  среде; 
исторические компоненты переименования города и улиц.
Наша цель – изучить работы, посвященные исследованию 
ономастического  пространства  города,  зарубежных  ученых. 
Выявить 
проблемы, 
которые 
представляют 
научный 
интерес  для  казахстанской  ономастики  и  определить 
перспективы  их  применения  в  современном  ономастическом 
пространствеКазахстана.
В  исследованиях  зарубежныхономастов  существуют 
многочисленные 
работы, 
в 
которых 
ономастическое 
пространство изучается с точки зрения сравнения наименований 
улиц в больших мегаполисах, как например, работы А. Раулин 

100
(Thenamingofurbanspace: astudyofManhattanplacenames), Фернандо 
С.  Маркос  (Identities,  Memories,  andStreetNamesinBarcelona, 
LimaandManila);  проявления  культурных  традиций  и 
исторических  событий  в  наименованиях,  указано  в  работах  Т. 
Питканен  (OnomasticResearchinFinland),  М.Туччи    Fragments 
from  manypasts:  Layering  the  toponymictapestry  of  Milan),  Лайт 
Д.  (Streetnamesin  Bucharest,  1990–1997:  exploringthemodernhist
oricalgeographiesofpost-socialistchange);  выявления  принципов 
и  способов  номинаций  улиц  отражены  в  работах  Д.  Дональд 
(Principles,  policies,  andprocedures:  domesticgeographicnames), 
Корвин  M.  A.  (Street-namingandProperty-numberingSystems), 
Б. 
Джиан 
(Atopologicalpatternofurbanstreetnetworks: 
universalityandpeculiarity).
В своей работе А. Раулинчетко представляетсравнительный 
анализ  городского  пространства  на  основе  номенклатуры 
улиц  Манхеттена  (Нью-Йорк)  и  Парижа  [2].  Он  отмечает,  что 
любой  город  может  составить  свой  одонимический  словарь  на 
основесвоей  номенклатуре,  в  котором  отражается  всемирное 
значение народа. 
В  действительности  то,  что  сравнительный  аспект  в 
исследовании ономастического пространства является одним из 
важных, подтверждается и в исследовании Фернандо С. Маркос 
[3].  Также  как  и  А.  Раулин,  Ф.  Маркос  провел  сравнительный 
анализ  идентичности  в  Испании    (Барселона,  Лима  и  Манила), 
посредством  анализа  городской  номенклатуры  (Streetnames), 
чтобы установить сходства и различия.
Ученые  отмечают,  что  в  городском  пространстве,  при 
переименовании улиц немаловажную роль играет исторический 
аспект развития города. Так, например, Т. Питканен в своей работе 
рассматривает проблемы наименования улиц и связь с историей. 
Автор исследует историю Финляндии, ее становление, историю 
начала  ономастического  исследования  страны.  Также,  как  и 
предыдущие  исследователи  Питканен  предлагает  структурный 
анализ  имен  и  их  классификацию  (фразово-семантический, 
лексико-семантический)  основных  принципов  нарекания 
именем  [4].  Известно,  что  наиболее  полное,  всестороннее 

101
изучение  ономастического  пространства  требует  не  только 
классификацию  наименований,  но  и  определенную  структуру 
переименования улиц. М. Туччи проводит анализ названий улиц, 
которые находятся в историческом центре итальянского города 
Милана.  В  течении  всего  исследования  автор  руководствуется 
принципами  и  методамиГИН  (GeographicalInformationScience). 
Туччи  рассматривает  происхождение  топонимов  в  различные 
периоды: исторический период (улицы, начиная с их основания), 
и  текущий  период.  Он  делит  периоды  на  разные  сегменты, 
как  римский,  средневековой,  ранний-современный,  после-
унификационный  и  20  вековой.  Кроме  того,  автор  графически 
изображает  изменения,  произошедшие  в  этот  период  времени, 
чтобы  провести  качественный  метод  и  количественный  анализ 
исследования  [5].  Д.  Лайт  выявляет  причины  переименований 
улиц  Бухареста  в  контексте  социальных  и  политических 
трансформаций,  в  частности,  с  постсоциалистических  времен. 
По его мнению, городское пространство тесно связано с памятью 
и ознаменованием исторических имен и названий. Автор ведет 
подробный  подсчет  переименований  улиц  в  Бухаресте  (период 
1947-1997 гг.) [6]. Азариаху считает, что каждое название улиц 
зачастую напоминает о ключевых событиях, личностях истории 
страны  и  имеют  мощное  символическое  значение.    Именно 
названия улиц городского пространства представляют прошлое 
нации, напрямую связываются с городской географией и являются 
важным способом освещения политической значимости. Однако, 
названия  улиц  не  вечны  и  все  время  претерпевают  изменения 
[7].    Йуох  Б.  отмечает,  что  названия  улиц  являются  способом 
конкретизации  доминирующей  идеологии,  которые  отражают 
новую  историю  нации.  Тем  самым,  менятся  история,  меняется 
и  политика  названия  улиц  городского  пространства  [8].  М. 
Харлоепишет, что в социалистическом режиме, города являлись 
главным процессом построения социализма. Реноминация улиц 
стала одним из способов выражения новой идеологии и догмы 
социализма,  чтобы  продемонстрировать  свою  преданность  и 
государственную принадлежность [9]. 
Изучив  причины  и  проблемы  переименования  улиц  в 
городском  пространстве,  мы  нашли  некоторые  решения  и 

102
перспективы  переименования  улиц  в  городском  пространстве. 
В  своей  работе  Д.  Дональд  наглядно  описывает  все  этапы  и 
процедуры  принятия  имени,  введения  изменений,  какие  имена 
можно ставить, какие не допускаются, инструкции, дубликация 
имен,  рекомендуемые  имена  для  определенных  местностей. 
На  основе  практических  исследований,  автор  подробно 
представляет  политику  называния  улиц,  организаций,  офисов 
и  других  структур  городского  пространства  [10].  Кроме  того, 
Б.Джиан  тоже  представляет  топологически  образец  улиц,  их 
универсальность и особенность на примере улиц 40 городов США. 
Универсальность, по его мнению, заключается в обоснованном 
размере улицы, а особенность - в связи с другими улицами. Автор 
проводит  исследование  на  основе  базы  данных  города  путем 
специального  математического  вычисления  [11].  По  мнению 
М. Корвина,  политика переименования улиц должна следовать 
определенным  правилам,  чтобы  прослеживалась  простота, 
логическая  последовательность,  гибкость  соответствующая 
топологике определенной местности [12]. 
Как  показал  анализ  исследований  зарубежных  ученых, 
законы  ономастики  в  городском  пространстве  требуютпрежде 
всего  определенной  языковой  политики  и  только  после  этого 
следует  правильный  выбор  наименования.  Наименования  и 
переименования  улиц  полностью  связаны  с  историческими, 
политическими событиями страны и общества. Переименование 
улиц  и  названия  улиц  являются  мощными  идентификаторами 
т.е.  механизмом  формирования  национальной  идентичности, 
способствующие  консолидации  народа  в  единое  государство  с 
единым будущим.
Учитывая  исследования  зарубежных  ученых,  описания 
проблем и пути их решения в таких городах, как Милан, Париж, 
Нью-Йорк,  Барселона,  Лима,  Манила,  Бухарест  и  на  примере 
40улиц    городов  США,  нами  выявлены  общие  тенденции  и 
перспективы развития городского ономастического пространства. 
Современная  общественно-политическая  и  социально-
культурная 
обстановка 
в 
казахстанском 
обществе, 
характеризующаяся  интенсивным  процессом  глобализации, 

103
ростом  национального  самосознания,  увеличением  потока 
мигрантов  из  восточных  стран,  оказывает  заметное  влияние  на 
онмастическое пространство страны.
Президент  Республики  Казахстан  Н.А.  Назарбаев,  в 
своем  выступлении  на  встрече  с  казахской  интеллигенции 
сказал:  «Вопросы  ономастики  будут  всегда  находиться  в 
центре  внимания  руководства  страны.  И  здесь  нечего  робко 
оглядываться  по  сторонам.  Названия,  доставшиеся  нам  в 
наследство от колониальных времен, затрагивающие напрямую 
честь и достоинство нашего народа, не соответствующие давним 
историческим  наименованиям  местности,  звучащие  режущим 
ухо диссонансом, – необходимо менять» [13].
Отечественная  лингвистика  располагает  рядом  работ, 
направленных  на  исследование  ономастического  пространства. 
За  последнее  десятилетие  появились  монографические 
исследования  С.К.  Иманберді  «О  проблемах  городской 
ономастики»,  Д.  Қалдабекұлы  «Ономастика  Астаны».  О 
насущности  и  заинтересованности  данной  проблемы  говорит 
тот факт, что в отечественной лингвистике появились научные 
статьиЖ.О. Артыкбаева «Об ономастическом облике столицы», 
А.М.  Маратовой  «Особенности  столичного  пространства  и 
ономастики»,  Т.Г.  Котляровой  «Ономастическое  пространство 
новой  столицы  Казахстана».  Как  мы  уже  говорили,  любой 
процесс в ономастике неразрывно связан с языковой политикой 
государства.  Публикации  по  ономастике  в  Казахстане  не 
поддаются  учету  в  последнее  время,  к  ним  относятся  научные 
статьи как кандидатов и докторов наук, так и работы студентов и 
магистрантов. Это работы  Е.А. Погорелой «Языковая ситуация 
и языковая политика», Ю.И. Стретковой «Языковая политика в 
молодых  многонациональных  государствах»,  А.  Садвакасовой 
«Языковая  политика  в  Казахстане»,  М.К.  Айтбасовой,  А.С. 
Имангалиевой  «Языковая  политика  в  Казахстане  (1921-1990 
годы)»,  А.  Акжигитовой  «Процессы  реализации  программы 
языкового  планирования  в  социально-коммуникативном 
пространстве Республики Казахстан».
Как отмечает И.С. Карабулатова, для республик бывшего 
Советского  Союза  после  обретения  независимости  в  целом 

104
характерен «рост осознания таких значимых этнических маркеров, 
как  имена  собственные.  Так,  в  Казахстане  с  оформлением 
государственной независимости, наблюдается всплеск в области 
данного  исследования.  Манифестацией  новой  политической 
символики стали изменения в наименованиях самих государств, 
их столиц и значимых городов: Молдавия – Молдова, Ашхабад 
–Ашгабат, Целиноград – Астана, Киргизия – Кыргызстан, Алма-
Ата – Алматы и др.» [14].
Как  показывает  мировая  история,  подобное  явление, 
приобретающее  массовый  характер,  возникает  в  тех  странах, 
которые  переживают  так  называемый  переходный  период 
со  сменой  власти,  идеологии  и  политики.  Следует  учесть, 
что  Казахстан  –  многонациональное  унитарное  государство. 
Базовой  культурой  является  культура  казахского  народа. 
Именно  он  является  государствообразующим  этносом  с 
высокой  миссией  объединения  вокруг  себя  представителей 
других  диаспор,  проживающих  на  территории  Казахстана. 
Исходя  из  этого,  ономастическое  пространство  современного 
Казахстана представляет собой активно развивающийся процесс, 
обусловленный мощными преобразованиями, продиктованными 
сменой геополитических, культурно-социальных и экономических 
приоритетов,  проявляющимся  в  массовых  переименованиях  и 
новых  номинациях  объектов,  обеспечивающих  современную 
жизнь человеческого общества.
Таким  образом,  анализ  исследований  как  зарубежных, 
так  и  отечественных  ученых,  занимающихся  изучением 
ономастического  пространства  города,  страны,  показывает,  что 
есть большой мировой опыт процесса номинации и реноминации, 
который  необходимо  учесть  в  современном  Казахстане.В 
перспективе  в  Казахстане  следует  ученым  с  представителями 
органов власти провести следующие виды работ:
•
разработать инструкцию по номинации и реноминации 
улиц  с  их  подробным  описанием  этапов  и  процедур  (перечень 
имен,  какие  имена  можно  присваивать,  какие  не  допускаются; 
рекомендуемые имена для определенных местностей, возможная 
(невозможная) дубликация имен);

105
•
создать номенклатуру улиц;
•
определить  классификацию  онимов;  структуру, 
механизм номинации и реноминации объектов
•
выработать принципы, способы номинаций.
Литературa:
1 Топоров В.Н. Ополийской топономастике // ОномастикаВосток: 
исследованияиматериалы. – М., 1969.
2 Raulin, A. (1984). The naming of urban space: a study of Manhattan 
place names. University Microfilms.
3 Fernando, S.Marcos (University of Barcelona), Fernando, S. Costa 
(International  University  of  Catalonia).  Identities,  Memories,  and  Street 
Names in Barcelona, Lima and Manila (2009)
4 Pitkдnen, T. A. R. L. Onomastic Research in Finland. С. 82-119
5 Tucci, M., Ronza, R. W., & Giordano, A. (2011). Fragments from 
many pasts: Layering the toponymic tapestry of Milan. Journal of Historical 
Geography, 37(3), 370-384.
6 Light, D. (2004). Street names in Bucharest, 1990–1997: exploring 
the  modern  historical  geographies  of  post-socialist  change.  Journal  of 
Historical Geography,30(1), 154-172.
7 M. Azaryahu, German reunification and the politics of street names: 
the case of East Berlin, Political Geography 16 (1997) 479–493.
8 B. Yeoh, Street-naming and nation building: toponymic inscriptions 
of nationhood in Singapore, Area 28 (1996) 298–307.).  
9 M. Harloe, Cities in the transition, in: G. Andrusz, M. Harloe, I. 
Szelenyi (Eds), Cities After Socialism, Oxford, 1996, 1–29). 
10  Donald  J.  Orth  (1997)  Principles,  policies,  and  procedures: 
domestic geographic names
11 Jiang, B. (2007). A topological pattern of urban street networks: 
universality  and  peculiarity.  Physica  A:  Statistical  Mechanics  and  its 
Applications, 384(2), 647-655.
12  Corwin,  M.  A.  (1978).  Street-naming  and  Property-numbering 
Systems (No. 332). American Society of Planning Officials
13  http://www.stoletie.ru/zarubejie/kazahstan_stanet_kazak_jel_396.
htm
14  КарабулатоваИ.  С.О  новых  тенденциях  в  постсоветском 
ономастическом  пространстве:  имя  как  отражение  формирования 
государственной  идентичности  в  контексте  трансформирующегося 
сообщества  //  Вестник  Тюменского  государственного  ун-та.  –2008. 
–№3.– С. 217 - 222.

106
АРАБ ТЕКТІ ОНОМАСТИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ 
ТАРИХИ-МӘДЕНИ, ДІНИ ФАКТОРЛАР
АҒАБЕКОВА Ж.А.
Назарбаев университеті
Астана қаласы
Аннотация:  Статья  посвящена  казахской  исторической 
ономастике.  В  ней  рассматриваются  культурно-исторические, 
религиозные  факторы,  повлиявшие  на  развитие  собственных 
имен, вошедших из арабского языка.
Abstract: This article studies the Kazakh historical onomstics. 
The author presents cultural, historical, religious factors influencing 
on proper names derived from Arab language. 
Қазақ  ономастикасы  үлкен  тарихи  кезеңдерді  бастан 
кешірді. Әлем халықтарының арасында әрбір нәрсеге атау беруде 
түркі халықтары үлкен мәдениетке ие болған. Жүрген жерлері мен 
табиғат құбылыстарын атауда, балаға есім беруде сөздің мағынасы 
мен атау беріліп отырған нәрсенің мазмұнының арасында үлкен 
байланыс  болған.  Түркі  халықтарының  атауларында  олардың 
діни және әлемдік қөзқарастары да астасып жатқан. Жүйелі, тілі 
таза, терең ойға, жақсы ниетке, биік арманға негізделген атаулар 
халықтың  арман  қиялының  биік  шоқтығын  білдіретін  еді. 
Көптеген халықтармен араласып, үлкен империялармен қырғи-
қабақ  соғысып  жатса,  атаулардың  тазалығын  сақтап  отырған. 
Сол  дәуірлерде,  өмір  сүру  табиғаты  бөлек  қытайлармен  қоян-
қолтық араласып, жақын қарым-қатынаста болғанымен, олардан 
бірде-бір атау алмаған [1, 233].
Күні бүгінге дейін қазақ ономастикалық жүйесінде бірнеше 
кезеңнен  тұратын  өзгерістер  болды.  Осы  тарихи  өзгерістердің 
ішінде біз арнайы қарастырып отырған араб есімдерін қабылдау 
дәуірі,  оларды  өздестіру,  сіңіру,  қалыптастыру,  дамыту  және 
жалғастыру  кезеңдерін  қазақ  антропонимиясы  тарихындағы 
ең  ұзақ,  ең  құнарлы,  ең  ауқымды,  ең  маңызды  кезеңдерге 
жатады  деуге  болады.  Себебі,  атауларымыз  тек  арабша 

107
сөздермен  алмасып  ғана  қоймай,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан 
ономастикалық  жүйе  өзгерді,  атау  жасайтын  жаңа  элементтер 
пайда болды. Ең маңыздысы донор тіл – араб тілінің  элементтері 
бірнеше  ұрпақты  қамти  отырып,  халықтың  рухани  жадында 
қалыптасуы болып отыр. Бұл құбылыс өткен ғасырлардағы (VII-
VIII ғғ.) қазақ тайпалары мен араб тілдес тайпалардың арасында 
болған әр деңгейдегі және әртүрлі тарихи-мәдени, діни қарым-
қатынастардың  нәтижесі  деуге  болады.  Екі  халық  арасында 
болған қарым-қатынастар туралы тарихи фактілерге негізделген 
мағлұматтар  жоқтың  қасы.  Араб  тілді  жихангерлердің  жазып 
қалдырған еңбектері мен археологиялық деректер екі халықтың 
араласуы ерте кезеңдерден,  яғни, «араб халқы», «қазақ халқы» 
деген ұғымдар емес, «қазақ тайпалары», «араб тайпалары» деген 
ұғым қолданылған уақыттан басталғандығын көрсетеді. 
Тарихи деректерге қарағанда, араб дүниесі мен түркілердің 
бір-бірімен  араласуы  Мұхаммед  пайғамбар  дәуірінен  бұрын 
да,  оның  тірі  кезінде  де  және  одан  кейінде  болып  тұрғаны 
белгілі.  Мәселен,  ислам  тарихындағы  бір  деректе  Мұхаммед 
пайғамбардың  дін  үшін    жүргізген  күрестерінің  бірінде  оның 
түркі-соғды  әскери  қолдарының  шатырында  түнегені  сөз 
болады. Демек, бұл дерек Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың өзі де 
оның қолдаушы діндар муриттері де түркілер мен соғдылардың  
әскерлерімен бейбіт жағдайда  кездескенін көрсетіп тұр. 
Арабтардың  дін  үшін  жүргізген  соғыстарының  бірінде 
Халифа өкіметі өзін қорғау үшін Орта Азия түркілерінен көптеген 
жалдамалы әскер шақырғаны айтылады [2, 127].  Бұл – сол кезде 
діні басқа түркілердің өзі де ислам дінін таратуға бағышталған 
соғыстарға арабтар жағында қатысқандығын көрсетеді.
Бұл  тәрізді  деректерді  толықтыра  түсетін  дәйектер 
араб    ақын-жазушылары    еңбектерінде  көптеп  кездеседі.  Араб 
халқының сөз зергері, белгілі сыншы, жазушы Әл-Джахиз (775-
868) түркі жауынгерлерінің өмірі мен соғыс өнері туралы жазып, 
олардың атқа салт мінуде, сайысуда, азық табудағы ерекшеліктері 
мен басқа елдерді басып алудағы тынымсыз тынымсыз әрекеттер 
жазып шығады. Түркілердің әскери өнері мен қабілетін жоғары 
бағалап, олардың соғыс тәжірибесінің молдығын атап көрсетеді. 
[3, 78; 4, 128]. 

108
Бірақ,  бұл  қарым-қатынастарда,  жаугершілік,  басып 
алушылық  мақсат  емес,  халықтың  өзара  араласуын  білдіреді. 
Қазақ  ономастикасының  «арабтануы»  ислам  дінінің  кең  тарап, 
мемлекеттік дін деңгейіне көтеріле бастаған кезеңінен басталады. 
Қазақстан  (Орта  Азия)  жеріне  ислам  дінін  тарату  мәселесі 
саяси,  бейбіт  жолмен  де,  ол  болмаған  жағыдайда  күш  көрсету 
жолымен  де  жүзеге  асқандығы  тарихи    деректерде  айтылады. 
Мұсылмандықты таратушылардың да қазақ халқының ортасына 
кірген уақыты да нақты белгісіз. Тарихшы ғалымдардың пікірлері 
хронологиялық уақыттарға келгенде түрлі болып келеді.
  Тарихшы  Қ.Р.  Аманжолов:  түркілер    ислам  дінін  Х 
ғасырдың  басында  (902  ж.)  қабылдаған,  олар  жеңімпаз  ретінде 
Бұхараға  кірген  [5,  97]  десе,  тарихшы-археолог  К.М.  Байпақов 
«араб  жаулаушылары  VIII  ғасырда  түрік  жеріне  жетпегенін, 
яғни  Оңтүстік  Қазақстанның  өзі  араб  шапқыншылығынан  тыс 
қалғанын, оңтүстік қалаларын да, Жетісу қалаларын да  арабтар 
жаулап алған емес»-деп атап көрсетеді [6, 131]. 
    Жалпы,  Исламның  Орта  Азияға  келуі  Кутайба  ибн 
Муслимнің  есімімен  байланысты.  705-жылдан  бастап 
Мауараннаһрды  басып  алуын  бастаған  арабтар  Орта  Азияның 
үлкен  аумағын  жайлап  алады.  Олар  басып  алған  жерлеріне 
өздерінің  идеологиясын  мықтап  орнатуды  бастайды.  Араб 
әріптерін  енгізу  және  көптеген  елді  мекендердің  аттарын 
ауыстыру-осы  идеологияның  басты  атқарылған  істері  болды. 
Тұран жерінің Түркістанға ауыстырылуы да осы кезеңге сәйкес 
келіп  отыр.  Халықтарды  арабтар  және  ажамдар  деп  бөлді  [1, 
235]. Аджам араб тілінен аударғанда «араб емес», «шетелдік» деп 
аударылады. Халықтың өмір сүру қағидаттарына өзгерістер енді. 
Кейбір түркі халықтарының арасында кездесетін туыстық неке 
(эндогамикалық  неке)  де  осы  мұсылмандықты  енгізушілердің 
бастамасы  болды.  Ислам  дінін  енгізу  мен  оның  шарттарын 
түсіндіру  арқылы  ислам  идеологиясын  таратуда  пайғамбар 
сахабалары  мен  әулие-әнбиелер,  қожа-молдалар  үлкен  еңбек 
атқарды. 
Ислам  дінін  қабылдауға  бет  бұрған  түркі  халықтарының 
(солардың  бірі  –  ертедегі  қазақ  тайпаларының)  арасында  Алла 

109
есімдерінің  таратылу  үрдісі  үш  түрлі  объективті  факторға 
байланысты жүзеге асты. Соның бірі және ең бастысы-ислам діні 
мұсылман  болуға  бет  бұрған  халықтар  арасында,  ең  алдымен, 
Алланың ерекше сипаттары мен Пайғамбардың жақсы есімдерін 
тарауын уағыздаса, екіншісі, бұл есімдерді қабылдауда үлгі-өнеге 
көрсеткен сол елдерді билеуші топ өкілдері мен халық арасынан 
шыққан  игі-жақсылар  болды;  үшіншісі  қарапайым  халық 
арасында үгіт-насихат жүргізіп оны орындауға атсалысқан және 
тікелей араласқан қожа-молдалар мен әскери адамдардың әсері 
еді. Осы үш фактор мұсылмандыққа бет бұра бастаған халықтың 
жалпы араб есімдерін және бұл процестің алғашқы қарқынында 
Алла,  пайғамбар,  әулие-әнбиелер  есімдерін  қабылдауында 
шешуші рөл атқарды.
Орта ғасырларда ислам шарттарын оқып білу және орындау  
сауаттылыққа жатты.  Ел  басқарушы сұлтандардың барлығы  да 
Құран оқуды үйреніп, жұмыстарын ислам негіздерінде жасаған. 
Олардың  өздері  араб,  парсы  тілдеріндегі  шығармаларды  оқып, 
каллиграфиямен жаза алатын болған.
Ол ғана емес, Исламға кіріп, сол діннен өздерінің хабардар 
екендігін  білдіру  үшін  елдің  басшылары,  сондай-ақ  ғұламалар, 
ақын-жазушылар  да  аттарын  өзгертіп,  пайғамбарлар  мен 
сахабалардың, Алланың сипаттарына байланысты есімдерді ала 
бастайды.  Бұл  ислам  өркениетінің  кең  тарала  бастаған  үрдісін 
және өздерінің мұсылмен екенін мақтанышпен көрсету үшін де 
қажет болды. 
Қарахан мемлекеті қағандарының есім өзгерту үрдісі қазақ 
хандарының  арасында  да  өз  жалғасын  таба  бастады.  Мысалы, 
бір ғана Мұхаммед пайғамбардың есімін мына хандар өздеріне 
қабылдаған:  Ораз  Мұхаммед,  Тауекел  ханның  шын  аты  – 
Тәуекел Мұхаммед, Есім хандікі – Есмұхаммед, Ұрыс хандікі – 
Мұхаммед, Тұрсын хандікі – Тұрсын-Мұхаммед (1929 ж. өлген). 
Алланың  сипаттары  мен  басқа  да  пайғамбарлардың 
есімдерін  қою  қазақ  халқының  жоғары  лауазымды,  оқыған 
адамдарының  арасында  кеңінен  өріс  алды.  Әбілқайыр,  Қасым 
хан, Хақ Назар хан, Әбулмәмбет Нұрәлі (1749-1786 хан болған), 
Жүніс  сияқты  хандардың  есімдері  бұған  дәлел  бола  алады. 

110
Жәнібек  ханның  да  ресми  түрде  айтылатын  Абу-Саид  деген 
аты  болған.  Оның  інілерінің  аттары  Мырза-Саид  және  Мыр-
Қасым  болып  келеді.  Керей  ханның  екі  баласының  аттары  да 
Қожа  Мухаммед  және  Сұлтан  Әлі  деп  араб  текті  есімдерден 
жасалған. ХҮІ ғасырда алғаш Ресейге жіберілген елшінің аты да 
Құлмұхаммед болды.
Бұл дәстүр осылай жалғаса береді. ХV-ХVІ ғасырлардағы 
Дешті-Қыпшақтың  тарихында  да  Әли,  Ахмад,  Хызыр,  Юсуф, 
Хасан, Хусейн, Саид, Қияс-ад-Дин, Шыр-Мухаммед, Яқуб, Саид-
Ахмад, Ибрахим сияқты есімдер көптеп кездеседі.
Алланың  сипаттары  мен  Мұхаммед  (с.ғ.с)  және  басқа  да 
пайғамбарлардың есімі тек хандардың ғана емес, қазақ халқының 
ақын –жыраулары мен ғұлама ғалымдарының арасында да көптеп 
кездестіруге  болады:  Ибрахим  (Абай)  Құнанбаев,  Ыбырай 
Алтынсарин,  Сәкен  (Сәдуақас)  Сейфуллин,  Шоқан  (Мұхаммед 
Ханафия) Уәлиханов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев т.б.       
Діни  сауаттылық  ел  басшылары  мен  «төрелер»  арасында 
болғанымен жалпы халықтың барлығы бірдей осы араб есімдерінің 
мағынасын  түсіне    қоймады.  Бұл  есімдердің  қарапайым  халық 
арасына жайылуына қазақ халқының есім қою дәстүріндегі үлкен 
кісілердің  есімін,  әсіресе,  Алланың  сипаттарын,  пайғамбарлар 
есімдерін  ұрпақтан  ұрпаққа  қалдыру,  тәбәрік  етіп  ауыстырып, 
жалғастырып отыру сияқты салт та көп әсер етті. 
Араб есімдерінің қазақ қауымына кең тарауына әсер еткен 
үшінші факторға біз жаңа мұсылман болған елдердің арасында, 
соның  бірі  Қазақстан  жерінде,  қызмет  көрсеткен  қожалар  мен 
басқа  да  діни  миссионерлердің  іс-әрекеттерін  жатқызған  едік. 
Яғни,  араб  есімдерінің  қазақ  қауымына  кең  тарауына  әсер 
еткен үшінші фактор – қожалардың әсері. Халықтың әлеуметтік 
жағыдайына тікелей араласқан  діндар қожалар қазақтың негізін 
құрайтын  үш  жүзді  өзінің  этникалық  көзі  –  Оғыз,  Қыпшақ, 
Қазақ, Қарақалпақтардан т.б. таратудан гөрі, Нұх пайғамбардың 
Яфас атты ұлынан таратуды жөн көрді. Бүгінгі күндері әр жерде 
басылып шығып жатқан шежірелердің көбінде қазақ халқының 
шығу тегі осы принцип бойынша таратылса да, бірақ оның тарихи 
хронологиялық сәйкестігі еске алынбады. 

111
Араб  аттарының  жалпы  қазақ  арасында  таралуына  себеп 
болған  тағы  бір  пәрменді  құрал  көркем  әдебиет  болды.  Ел 
аралаушы  қожалар  мен  молдалар    күні  бойы  қимылдап  мал 
соңында  жүретін  қарапайым  халықты  кешке  жинап  діни  аңыз-
әңгімелермен  сусындатқан.  Соның  нәтижесінде  шығыстық 
үлгімен  жазылған  шығармалардың  кейіпкерлеріне    еліктеу 
мақсатында  қойылған араб есімдері де халық арасында кеңінен 
тарады.  Сол  араб  аттарының  ішінде,  әсіресе,  діни  мазмұнды 
есімдерге көбірек орын берілді.
Н. Оңдасынов өзінің сөздігінде қазіргі қазақ тіліндегі араб 
есімдерін құрамы жағынан екі топқа бөліп, соның бірінші тобына 
«діни  мазмұндағы  есімдерді»  жатқызады.  Мәселен,  Мұхамбет, 
Омар, Оспан, Ғали, Жүсіп, Фатима, Айша т.б. есімдер Мұхамбет 
пайғамбардың  және  оның  сахабалары  мен  ұл-қыздарының, 
әйелдерінің аттарына байланысты қойылған. Ал, екінші тобына 
араб  тіліндегі  жалпы  есім  сөздерден  жасалған  Жұман,  Кәрім, 
Мансұр, Мұхтар, Жәмила, Зейнеп т.с.с. есімдерді жатқызады  [7, 
4].
Діни  сауаттылық  ел  басшылары  мен  «төрелер»  арасында 
болғанымен жалпы халықтың барлығы бірдей осы араб есімдерінің 
мағынасын  түсіне    қоймады.  Бұл  есімдердің  қарапайым  халық 
арасына жайылуына қазақ халқының есім қою дәстүріндегі үлкен 
кісілердің  есімін,  әсіресе,  Алланың  сипаттарын,  пайғамбарлар 
есімдерін  ұрпақтан  ұрпаққа  қалдыру,  тәбәрік  етіп  ауыстырып, 
жалғастырып отыру сияқты салт та көп әсер етті. 
Қазіргі Нұх пайғамбардан басталатын шежірелерде Адам 
ата мен Хауа ананың тоғызыншы ұрпағы – Нұхтың үш баласы 
болыпты,  оның    отыз  алтыншы  буынынан  тараған  Байшора, 
Жаншора,  Қарашорадан  бастау  алып,  жалғаса  береді.  Осы 
шежірелер,  негізінен,  адам  аттарынан  тұратын  болғандықтан, 
кісі  есімдерінің  де  қазақ  халқының  этникалық  даму  тарихын 
анықтауға тікелей қатысы бар.
Тіліміздегі араб тілінің элементтері бар атаулар ғасырлар 
бойы  жалғасып,  еліміз  егемендігін  алғаннан  кейін  де,  қазақ 
халқының  тарихи  атаулары  сияқты  беріле  бастады.  Жергілікті 
топонимдерді  қалпына  келтіруді  ойлағанда,  олардың  түркілік 

112
атаулары естен шығарылып, сол деректерде бари атаулары қайта 
беріліп  отырды.  Оның  бірінші  себебі,  түркі  халықтарындағы 
топонимдерге  байланысты  деректердің  жоғалып  кеткендігі 
болса,  екінші  араб  тілінен  енген  атаулардың  тілімізде 
қалыптасқаны  соншалықты,  олардың  қазақ  тілінің  сөздері 
сияқты қабылданғандығы. 
Әдебиеттер:
1. Мырзахметұлы  М.  Тайны  русификации  казахов.  – 
Алматы: «Қазығұрт», 2015. – 344 б.
2. Дербісәлиев Ә. Араб әдебиеті. – Алматы, 1995.
3. Ханна әл-Фахури. Араб әдебиетінің тарихы. ІІ т.-Бейрут, 
1998.
4. Қадырбаев. А. Тюрки в среднвековом арабском мире. ІХ-
ХІ века.  ҚазМУ Хабаршысы. Шығыстану сериясы. 1997, № 2, 
127-131 б.
5. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы 
(Көне  дәуірден  біздің  заманымыздың  ХІҮ  ғасырына  дейінгі 
кезең). 1-кітап. – Алматы, 2002. – 300 б.
6. Қартабаева Е.Т. Араб-мұсылман мәдениеті және Орталық 
Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. (ҮІІІ-ХІІІ ғ. басы). Тарих 
ғылымдарының кандидаттығын алу үшін жазылған диссертация. 
07.00.03- Жалпы тарих. – Алматы, 2002.
7. Оңдасынов  Н.Д.  Араб  текті  қазақ  есімдері.  –  Алматы, 
«Рауан», 1992. – 179 б.

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: