2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар

Бес томдық шығармалар жинағы
126
Көшірілетін текіст белгілі ережені, емланің бір жерін үйрететін болұу 
керек.  Сондықтан  кез  келген  текісті  көшірүу  үшін  берүуге  болмайды. 
Көшірілетін  үлгіні  оқытұушы  асықпай  əдемілеп  балаларға  тақтадағы 
үлгіні  дауыстап,  бұуынға  бөліп  оқыйды.  Сүйтіп  көргенін  айтып  дағды-
ланады.  Онан  соң  көшіретін  текісті  əр  бала  кеспе  əліппеден  құрайды  да 
дұрыс  құралған  құралмағанын  тақтадағы  үлгі  мен  салыстырады.  Сонан 
соң барып көшіріп жазады. Көшірүуге жеке сөздер емес, қысқа сөздерден 
құралған ықшам сөйлемдер берүу керек. 
Осы  күні  оқытұушылар  тақтаға  сызықсыз  ұйқы-тұйқы  жаза  салады. 
Көшіретін  текістке  балалардың  көзі,  құлағы,  тілі  жаттықтырылмайды. 
Мұндай көшірүуден пайда жоқ.  
4  бөлімдерде  кітаптан  көшірүуге  беріледі.  Бірақ  кітаптан  көшірген-
ді  оқытұушы  тықақтап  қарап  тұрмаса,  құр  көшіргеннен  пайда  жоқ,  қай-
та  зыйан  бар.  Көшіргенді  оқытұушы  бақылап,  соңынан  түзеп,  жұмысқа 
баға беріп отырұуы керек. Үйде көшірүуге берген жұмысты да оқытұушы 
бақылап, түзеп, сынап отырұуы керек. 
Балалар өз оқұулығынан көшіретін текісті əуелі оқытұушы жетегі мен 
түсініп  алұу  керек.  Нені  қалай  істеуін  түсінгенде  ғана  көшірүуге  кірісүу 
керек.  Үйде  көшіретін  текст  те  осылай  түсіндіріліп  беріледі.  Көшірілген 
текісті оқытұушы артынан дүзеп шығұу керек. Үйде көшірүуге берілетін 
текіст өте кішкене болұу керек. Көшіргенде бала емланің керек жерлерінің 
астын қызыл йə көк қарындаш пен сызып отырсын. Мұндай түсті қарындаш 
болмаса емланің керекті жерлерін бадырайтып ірі жазып астын сызсын.
4. Сөзді, бұуынды, дыбысты тастап кетүу мен күресүу үшін тағы бір 
керекті жұмыс – сауат ашқан кездегі жіктеген, онан соң да талдаған бұуын-
дарын ірі жазып, жарға іліп қойұу. Əсіресе балалар көп қаталасатын ұу, үу, 
ый,  ій  бұуындары  араласқан  сөздерді,  қысаң  дауыстылар  келетін  тұйық 
бұуындарды (жыл-қы, тұр-сын, ө-гіз), екі дыбыс қосарланып келген сөз-
дерді (аттар, нанның) жарға дүкестеп іліп қойұу керек. Қаталасады деген 
жерлердің  астын  сызып  қойұу  керек,  йə  қызыл  мен  жазып  қойұу  керек. 
Баланың көбірек қаталасатыны да осындай жерлер болып отыр. 
4. Емлаға жаттықтырұу үшін діктант (жат жазұу) жүрүу керек. Діктант-
тың  екі  үлкен  айрығы  бар:  сақтандырұу  жана  сынау – тексерүу  діктант. 
Сақтандырұу діктант үш түрлі: көрүу, естүу, шығарма түрлері. 
Көрүу діктанты былай жүреді: 
1.  Балаларға  емланің  бір  жерін  үйретүуге  арналған  текст  беріледі. 
Текіст əдемілеп қол мен жазылғаны дұрыс. Əйтпесе текісті кітаптан берсе 
де болады. Қол мен жазса, керек жерді ірі йə басқаша бақырайтып жазұу 
керек. Кітаптан берілсе, керек жерлер өзгеше басылған болұу керек. 
2. Оқұушылар сол текісті оқыйды, бөлекше жазылған сөздерді байқап, 
олардың қалай жазылатынын гіраматікеге йə ұқсас сөздерге қарай түсін-
діреді. 
3. Ол сөздерді бірінің астына бірін теріп жазады, керек əріпті йə ірі, йə 
жоғары, йə бөтен түс пен жазады, йə астынан сызады. 
4.  Сол  сөздер  кіріскен  жаңа  сөйлемдер  ойлап  табады,  ол  сөздерді 
оқытұушы əуелі тақтаға жазып қойады. 
Əріптерін жорта тастап кеткен сөздері бар сөйлемдерді көшіреді де ке-
рек əріптерін тауып жазып отырады. 

Бес томдық шығармалар жинағы
127
Сөз ішінде қалған əріптерін тауып жазұу сынау жана шығарма жұмы-
сына жатады... 
Міне,  бұл  жұмыстардың  бірі  қалып  қойса,  бала  дұрыс  емла  үйрене 
алмайды.  Мəселен,  қыйын  сөздерді  бірінің  астына  бірін  жазұу  жұмысы 
қалып  қойса  да,  балалар  ережені  түсіне  алмай  алжасып  қалады.  Қыйын 
сөздердің мұндай кестесін көзге түсерлік, есте қаларлық, оңай табарлық 
қылып  істеу  керек.  Əйтпесе  тəртіпсіз  йə  жаман  жазылған  кестеден  пай-
да  жоқ.  Кестеге  керек  ережеге  келетін  сөздер  əдейі  теріп  жазылсын.  Ақ 
қағазға  əдемі  анық  етіп  жазылсын.  Сөздің  сол  ережеге  жататын  жері  йə 
қыйын жері бадырайған қызыл йə бойау мен жазылсын. 
Мəселен ІІІ бөлімде етістіктің екінші жақ жіктеуі «сың» (ң) жазылаты-
нын көрсетүу үшін мынадай кесте жасатұуға болады: 
 
Айтасың 
 
 
Келесің
 
Тұрасың 
 
 
Жүресің
 
Аласың  
 
 
Бересің
Екінші бөлімде кең шығысты дауыстылар алдынан ұу, үу жазылұуын 
көрсетүу үшін мынадай кесте жасауға болады: 
 
Сұуат   
 
 
Керүует
 
Құуат    
 
 
Керүуен
 
Құуанды 
 
 
Серүуен
 
Бұуаз
Үшінші бөлімге г, ғ, к, қ, алдынан қай кезде ң қай кезде н жазылаты-
нын көрсетүу үшін мынадай кесте жасауға болады:
 
Қазаңғап 
 
 
Қазанға
 
Есеңгелді 
 
 
Есенге
 
Жаңғабыл 
 
 
Ержанға
 
Оңға 
 
 
 
Онға
 
Жаңға    
 
 
Жанға
Қыйын деген сөздерден балалар емла сөздігін жасап отырұу керек. Ол 
сөздікке керек кезінде қарап пайдаланып отырұу керек. Сөздікке мəселен 
кіріккен сөздерден тəңертең, аппақ, көкпеңбек сыйақты қос сөздерден ба-
ла-шаға, алұуан-алұуан, көз-бе көз, ауыз-ба ауыз сыйақты сөздерді жазұу 
тійіс. Емланің басқа ережелеріне де келетін қыйын сөздерді балалар емла 
сөздігіне жазып, пайдаланып отырсын. 
Көрсетүу діктантының гіраматіке мен жана естүу діктанты мен байла-
нысты бір түрі былай жүреді. Айталық, екінші жыл айағында демеу жа-
зылұуын үйретүу керек болды. Кеңесбай ұлы гіраматікесінің 60 бетіндегі 
демеулі текісті аламыз:
1. Оны балаларға оқытамыз. Кітапқа қаратып отырып балаларға гіра-
матіке  бойынша  талдатамыз.  Мысалға  сол  текістің – алдыңғы  сөйлемін 
алайық: «Егін сұуарұу үшін əкем көп кісі мен бірге егістікке кетті».
Егін – жіңішке сөз, г-ден соң і жазылады. 

Бес томдық шығармалар жинағы
128
Сұуарұу – жұуан сөз; с пен р-дан соң ұзын естілген жерге ұу жазылады. 
Үшін – демеу, алдыңғы сөзден бөлек жазылады. 
Əкем – жіңішке сөз, басына ə жазылады. 
Көп – жіңішке сөз, к-ден соң ө жазылады. 
Кісі – жіңішке сөз, і жазылады. 
Мен – демеу, бөлек жазылады. 
Бірге – жіңішке сөз, г, т-дан соң і жазылады. 
Кетті – жіңішке сөз, айағында і жазылады. 
2.  Мұнан  соң  балалар  бұл  сөздердің  тағы  бір  қарап  шығарады, 
оқытұушы енді мұны жатқа жазасындар деп сақтандырады (сақтандырса 
балалар зейін салып қарайды).
3.  Енді  кітап  жабылады,  оқытұушы  əлгі  сөздерді  екі-үш  рет  айтып 
шығады. 
Балалар жазады. 
4. Діктант жазып жатқанда оқытұушы парталарды аралап, балалардың 
қатасын байқайды, бірақ ештеме демейді. 
5.  Жазып  болған  соң  балалар  кітапты  ашып  жазғанын  салыстырады, 
қаталарын түзеп, астын сызады. 
6.  Мұнан  оқытұушы  қата  шығарған  баланы,  тақтаға  шығарады  да, 
жазғанын кітаптағы сөздер мен салыстырады, неге бұлай жазұу керектігін 
балаға айттырады. 
Мұнан соң келер сөйлемді де осылай етіп жазғызады. 
Тек осы ізден аумай жүргізсе ғана мұндай көрсетүу діктанттан пайда 
үлкен. Мұның бір шартын бұзса, пайда орнына зыйан болады, балалар көп 
қата шығарады. Жазғанын балалар кітапқа қарап салыстырмаса да пайда 
жоқ. 
Кітаптан оқымай, балалар тақтадан оқып барып жатқа жазса тақтадағы 
жазұу сүртілмей, тек жауып қойылұу керек, артынан ашып балалардың қа-
тасын салыстырұу керек. 
Естертүу:  діктант  жүргізгенде  сөйлемді  айтып  балаларға  жаздыр-
мастан  бұрын  қыйын  сөздерді  гіраматіке  жағынан  талдайды,  жазылатын 
ережеге  жататын  сөздер  тақтаға  теріп  жазылып  қойылады.  Мəселен,  де-
меулердің  бөлек  жазылұуын  үйрететін  болса,  сол  діктантта  ұшырайтын 
демеулерді теріп тақтаға жазып қойұу керек. Мəселен: үшін, пен, мен, бен, 
ғой, да, де, та, те, ма? ме? ба? бе? па? пе? тағысын тағылар. 
Мұнан соң оқытұушы жазылатын сөйлемді екі-үш рет айтып шығады, 
бір екі бала қайтарады, онан соң балалар жазады. Сүйтіп, гіраматіке талда-
уы жүріп болған соң, сол ережеге жататын сөздер тақтада тұрған соң, бала 
қата қылмасына көз жеткен соң ғана естүу діктанты жасалатын болды. Əй-
тпесе діктанттан пайда жоқ. 
Естүу діктантының қатасын байқау, сынау үшін: 
1. Қай бала қалай жазып жатқанын оқытұушы партаны аралап жүріп 
байқайды. Сөйлемді жазып болған соң қаталасқан баланы тақтаға шыға-
рып алып, қалай жазғанын, дұрысында қалай жазұу керектігін, неге олай 
жазұу керектігін сұрайды. 
2. Йə оқытұушы керек сөйлемді сабақтан бұрын тақтаға жазып, жауып 
қойады. Балалар жазып болған соң ол жазған сөзін ашып, соған қаратып 
балалардың қатасын дүзеттіреді. 

Бес томдық шығармалар жинағы
129
3.  Йə  оқытұушы  дəптерлерді  жыйып  алып  өзі  қарайды  да  соңынан 
кіласта отырып балалардың қатасын жоғарғы сыйақты түсіндіреді. 
Шығарма  діктант  кезінде  балалардың  өзінің  тапқырлығы 
шығарғыштығы майданға шығады. Шығарма діктант əр түрлі жерде ұста-
лады. Шығарма діктанты бірнеше берілген бөлек сөздерден сөйлем құра-
стырұу үшін де ұстауға болады. Сөйлемде жорта қалдырып кеткен сөзді, 
йə сөздің айағын тауып жазұу үшін де қолданады йə тағы сондай бала өз 
ойы мен тауып жазұу керек жерде ұсталады. 
Шығарма діктант та белгілі ережеге сүйеніп беріледі. Бет алды құла 
түз, кез келген сөзді, жалғауды балаға тауып жаза берүуге болмайды. 
Кеңеспай ұлының 2-жылдық гіраматікенің 51-бетіндегі №68 жұмысты 
алалық.  Шығарғыштық  діктант  үшін  онда  мынадай  сөйлемдер  бар: 
«Бай  аттың .... (айақ)  ақсатты»,  бала  жақшадағы  сөздің  айағын  өз-
гертіп, жақшаны қалдырып, көп нүкте орнына сол айағы өзгерген сөзді 
жазұу керек. Діктанттан бұрын балалар текісті оқып шығады. Жақша-
дағы сөздерді қалай жазұуы түсіндіріледі. Сонан соң балалар жазұуға 
кіріседі. Қаталарын сынау, жана түзеу жолы басқа діктанттардікі сый-
ақты болады. 
Емланің  əр  ережесін  жақсы  сіңіру  үшін  осы  діктанттан  қай  рет  пен 
жүрүу керек? Əуелі көрсетүу, онан соң естіртүу, онан соң шығарма діктант 
келеді. Ең соңынан сынау діктанты жүреді. 
Сынау əр діктант үстінде қатаны түзетүу есебінде болып отыратынын 
көрдік. Оның үстіне емланің əр бөлімі біткен соң барып ерекше бір сынау 
діктанты жүреді. 
Сынау  діктанты  балалар  белгілі  бөлімді  қалай  білгенін,  нені  түсіне 
алмағанын сынау үшін жүреді. Сынау діктантында қай сөзді қалай жазұуы, 
не гіраматіке талдауы болмайды. Өткен ережелерге үлестіріліп алған сөз-
ден  құралған  сөйлемдер  тіке  айтылып,  балалар  білгенінше  жаза  береді. 
Артынан  қатасы  түзетіліп,  түсіндіріледі  (қалай  түзетүу  тұуралы  кейінде 
айтылады). Сүйтіп, сынау діктанты балаға жаңа білім де бермейді білім де 
қоспайды, тек артын тексерүу үшін ғана керек болады. 
5.  Біздің  емламіз  онша  ауыр  еместігі  зерттеу  матерійалынан  көрініп 
тұр. Бірақ емлані дұрыс білүу үшін оны гіраматіке мен, тілдің басқа жұмы-
стары мен байланыстырып отырұу керек. Жазған сөздерін бала гіраматіке 
жағынан талдап отырсын. Кей бір тілдердікі, мəселен орыс тілінікі сый-
ақты біздің емламізді тек жаттап алұу мен білүу қыйын. Əрійне кей қыйын 
сөздерді (мəселен: көкпеңбек, таңертең) жаттап алұу керек. Бірақ негізін-
де біздің емламізді гіраматікені жақсы білүу арқылы дұрыс жаза аламыз, 
түсінсек дұрыс жаза аламыз. 
6.Үшінші  бөлімнен  асқан  соң  қатаның  көбі  сөйлем  жүйесіне  бай-
ланысып  отыр.  Мектептерде  сөйлем  жүйесі  оқылмайды,  оқылса  да 
жүрдім-бардым оқытылады. Енді сөйлем жүйесін дұрыс оқұуымыз керек 
екендігі  көрініп  отыр.  Мектептерде  өте-мөте  тыныс  белгілерінің  қатасы 
көп.  Тыныс  белгілер  бір  жағынан  сөйлем  жүйесінің  ережелері  мен  бай-
ланысты  болса, екінші  жағынан баланың дауыс  ырғағын  келтіріп  сөйле-
уі жана оқұуы мен де байланысты. Сүйтіп, тыныс қаталарының бір ұшы 
оқұуға келіп тіреледі. Сүйтіп, оқұу үстінде де тыныс белгілерін түсіндіре 
отыруы керек. 

Бес томдық шығармалар жинағы
130
Қатаның  көбі  тыныс  белгілері,  бас  əріптен  кететін  болған  соң,  бала-
ларға жыл айағына қалдырмай, жыл басынан бастап осы тыныс белгілері 
мен бас əріп емласін оқыта берүу керек. 
7. Мектепте баланың білімін сынау деген дұрыс жолға қойылмаған. Ба-
ланың білімін сынаудың бір жолы – жазған жұмыстарындағы қаталарын 
түзетүу. Осы күні мектептерде баланың жазұуын не түзетпейді, не ат өтті 
қылып қана қарайды. Оқытұушылар баланың қатасын қалай түзетүу ретін-
де де жақсы білмейді. 
Қата түзетүудің түрлі жолдары бар. Əр түрлі жұмыстың қатасын əр түр-
лі жол мен түзетүу керек. Қата түзетүудің сыннан өткен бір неше жолдары 
мыналар: 
1. Əзір текістен көшірілген жазұу болса, оның қаталарының астын қы-
зыл  қарындаш  пен  сызып,  көшірген  текістке  қаратып,  балалардың  өзіне 
түзеттірүу керек. Онан соң бірнеше баланы тақтаға шығарып, қатасының 
себебін айттырұу керек. 
2.  Текістке  қарамай  жазылған  діктант  болса, 1, 2-жылдары  балалар 
қатасының астын сызып, қатаны оқытұушының өзі түзетүу керек. 3-інші 
жылдардан бастап, өтпеген ережеден қата кетсе, жоғарғыша оқытұушының 
өзі түзетеді. Ал, қата оқылған ережеден кетсе, оқытұушы қатаны түзетпей 
тек астынан сызады да дəптердің ақ тұрған тұсына йə айағына «тексерүу 
үлгісін»  ғана  береді.  Сол  тексерүу  үлгісіне  қарап  бала  қатасын  түзейді. 
Мысал: бала «ілүулі» деген сөзде у алдынан і жазып қойса, оқытұушы мы-
надай тексерүу үлгісін береді. Келүу, білүу, жүрүу, күлүу, жана қата кеткен 
əріпті бадырайтып ірі жазып береді. Осы тексерүу үлгісіне қарап, бала өз 
қатасын əрі ұғынады, əрі түзейді. 
Мұнан  соң  оқытұушы  балалардың  кейіпкер  қаталарын  (көп  ұшырай-
тын) бөліп, сол қаталарды жойұу үшін қосымша жаттықтырұу жұмыста-
рын  жүргізүу  керек.  Мəселен,  бөлім  балалары  кісі  аттарын  бас  əріп  пен 
жазұудан  сүріне  берсе,  міне,  сол  кісі  атында  бас  əріпті  жазұуға  дағды-
ланғанша жаттықтырұу жұмыстарын жүргізүу керек. 
Алты күндік басында бір рет сынау діктантын жүргізіп балалардың əл-
сіз жерін біліп отырұу керек. Сол əлсіз жеріне күш салып, кемістікті жой-
ып отырұу керек. 
8. Қолы жаман баланың қатасы да көп болатынын екіспедетсійе жұмы-
сы көрсетіп отыр. Сондықтан баланың анық, əдемі жазұуына күнде зейін 
салып отырұу керек. 
(Ол тұуралы өз алдына əдіс қат басылып шыққан, соны қарау керек).
9. Емла жөнді жүрмеуі не себептің бірі мектепте құрал кемістігі. Кеспе 
əліппе, емла кестесі, тыныс белгілерінің кестесі жоқ. Əдіс кітаптар, оқұу 
құралдары,  жарға  қағатын  көрнекті  құралдар,  емла  сөздігі  жоқ.  Мұның 
бəрін тез арада мектепке жетістірүуіміз керек. 
10. Енді емла сабағының желісі қандай болұуын көрсетелік. 
Басқа пəндер сабағы сыйақты, емла сабағы да үш түрлі болады:
а) Жаңа білім берүу, б) білімді сіңірүу, с) білімді тексерүу – сынау. Бұл 
үш түрдің бірі қалып қойса, емла сабағы дұрыс жүрмеген болады. 
А. Жаңа білім берүу желісі мынау: 
1. Бұрынғылар мен байланыстырұу (жаңа білім мен сабақтас бұрынғы 
білімдерін  келте  қайтарұу). 2) Балаларға  жаңа  білімнің  мақсатын  түсін-

Бес томдық шығармалар жинағы
131
дірүу. Мысалы, «Бүгін қос сөздер жайын үйренеміз» деу сыйақты. 3) Жаңа 
білім берүу. 
а)  Кітапта  йə  тақтада  жазұулы  текістен  керек  құбылысты  бақылау, 
оқытұушының  жетегі  мен  көзін  үйретүу,  салыстырұу. 4) Оқытұушы  же-
тегі мен қорытұу шығарұу. 5) Қорытұуды жазып алұу. 6) Балалар өз беті 
мен жұмыс істеп, бұл білімді сіңірүу: а) Ұқсас мысалдар ойлап табұу, б) 
сол ережеге ылайықты сөздерден кесте жасау, ш) кітаптан мысалдар іздеп 
табұу,  ж)  оқұу  құралында  берілген  жұмысты  орындау. 7) Балалардың  өз 
беті мен істеген жұмыстарын тексеріп сынау. 8) Үйге жұмыс тапсырұу. 9) 
Істеген жұмысын шолұу (бүгін біз не білдік). 
Б. Емланің жаңа ережесін сіңірүу сабағының желісі мынау: 1) өткен са-
бақ пен байланыстырұу (өткен сабақта не білдік). 2) Мақсат қойұу (пəлен-
дей ережені сіңірүу). 3) Көрсетүу діктанты жана дұрыс жазылған үлгілерді 
байқатұу. 4) Керек  сөздер  кестесін  жасау. 5) Мысал  ойлап  тауып  жазұу. 
6)  Емла  сөздігіне  керек  сөздерді  жазып  алұу. 7) Үйге  ықшамдау  жұмыс 
берүу. 
Екінші  сабақта  да  жаңа  ереже  осы  рет  пен  сіңіріледі.  Оның  үстіне 
көшірүу, текіст оқұу, түсіндірүу, білім сынау, тексерүу жана үйге жұмыс 
тапсырұулар болады. 
Үшінші  сабақта  өткенді  қайтарып,  тақтаға  керек  сөздерді  жаздырып, 
сабақ мақсатын түсіндіреді, оның үстіне мынадай жұмыстар қосылады: 1) 
Оқытұушы тұтасынан керек текісті оқыйды. 2) Оған сұрау қойылады (ба-
лалардың түсінігін байқау үшін). 3) Текістен соң бөлек сөйлемдер оқыла-
ды. 4) Гіраматіке жағынан талдау болып, тақтаға жазылған сөздер емласі 
түсіндіреді. 5) Жазұу. 6) Жазғанды тексерүу, сынау. 7) Үлгі жұмыс тапсы-
рұу. 
Төртінші сабақта: 1) Шығарма діктант істеліп, керек сөздерді йə əріп-
терді балалардың өздері тауып жазады. 2) Баланың қаталары түзеледі, тек-
серіледі, сыналады. 
Бесінші  сабақта – тексерүу  жұмысы  (тексерүу  діктанты).  Алтыншы 
сабақта балалардың кейіпкер қаталары жайында қосымша жұмыстар бо-
лады. 
Міне сүйтіп, бір ереже балалардың мійіне əбден сіңген соң барып, ке-
лер ережеге көшүу керек. Келер ережеге кешкен соң алдыңғыларды ұмы-
тып кетпей, соңғы сабақтар мен байланыс есебінде дүркін-дүркін қайта-
рып, еске түсіріп отырұу керек. 
11.  Мектеп  жөнді  білім  бере  алмауына,  балалар  жақсы  сауатты 
бола  алмауына  бас  себеп – оқытұушылар  білімінің  тапшылығы,  əдіске 
шорқақтығы, тəжірійбеге кедейлігі, гіраматіке мен емлані дұрыс білмеуі, 
оқытұушылардың  бір  жерден  екінші  жерге  сұусый  берүуі  дедік.  Мұның 
бəрі партыйа мен үкіметтің оқытұушыны ардақта, оқытұушы жұмысына 
қолайлы жағдай тұуғыз, тұрмысын түзе деген нұсқауын орындаудан көп 
аудандарымыз  аулақ  жатқанын  көрсетеді. «Сұусымалдық»  пен  күрес  де-
ген ұстазымыз Сталін өсійетін əлі жүзеге асыра алмай жатқанынымызды 
көреміз. «Сұусымал» оқытұушы жұмысқа салақ қарап, сырттан тайақ сұра-
удың кебін кійеді. «Оқытұушылардың сұусымалдығы» мен, оқытұушыны 
«жел  аударған  қаңбақтай,  сұу  аударған  дөңбектей»  мектептен  мектепке 
құуалаушылыққа айамай соққы берүу керек. 

Бес томдық шығармалар жинағы
132
Өзінің  қалт-құлт  білімі  бар,  өзі  емла  мен  гіраматікені  сұулы  жабағы  
біліп отырған оқытұушы балаға қанағаттанарлық білім бере алады деуге 
ауыз бармайды. Сондықтан оқытұушының білімін көтерүу кезеңді мəсе-
ленің бірі болып тұр. 
12. Оқытұушының да оқұушының да сауаттылығы кем болмауына бір 
себеп кейде емла тұуралы əңгімелер болып тұрұуы. Мұндай əңгімелер гə-
зеттерде де анда-санда жазылып қалады. Оның үстіне гəзеттеріміз емлані 
дұрыс жазұуға зейін салмайды. Көп сөздер йə жазұушыдан, йə кəректірден 
қата  кетеді.  Оны  есітіп  йə  гəзеттен  көзі  шалып  қалған  кеңес  қызметкер-
лері, оқытұушылар: «əй, осы емламіздің бауы берік емес-ау, өзі орнығып 
болсыншы, қымбат уақытымды əбден орнығып болған емлані үйренүуге 
жіберермін» деп, сыныққа  сылтау қылып, сүйретпеге салып жүре береді. 
Бұлайша  айтқанда  шала  сауатты  болып  қала  береді.  Емлані 1929 жылы 
Үкімет  бекіткен.  Сондықтан  емлані  тек  үкімет  қана  өзгерте  алады.  Йə 
біреу гəзет ойын дейді сөз екенін екіспедтсійе мəтерійалы көрсетіп отыр. 
Біз  сауатты  жазұуы,  йə  гəзетте  сөздің  қате  басылұуына  қарап,  емла  өз-
герді дау қата. Сол 1929 жылғы емлені бұлжытпай ұстау керек. Емланің 
кемшілік  жерлерін  түзеу  жайын  ілім-зерттеу  орындары  қарасып  жатыр. 
Емланің қай жері өзгерілсе, кезінде үкімет декірет шығарады. Сонда ба-
рып  қана,  өзгертілген  жерін  өзгерүуінше  жазұу  керек.  Əзір 1929 жылғы 
емлані бұлжытпай ұстамаған кісі айыпты саналады. 

Бес томдық шығармалар жинағы
133
А. ГОЛƏҚОБСКАЙА
1-басқыш қазақ мектептерінде оқып төселүу жағдайы. 
Қат танытып, баларды оқұуға жəне жазұуға төселдірүу күрделі жұмыс, 
бірінші  көзге  түсүуінен  бұл  əлде  қайда  қыйын  (шытырманды)  жұмыс. 
Оқып  жəне  жаза  білүу  сатсыйалдық  құрылысқа  керек  мəденійет  кене-
ресін көтерүу жөніндегі бірінші адым деп Б.И.Ленін өз сөзінде талай қа-
бат көрсетіп өткен болатын. Ал «түрі ұлттық, мазмұны сатсыйалдық» ұлт 
мəденійетін  жасауға  жеппелеген  қарқын  мен  жүріп  келе  жатқан  Қазағы-
стан жағдайында бұл болмыстың (пакыт) маңызы тіпті зор. Бірақ сайасый 
сауаттанбай  тұрып  сатсыйалійзім  құрұу  жұмысына,  тапсыз  қоғам  құрұу 
жұмысына белсене кірісүу – ойға сыймайды. Ал сайасый сауаттанұу негізі, 
оның мықты құралы – теқнійкелік сауат – бұл даусыз. 
«Өз санаңды адам зат жасаған байлықты білүу мен байыта алсаң, міне 
сонда ғана сен камүнес бола аласын» дейді Ленін. 
Мұндай сауаттандырұу сықылды жауапты мəселеге тайанұудың əсіре-
се Қазағыстан жағдайында маңызы өте зор жəне бұл оқытұушылардың өте 
көңіл бөлүуін талап етеді.
Педагөк, жеткіншек белсенді сатсыйалійзім құрұушыларын тəрбійелеу 
жұмысында өзіне жүктелген міндеттің зорлығын жылы түсініп, балалар-
дың  оқұуға  төселүу  амалынан  ірі  нəтійжелер  алұуға  бар  күшін  жұмсау 
керек.  Өткен  оқұу  жылы – оқұу  жұмысының  сапасын  зорайтып,  оны  ең 
жоғарғы сатыға көтерүу ұраны мен өтті. Балаларды оқұуға үйретүу жұмы-
сы да осы ұран мен өтті. 
1933-жылы  Майда  Ілім-зерттеу  педагөгійке  үністеті  жүргізген 
екіспедітсійе алдында тұрған негізгі бір міндет – Семей, Жарма, Түркістан 
аудандарындағы бірінші басқыш қазақ мектептеріндегі балалардың оқұуға 
төселүу жағдайын зерттеу болатын. 
Бірінші гірүуппадан бастап жылдам оқұуды есеп алұу осы мақсат пен 
жүрді жəне дауыстап оқығанда оқұушылардың жіберетін қаталарын тал-
дау да, былай айтқанда дұрыс оқұуды зерттеу жұмысы да осы мақсат пен 
жүрді. Оқұудың жылдамдығын жəне дұрыстығын есепке алғандағы міндет 
– балалардың текістен алған көрүу сезімі мен дауыс ырғағы арасында қан-
дай байланыстың барлығын, қалай жылдам оқып, дұрыс түсінүуін тағай-
ындау  болады.  Балалардың  оқұуға  төселүуін  зерттегенде  жылдамдықты 
дұрыс оқұудан бөліп, жалғыз ғана оқұу жылдамдығы мен қанағаттанұу – 
осыны ғана төселүу амалының көрнектісі деп білүу – қолайлы емес, себебі 
бұл есеп жүргізүушінің, педагоктің төселдірүу амалына кедергі жасайтын 
мəменттерді айқын ашұуына өте аз матерійал береді. Балалардың дұрыс 
оқып,  жылдам  жазұуға  төселүуін  кез  келген  матерійалға  сүйеніп  есеп 
алұуға болмайды, көбінесе мұндай мезгілде балаларға арналып жасалған 
текіст беріледі. Мұндай мақсатқа оқұу кітабынан текіст берүу жарамайды. 
Оқұуда төселүу есебін жүргізгендегі негізгі бір мақсат сол берілетін текіст 
мазмұнының балаларға таныс болмауы, ал текіст оқұу кітабынан алынып 
пайдаланылса, ол текіст пен балалар бұрын таныс емес деп сенүуге бол-

Бес томдық шығармалар жинағы
134
майды.  Сон-соң  бұл  текіст  пен  балалардың  таныстығы  əр-түрлі  болұуға 
мүмкін,  мысалы:  кей  біреулері  мұны  жатқа  біледі,  кей  біреулері  үстірт 
біледі, кей біреулері тіпті білмейді. Ал, жылдам жəне дұрыс оқұу есебін 
жүргізүу үшін ең əуелі бар балаға бірдей матерійал болу керек. 
Оның  бер  жағында  оқұу  кітабынан  алынған  матерійал  қыйындық 
жағынан ала (шұбар) болұуға мүмкін, ал оқұуға төселүуді есепке алатын 
текіст бұл жағынан тəртіпке түскен болұу керек. 
Барлық негізгі тілектерді есепке ала отырып оқұуға арнап біз екі түрлі 
текіст жасадық; мүмкін біріншісі – І жəне ІІ гірұуппа балаларының оқұуға 
төселүуін  зерттеуге  арналды,  текіст  ірі  шірійпт  пен  басылды,  онда 83 
бұуын, 36 сөз бар. Текіст сөздері аз бұуынды. Мына: 
«Қат  білдік.  Дұрыс  жазамыз.  Балалар  тəртіпті.  Ерте  тұрып  жұуынып 
келеді.  Сабақ  сағат  сегіз  жарымда  басталады.  Мұғалім  қоңырау  қағысы 
мен сабаққа кіреді. Арналған сабақтарын береді. Сабағымыз күннен күнге 
қызық. Сатсыйалдық жарыс пен оқыймыз» деген текіст берілді. 
Бұл текісттегі ең ұзын төрт бұуынды сөздер, олар 8-9 əріптен құралған. 
Негізінде матерійал қыйындығы басынан айағына дейін бір түрлі. 
ІІ  текіст  І  басқыштың  ІІІ-IV  гірұуппаларына  арналды,  бұлар  кішірек 
шірійпт пен берілді жəне матерійал қыйындығы бір тегіс болды. 
Тақырып  (тема) 1-Май: «Майдың  бірі  күні  барлық  еңбекшілер  мен 
оның балалары қатар түзеп, дұшпандарға қыр көрсетеді. Бұған жазылған 
ұрандары болады, қолға қызыл тұу ұсталады. Түрлі əн мен төңкеріс өлең-
дері  айтылады.  Бірінші  май  жер  жүзі  еңбекшілерінің  бостандыққа  тар-
тысұу күні» деген. 
Міне бұл текістте 90 бұуын 35 сөз бар. 
Бұл  екі  текістті  жасағанда  біз  көбінесе  осындай  матерійалға  қойыла-
тын педалогійелік тілекті қамтамасыз етүуге тырыстық, бірақ бұл матерій-
ал алдын ала жіті тексерілмеді, əрійне, бұл қыйғаш мəменттің бірі болып 
есептеледі. 
Бұл  кезде  бөлмеге  бала  бір-бірден  шақырылады  да  отырғаннан  кей-
ін  олар  шығұуға  міндетті  текіст  жазылған  быланке  алдарына  қойылады. 
Бірақ  екіспедійтсе  жұмыс  істеген  жағдай – балалардың  оқұуға  төселүу 
есебін  жүргізгенде  олардың  жеке  даралығын  тілейтін  мақсатты  орында-
уға жібермеді. Көбінесе бұл зерттеу жұмысы балалар сабақ оқып отырған 
кіласта жүрді, бұл мезгілде баланың оқыған дауысы өз қызметі мен алда-
нып отырған басқа балаларға естілмейтін ең шет бұрышқа балалар біртін-
деп шақырылып отырды. Бұл жағдайдың болұуы, екіспедійтсеге жүктел-
ген мəселе санына қарағанда, оның алған уақыт мезгілінің аздығынан еді, 
міне  сондықтан  əр-бір  мектепті  зерттегенде  екіспедійтсе  ықтыйарсыз  аз 
уақыт ішіне сыйып отырұуға міндетті болды.
Бірақ  кей-бір  мектептерде,  мысалы:  Жарма  ыстансасындағы  бірінші 
басқыш  сағаттар  жүрмей,  табыс  есебі  жүріп  жатты,  міне  сондықтан  бұл 
зерттеуді жеке бөлмеде жүргізүуге мүмкіндік болды, ол бөлмеге балалар 
бір-бірден кіріп отырды. 
Оқып  төселүуді  жүргізүуге  керек  тілектер  мыналар,  əр-бір  оқұушы-
ларға  арналған  текісті  бар  быланкелер  болады,  барлық  керек  белгілер 
соған жазылады, осы текісті оқып шығұуға жұмсалған мезгіл белгіленеді, 
оқұу сыпаты, оқығанда кеткен қателер тағысын-тағылар жазылады. 

Бес томдық шығармалар жинағы
135
Бұл  тілекті  тыйанақтап  шығұуға  болмады,  себебі  быланкелер  саны 
жетімсіз болды, сондықтан оқұушылардың бəрі бір быланкені оқыды, бар-
лық белгілер жеке қағазға жазылып отырды. Бұл зерттеуді өте қыйындат-
ты, себебі оқұушылар оқығанда қата жіберген сөздердің бəрін жаза оты-
рып, соны мен бірге олардың қалай оқұуын жəне оқып шығұуға жұмсаған 
мезгілін де күзетіп отырұу қыйындыққа ұшыратты. 
Оқұушы келіп отырғаннан кейін ол оқұушы жөніндегі ақпарлар (əкесінің 
аты, өз аты, жасы, гірұуппасы, мектебі) жазылады да оған: бұрынғы оқып 
жүргеніңдей  етіп  мына  əңгімені  оқып  шық,  тез  жəне  жылдам  оқы  делі-
неді:  оқұушы  бірінші  бұуынды  бастағанда  ақ,  бастаған  секүнті  белгіле-
неді;  оқып  жатқанда  сол  оқұудың  ерекше  сыпаттары  жазылып  отырады, 
қателер, қайталаулар, əріп басы сайын, бұуын басы сайын тоқтап ежелеп 
оқұуы, бүтін сөзді оқұуы жазылып отырады. 
Бірақ жыйналған матерійал сыпаты бір түрлі емес, мысалы: Семей ау-
данында оқұудың басы жəне айағы дəл жазылып отырған, бірақ жіберіл-
ген қателердің сыпаты көрсетілмеген, Түркістан ауданында оқұудың сапа 
жағын зерттеп жазып отырұу жөнінде матерійал толық болып келді, бірақ 
мұнда текісті оқып шығұуға жұмсаған оқұушы мезгілі дəл (секүнт есебі 
мен) көрсетілмеген. 
Бұл көрністің бар матерійалды талдауға əсері, əрійне, тійеді, мысалы 
жалғыз Жарма ауданының ғана матерійалын толық пайдаланұуға мүмкін 
болып отыр. 
Алынған матерійалды талдап іс қылғанда, оқұуға төселүуді əбійектілік 
есептеуге арналған əдіс қолданылады. 
Оқып шыққан балалар жөніндегі белгілер жазылған тарақ қағаз бойын-
ша бойынша оқұудың жылдамдығын есептеп шығарұу үшін барлық текісті 
оқып шығұуға жұмсаған əр баланың мезгілі есептеліп шығарылады, былай 
айтқанда І-ІІ гүрұуппадағы балалардың 83 бұуынды, ІІІ-IV гірұуппадағы 
балалардың 90 бұуынды  оқып  шығұуға  жұмсаған  мезгілдері  есептеліп 
шығарылады, сонан кейін бір мүйнетте неше бұуынның оқылатыны есеп-
теліп шығарылады. Қалық ағартұу кəмесерійетінің пырағырамы оқұу мөл-
шерін белгілі бір сөз саны мен есептеп берген, міне сондықтан бұл есеп-
теушілердің есеп мөлшеріне негіз етіп сөзді алмай, бұуынды алұуы ажап 
болып көрінүуге мүмкін. Бірақ пырағырамдағы есептеуіштердің бұл сы-
паты толық дəл емес, мысалы əр-бір еденітсеге қойылатын тілек оның өзі 
мен өзі тең болұуы. Ал, сөз өлшеуіші бұл тілекке жауап бере ала ма? Жауап 
бере алмайды, себебі сөз əр түрлі болады, мысалы бір бұуынды сөз де, көп 
бұуынды сөз де болады, бұлардың əр-біреуін оқып шығұуға ерекше еңбек, 
ерекше мезгіл жұмсалады. Бірақ кей уақытта мұнымен қатар текісті бой-
ынша оқылып шыққан сөз сандары да келтірілді. Міне бұл жұмыс біздің 
матерійалды пырағырам көрсеткендері мен салыстырұу үшін жүргізілді. 
Оқұу жылдамдығын есептеуге тартылған балалар саны мынау:
Мек.
гір.
Ақжал
Жарма
Затон 
Семей
Семей №16 
мектеп
Жаңа 
Семей
Барлығы
І гір.
23
25
20
21
-
89
ІІ гір.
31
20
27
18
-
96

Бес томдық шығармалар жинағы
136
ІІІ гір.
17
4
14
27
22
84
ІV гір.
14
5
-
14
23
56
Барлығы 85
54
61
80
45
325
Бірінші гірұуппадан  89 бала, ІІ гірұуппадан 96 бала, ІІІ гірұуппадан 81 
бала жəне IV гірұуппадан 56 бала тартылды. Егер мектептердің бірін-бірі 
мен салыстырсақ, кестенің көрсетүуі бойынша есепке тартылған оқұушы-
лардың көбі Ақжал мен Семейдегі 16-мектептегі бірінші басқыш балала-
ры болып шығады. Əр-бір мектеп гірұуппаларындағы оқұушылар саны бір 
қалыптас  болып  көрінеді,  былай  айтқанда  І  жəне  ІІ  гірұуппаларда 20-30 
адам, ал ІІІ-IV гірұуппаларда 15-20 адамнан болады. 
Жалғыз-ақ Жарма ыстансасындағы мектеп жеке дара тұрады, онда ІІІ 
гірұуппада барлығы 4-ақ адам, ал IV гірұуппада барлығы 5-ақ адам бар, 
сон-соң  олар  бірге  оқыйды,  былай  айтқанда  бір  бөлмеде  бір  мұғалімнен 
оқыйды.
Əр-бір  гірұуппа  мен  əр-бір  мектептерді  бір-бірі  мен  салыстырғанда 
бұл жағдайды өте ескерүу қажет. Сон-соң жоспар мен жүріп жыйналған 
«жанды матерійал» көптігінің – балалардың жазұу жəне оқұу мөлшерінің 
қалпын  табұуға  мүмкіндік  беретінін,  ол  қалыптың  балалар  жұмысының 
сапасы жөнінде дəл жəне əбійектілік қорытынды шығарұуға мүмкіндік бе-
ретінін ескерүу қажет. Ал, оқұудың қалыпты мөлшерінің жасалұуы жөнін-
де бір-деме айтұуға, мына əр-бір гірұуппалардан есепке тартылған балалар 
санының өте аздығы мүмкіндік бермейді (мысалы: барлық ІІІ гірұуппадан 
80 адам, барлық IV гурұуппадан 50 адам ғой).
Əр-бір гірұуппада оқұу жылдамдығын есептеп шығарғаннан кейін ор-
тадан төмен жүретін шек араны анықтайтын кібөртелдер мен медійана та-
былды
2
. 
Мектеп Ақжал
Жарма
Семей
Затон
Семей
16-мектеп
Жаңа 
Семей
Гірұуппа І
ІІ
І
ІІ
І
ІІ
І
ІІ
І
ІІ
20
37
35
75
150 140
60
-
-
Ең жақсысы
32,5 62
52
120
45
215
9
-
-
Қ 2 (ІІ кібортел)
100 81
270 72
145
65
260
135 -
-
М (медійана)
130 112
98,5 180
125 305
210
Қ 3 (3-кібортел)
220 162
163 240
180 590
600 -
-
Ең жаманы
Бірінші гірұуппа мен салыстырғанда сол текісті оқұуға ІІ гірұуппадағы 
балалардың  жұмсаған  мезгілінің  екі  қабат  кемүуін  келтірілген  кестеде 
2  Медыйана мен кібортелдер былай табылады:
Барлық гірұуппа қақ жарылады; ортадағы сыйпырлар медыйана болып есептеледі. 
Сон-соң  медыйанаға  дейінгі  жарты  гірұуппа  тағы  қақ  бөлінеді  де  мұның  қақ 
ортадағы  сыйпырлары 1-кібортел (2) болып  аталады.  Медыйанның  төменгі 
жағындағы  жарты  гірұуппа  екіге  бөлініп,  оның  тап  ортасы 3-кібортел  болып 
атанады, сонда бірінші кібортелден жоғары тұрған сыйпырлар ортадан жоғары 
болып  есептеледі,  ал 3-кібортелден  төменгі  сыйпырлар  ортадан  төмен  болып 
есептеледі. 
Кібортелдер  арасындағы  барлық  сыйпырлар  гірұуппа  мөлшері  (нормысы)  болып 
есептеледі. 

Бес томдық шығармалар жинағы
137
көрініп тұр, егер əр-бір мектептің зерттелүуін алып салыстырсақ, осында 
шұбар сүуретті көрүуге мүмкін. Сүйтіп, егер Ақжар мектебіндегі І гірұуп-
паның орта медійандық оқұушысы 83 бұуынды оқып шығұуға 102 секүнт 
жұмсайтын болса, кіластың 50% 130  секүнттен 82,5 секүнтке дейін жұм-
сайды, ал, енді, Жарма мектебіндегі бірінші гірұуппаның орта баласы сол 
текісті  оқып  шығұуға 280 секүнт  жұмсайды,  Семейдегі 16-мектеп – 210 
секүнт жəне сол текісті оқұуға 1-гірұуппаның 50% 215-тен 305  секүнтке 
дейін жұмсайды, ал, енді, Ақжал мектебіндегі І гірұуппаның ең жаман ба-
ласы сол текісті оқып шығұуға 220 секүнт жұмсайды, Семейдегі 16 мек-
тептің ең жаман оқұушысы 590 секүнтте оқып шығады. 
Соны  мен  қатар  ең  оңды  оқұушылардың  көрсеткен  мезгілдері  де  өте 
көзге түсерліктей: Ақжал мектебінің І гірұуппасындағы ең жақсы баласы 
текісті 20 секүнтте оқып шығады, ал сол текісті Семейдегі 16-мектептің ең 
жақсы баласы 140 секүнтте оқып шығады.
Оқұуға төселүуді меңгерүу жағдайы егер осы бірінші есептің нəтійже-
лері мен жүретін болса, онда бұл Ақжал П.З.С. қазақ мектебінің І гірұуп-
па қалінің тəп-тəуір екенін көрсетеді, Жарма ыстансасы жанындағы мек-
тептің жұмысы нашар екенін, сон-соң Семей қаласындағы 16-мектеп жұ-
мысының өте қорқынышты екенін көрсетеді. 
Егер  біз  І  жəне  ІІ  гірұуппалардағы  балалардың  оқұу  жылдамдығын 
есепке алұу мəселесіне қарай бет алсақ, сонда мына сүуретті көреміз:
Мек. Гір.
Ақжал
Жарма
Семей Затон
Семей 16-мектеп
Категөрійе
І
ІІ
І
ІІ
І
ІІ
І
ІІ
Ең жақсысы 249
134,2 78,6
142,2 66
330
35
82,8
q
2
 (1-кібортел) 58,2
79,8
34,8
92
41,4
110
22,7
55,2
М (медійана)
48,6
61,2
27
69
34
74,2
18,6
37
q
2
 (3-кібортел) 38,4
44,4
13,3
42,5
30
39,5
16
23,4
Ең жаманы 22,2
39,4
7,8
30
20,7
27,6
7,4
7,8
Бірінші  гірұуппалар  жағдайының  өте  тəуірі  Ақжал  мектебінікі,  мұн-
да 1 мүйнетте оқып шыққан бұуынның орта саны 48, ал бірінші гірұуппа 
оқұушыларының 50% бір мүйнетте 38-ден 58 бұуындарға дейін оқыйды, 
егер мұны қанша сөз болар екен деп қарасақ, онда сөздің орта саны – 20 
болады,  ал  оқұушылардың 50% 17-ден 23 сөзге  дейін  оқыйды,  сон-соң 
оқұушының ең нашары бір мүйнетте 10 сөз (біздің текістімізше 22 бұуын) 
оқыйды, енді оқұушылардың ең оңдысы бір мұйнетте 249 бұуын (немесе 
біздің текістіміз бойынша 98 сөз) оқыйды. 
Егер бұл жөнде өте нашар Семей қаласындағы 16-мектепті алсақ, сон-
да  І  гірұуппа  балаларының 50% бір  мүйнетте 16-дан 22 бұуынға  дейін, 
былай айтқанда 7-ден 10 сөзге дейін ғана оқый алатынын көрүуге болады. 
Бұл гірұуппадағы ең нашар шəкірт 5 сөз (9 бұуын), ал ең оңды шəкірт 
35 бұуын (15 сөз) оқыйды. 
Жарма мектебінің І гірұуппасындағы жұмыс бұдан көрі тəуірірек, онда 
шəкірттердің 50% бір  мүйнетте 13-тен 35 бұуынға  дейін  немесе 6-дан 
15  сөзге  дейін  оқыйды.  Бұл  əбійектілік  есептің  нəтійжелерін  ана  тілінің 
пырағырамында (1933-ж.  пырағырам)  көрсетілген  оқұу  мөлшері  мен  са-

Бес томдық шығармалар жинағы
138
лыстырғанда – Қалық  ағартұу  кəмесереійетінің  пырағырамы  бойынша 
«жылдың айағында, дауыстап оқығанда 20-25 сөз оқый білүу керек» екенін 
көреміз. 
Пырағырамның бұл тілектері шындық пен қанша қабысады? 
Жолдас Апоніскій Д. «Жазұу мен оқұуға төселүуі есепке алұу жөнінде-
гі мəселеге» деген, «Педалогійе» жорналының соңғы нөміріндегі мақала-
сында былай дейді: 
«Жазұу мен оқұуға төселүу мəселесін бір неше жыл жүріп ұзақ зерттеп 
көп көнкіреттік жыйналған матерійалға зер салсақ, міне сонда оқұу жөнін-
де балалар пырағырамда толық бағаланбаған (ал қат жөнінде «Жазұу мен 
оқұуға төселүу мəселесін бір неше жыл жүріп ұзақ зерттеп көп көнкірет-
тік жыйналған матерійалға зер салсақ, міне сонда оқұу жөнінде балалар 
пырағырамда  толық  бағаланбаған  (ал  қат  жөнінде 3, 4 қабат  артық  ба-
лағанған) деп тұура айтұуға болады» дейді. 
Аптырдың  келтірүуі  бойынша  əр  гірұуппадағы  балалардың  оқұу 
тəжірійбесінің пырағырамда берілген мөлшерден (орта есеп пен) 100 əрпі 
көп. 
Р.С.П.С.Р.-дегі орыс мектептерін зерттеу нəтійжелері осыны айтады. 
Ал, қазақ мектептерінің көрсетүулері (əрійне өте жетімсіз-ақ) не айта-
ды? Мұнда біз Ақжал мектебінің пырағырамның осы мөлшеріне (нормы-
сына) тайанұуын көреміз, əрійне Ақжал мектебі бірінші басқышында са-
бақты мезгілінде бастаса да, оқұу жылының орта кезінде сабақты ықтый-
арсыз тоқтатты, себебі Ақжалда бөртпе сүзек болды да мектеп жабылып 
қалды. Жеке-жеке мектептердің көрсетүуі мынадай: 
Жарма мектебінде І гірұуппадағы балалар бір мүйнетте 6-15 сөз оқы-
йды. 
Егер  біз  оқұудың  мөлшерін  бұлай  төмендеткен  себептерді  ақтарсақ, 
мысалы Жарма мектебінің І гірұуппасындағы бір мүйнетте одан 25 сөзге 
дейін оқұудың орнына 6-дан 15 сөзге дейін оқұудың негізін тексеріп көр-
сек, – мынаны көреміз: Есебі жылдың ортасына дейін мектепте əліп-бій 
(букбар) кітабы болмаған, қолына не түссе соны оқыған, əр-бір шəкіртте 
(барлық сабақ үшін) сол оқұу жылында 2-3  дəптерден-ақ болған. 
Тақтаның  жоқтығынан  оқұу  жылының  жартысына  дейін  шəкірттер 
қара  пешке  жазған,  ал  пеш  ыстық  болған  күндерде  мұны  істеу  де  мүм-
кін болмаған. Сон-соң оқұу жылының басында І гірұуппа 2 болған, олар 
екі  оқытұушыдан  оқыған,  сон-соң  шəкірттер  саны  азайған  (кетіп  қалұу 
болған) да бұл екі гірұуппаны біріктіріп жіберген. 
Семейдегі 16-мектепте сол жыл ішінде бір неше мұғалім мен мектеп 
меңгерүушісі  ауысқан.  Оның  үстіне  бірінші  басқыш  мұғалімдерінің  ма-
мандығы  төмен  екенін  айта  кетпеуге  болмайды.  Керекті  кітаптары  мен 
құралдардың дəптер, тақталардың (оқұуды өркендететін қосымша дійдак-
тійкелік мəтерійалдарын сөз қылмағанда) жоқтығы, мұғалімдер сапының 
тұрақсыздығы, оқытұушылар мамандығының төмендігі – оқұуға төселүу-
ге кедергі жасап, оқұу мөлшерін төмендетүуге негізгі себеп болып есеп-
теледі. 
Жармадағы  қазақ  мектебінің  көрінісін – қазыргі  мезгілде  жаппай, 
оқұуға  бет  алған  жұмыс  жүзеге  асып  тұрғанда  қоғам  көңілі  бұған  ауда-
рылып тұрғанда мектептің барлығында болатын жетімсіздік деп есептей-

Бес томдық шығармалар жинағы
139
тін  болсақ,  онда  бірінші  басқыштағы  қазақ  оқұушыларының  оқұу  мөл-
шерінің төмендеуі жөнінде сөз қозғауға болар еді. 
Бірақ бұл жөнде бірінші басқыштағы қазақ оқұушыларының оқұу мөл-
шерінің  төмендеуі  тұуралы  сөйлеуді  қойа  тұрып,  қазірде  кей  жерлерде, 
мектептер  қызмет  істеп  отырған  нашар  жағдайлар  тұуралы  айқай  салұу 
керек, ең əуелі бұл саладағы жетімсіздіктерді жойұуға тырысұу керек. 
Жарма мектебінің бірінші гірұуппасында оқұу амалы сонша нашар (ке-
ренау), сондықтан бұл текісті айағына дейін бар балаға оқытып отырұуға 
болмады, себебі онда есеп мезгілін өте ұзатқан болар едік. Бір аз адам (еке-
уі) тіпті бір сөзді де оқып шыға алмады. Бір шəкірт бірінші «оқып» деген 
сөзді оқығанда «о» əрпін бұрын біледі екен, ал басқа əріптерін «мынау «қ» 
ма? «мынау «п» ма? деп сұрап отырды, сонда да «қат» деген сөзден басқа 
бір сөзді қосып оқый алмайды. Міне бұл оқұу жылының айағында болып 
отыр. 
ІІ  гірұуппадағы  жылдам  оқұу  нəтійжелері,  əр-бір  мектеп  ішінде  осы 
жылдам оқұудың өсүуіне айғақ, мысалы Ақжал мектебінің І гірұуппасын-
да балалардың 50% 17-23 сөз оқыйтын болса, ІІ гірұуппадағы баланың 50% 
бір мүйнетте 18-ден 32 сөзге (немесе 44-тен 80 бұуынға) дейін оқыйды;
Егер Жарма мектебінің І гірұуппасы 6-дан 15 сөзге дейін оқыйтын бол-
са, міне бұл жөнде ІІ гірұуппа өте ұзап түседі, ол бір мұйнетте 42 бұуыннан 
92 бұуынға (немесе 17-ден 36 сөзге) дейін оқыйды. Міне тағыда 16-мек-
тепте  қорқынышты  жағдайдың  барлығы  сезіледі,  мұнда  ІІ  гірұуппаның 
50%  орта  шəкірттер  бір  мүйнетте 12-ден 22,5 сөзге (22-ден 55 бұуынға) 
дейін оқыйды.
Бір мүйнетте 35-40 сөз оқұу керек деген пырағырам тілегіне Семейдегі 
«Затон» мектебінің ІІ гірұуппасы көбірек жауап береді, мұнда шəкірттер 
бір мүйнетте 17-ден 45 сөзге (немесе 40-тан 110 бұуынға) дейін оқыйды. 
Сөзді оқұудың бұл көрсетүулері гірұпалардың бір түрлі емес екенін ай-
тады, əр-бір гірұуппа ішінде бұл жөнде «мөлшердің» өте тұрақсыз екенін 
көрсетеді. 
ІІІ-IV гірұуппалардың оқұу жылдамдығын есепке алұу үшін 35 сөзден 
(немесе 90 бұуыннан) тұратын жоғарыда айтылған екінші текіст берілді, 
бұл текіст «1-Май» тақырыбына арналып жасалған кішкене əңгіме бола-
тын. 
Үшінші жəне төртінші гірұуппалардың бұл текісті оқып шығұуға жұм-
саған мезгілдері тексерілген мектептерде мынадай болып отыр: 
Мектеп
Гірұуп.
Ақжал 
Жарма 
Семей 
Затон 
Семейдегі 
16-мектеп 
Жаңа Семей 
Категөр.
3
4
3
4
3
4
3
4
3
4
Ең жақсысы
17
14
33
26+
25
-
14
13
25
20
q
1
 (1-кібор-
тел)
30
20
40
56
30
-
30
25
40
30
М (медійана) 38
24,5 49
58
42,5 -
45
35
52,5
45
q
3
 (3-кібор-
тел)
47
32
62
60
55
-
55
38
63
60
Ең жаманы
110 40
68
-
60
-
95
110
105
95

Бес томдық шығармалар жинағы
140
Бұл  жерде:  əр-бір  мектеп  ішінде  гірұуппа  саны  өскен  сайын  текісті 
оқұуға жұмсалатын мезгіл санының кішірейетінін көрүуге болады; былай 
айтқанда не ғұрлым гірұуппа үлкен болса, сол ғұрлым əлгі текісті оқұуға 
жұмсалатын мезгіл кішірейіп (азайып) отырады; ал Жарма ыстансасы жа-
нындағы мектеп жеке дара тұрады, мұнда жалпы ІІІ-IV гірұуппада 5-ақ 
бала  бар.  Міне  бұл  гірұуппаның  ішінде  ең  əуелі  бір – заңды  бағыт  бар 
деп айтұуға болмайды, себебі бала саны аз. Ендеше 4-5-гірұуппада текісті 
оқып  шығұуға  жұмсаған  мезгілдің  өсүуі  көзге  ерекше  түсүуге  мүмкін 
емес. 
Ең  төменгі  көрсетүулер  «Жаңа  Семей»  мектебінде  (Семейде  «Затон» 
мен 16-мектептен басқа «Жаңа Семей» мектебі зерттелген болатын, бірақ 
мұнда ІІІ-IV гірұуппалар ғана зерттелген болатын, сондықтан «Жаңа Се-
мей» мектебі жолдарыда айтылмай келді).
Мысалы «Жаңа Семей» мектебіндегі ІІІ гірұуппа оқұушыларының 50% 
ІІІ-IV гірұуппалар үшін дайарланған текісті 40-тан 63 секүнтке дейін оқы-
йды, ал Ақжал мектебіндегі ІІІ гірұуппа оқұушылары 30-дан 47 секүнтке 
дейін оқыйды. 
IV гірұуппаларда да тап осындай сүурет бар. 
III-IV гірұуппаларда оқұу жылдамдығын есепке алұу мынадай
нəтійжелерді берді: 
Мектеп
Гірұуп.
Ақжал 
Жарма 
Затон 16-мектеп  Жаңа 
Семей 
Категөр.
ІІІ
ІV
ІІІ
ІV
ІІІ
ІV
ІІІ
ІV
ІІІ
ІV
Ең жақсысы
318
385
142,2
207 216
-
384 414
216
270
q
1
 
(1-кібортел)
180
270
135
96
180
-
180 216
135
180
М (медійана) 141
280
111
93
27,5
-
116 150
102
120
q
3
 
(3-кібортел)
117
168
86
90
97,8
-
97,8 143
85,8 90
Ең жаманы
49
135
79,2
73,8 90
-
56,4 48,6 51
56,4
Үшінші  гірұуппалар  мен  салыстырғанда 4-гірұуппалар  шəкірттері
оқұу  жылдамдығын  күшейтеді  (бұған  Жарма  мектебі  кірмейді,  мұнда 
4-гірұппаның  оқұу  жылдамдығы  ІІІ  гірұуппадағы  жолдастарының  оқұу 
жылдамдығынан төмен болады). Бұл жөнде ең жақсы мектеп Ақжал мек-
тебі болып есептеледі. Ең жаман мектеп Жаңа Семей мектебі болып есеп-
теледі. 
Ақжал мектебіндегі ІІІ гірұуппалардың жылдамдығы бір мүйнетте 117- 
ден 180 бұуынға дейін (немесе 46-дан 70 сөзге дейін) жетеді, 4-гірұуппа-
ларда 168 бұуындардан 270 бұуынға (немесе 66-дан 105 сөзге) дейін же-
теді, егер (Жарма мектебін шығарып тастап) бұл жөнде өте нашар Жаңа 
Семей  мектебін  алсақ,  сонда  ІІІ  гірұуппалардағы  оқұу  жылдамдығы  бір 

Бес томдық шығармалар жинағы
141
мүйнетте 33-тен 52 сөзге  (немесе 85 135 бұуынға)  дейін  жетеді,  ал, IV 
гірұуппалардағы  шəкірттердің 50% оқұу  жылдамдығы  бір  мүйнетте 35 
сөзден (90 бұуыннан)  сөзге (180 бұуынға) дейін жетеді. 
Семейдегі 16-мектептің ІІІ-IV гірұуппаларының жағдайы бірінші жəне 
екінші гірұуппалар мен салыстырғанда көп тəуір. ІІІ гірұуппалар оқұушы-
сын 50% бір мүйнетте 97-ден 180 бұуынға (немесе 38-ден 70 сөзге) дейін 
оқыйды, былай айтқанда Жаңа Семей мектебінің IV гірұуппасы мен бірдей 
оқыйды. IV-гірұуппа  оқыу  жылдамдығы – 143-тен 216 бұуынға  (немесе 
біздің текістіміз бойынша 56-дан 85 сөзге) дейін барады. 
Үшінші  оқұу  жыл  айағында  оқұу  жылдамдығы  жөніндегі  пырағы-
рам тілегі 55-60 сөз болады, бірақ IV гірұуппалардағы оқұу жылдамдығы 
жөніндегі қазақ пырағырамында көрсетүулер жоқ, ал орыс пырағырамын-
да 35-80 сөз. 
Қалай  болғанда  да  қауып  тұуғызатын  мектеп  Жаңа  Семей  мектебі, – 
онда оқұу жылдамдығы пырағырам тілегінен бір талай қыйғаш тұр.
Барлық  мектеп,  барлық  гірұуппалардың  оқұу  жылдамдығы  жөнінде 
көрсеткендерін теңестіргенде мынадай қорынтындыға келүуге болады. 
Оқұу жылдамдығын өркендетүудегі тəп-тəуір гірұуппалар Ақжал мек-
тебінің қазақ гірұуппалары болып отыр, онда біріншіден төртінші гірұуп-
паға дейін оқұу жылдамдығы бір қалыпта өркендеп, ол пырағырам мөл-
шеріне тайана жүріп отыр. 
Оқұуға төселүу жөнінде өте мешеу гірұуппалар – Семейдегі 16-мек-
тептің І-ІІ гірұуппалары болып есептеледі, оның артынан Жаңа Семей 
мектебінің  ІІІ-ІV  гірұуппалары  келеді.  Бұл  өте  қауыпты  мектептер, 
бұлар мектеп жөніндегі Орталық партыйа кəмійтетінің қаулысынан кей-
ін қайта соған сəйкес қайта құрыла алмаған оқұу сапасын жоғары сатыға 
көтере алмаған мектептер. РСПСР-дегі мектептерде жүрген оқұу зерт-
теу  нəтійжелері  бойынша  бұл  пырағырамдар  осы  жөндегі  балалардың 
мүмкіндіктерін  жеткізе  бағалай  алмаған  болып  отыр,  міне  сондықтан 
пырағырамда көрсетілген оқұу мөлшері жөнінде тыйанақты етіп не ай-
тұуға болады? 
Оның үстіне қазақ мектептерінен түскен оқұуды есепке алұу нəтій-
жесінің өте аз екенін айта кетүу керек, бұл нəтійжелер бойынша бар-
лық қазақ мектептеріне арнап қалыпты мөлшер жасап шығарұу жөнін-
де сөз қозғауға мүмкін емес. Оқұу жылдамдығын есепке алұу жөнінде-
гі мəтерійал жыйнау жұмысын тоқтатпай, – бұл жұмысты жоспар мен 
жүргізүу керек, ал қазіргі дəуірде мөлшерлер (нормылар) шəкірттердің 
бар мүмкіндіктерін бағаламайды деп сөз қозғау, мөлшер жүріп отырған 
оқұу  жылдамдығынан  «төмен»  деу  мүмкін  емес,  себебі  кей-бір  мек-
тептерде жұмыс бұған қара-ма қарсы жүріп отыр. Қазіргі уақытта бұл 
мөлшерге мұғалімдер тырысұу керек, олар бұған шəкірттерді жеткізіп, 
оларды  оздырұуға  ұмтылұу  керек,  педагөктік  сапаның  тұрақсыздығы 
мен  күресіп  мұғалімдердің  мамандығын  көтерүуге  тырысұу  керек, 
оқұуға төселүуді өркендетүуге көмек беретін тійісті оқұу құралдарын 
тауып алұуға ұмтылұу керек. 

Бес томдық шығармалар жинағы
142
Оқұу  жылдамдығын  есепке  алұу  мен  қатар  оқұу  дұрыстығын  талдау 
да жүрді, шəкірттердің дауыстап оқығанда жіберген қаталарын талдау да 
жүрді. 
Бірінші басқыш қазақ мектептеріндегі көрнекті қаталар мыналар болып 
шықты: 
1.  Сөз  ішіндегі  дыбысты  немесе  бұуынды  тастап  кетеді,  мысалы 
шəкірттер  «келеді»  деген  сөздің  орнына  «келді»  деп, «ұсталады»  деген 
сөздің орнына «ұсталды» деп оқыйды т.т. 
2. Сөздің айағын бұзады, мысалы: «ұрандар» дегеннің орнына «ұранда-
ры» деп, «балалар» дегеннің орнына «бала» деп оқыйды. 
3. Сөздің басын бұзады, мысалы: «қат» деудің орнына «ат» деп, «дұрыс» 
деудің орнына «бұрыс» деп оқыйды т.т. 
4. Сөзге артық дыбыс немесе бұуын қосады, мысалы балалар «ұранда-
ры» деудің орнына «ұрандарды» деп, «жүрміз» деудің орнына «жүрмеңіз» 
деп оқыйды. 
5. Дыбысты немесе бұуынды басқа дыбыс пен, не бұуын мен ауысты-
рады, мысалы: балалар «білдік» деудің орнына «бөлдік» деп «і» дыбысын 
«ө»  дыбысына  айырбастап  оқыйды,  сон-соң  «жұуынып»  деудің  орнына 
«жанып» деп оқыйды т.т. 
6. Сөзді тіпті екінші бөлек сөзге ауыстырады, мысалы: «білдік» деудің 
орнына балалар «танып» деп, «балалар» деудің орнына «бірақ» деп, «жа-
рыс» деудің орнына «дейді» деп оқыйды т.т. 
7.  Дыбыстың  немесе  бұуынның  орнын  ауыстырады,  мысалы: «оқып» 
деудің орнына «опық» деп, «тұрып» деудің орнына «тұпыр» деп оқыйды т.т.
Əр-бір гірұуппа мына түрде тексерілді, колонкенің (кестенің) сол жағы-
на оқылған текістің барлық сөздері жазылды. 
Текіст сөздері
Оқұушылар
Қате түрлері 
Барлық 
қата 
1
2
3
т.т.
тасталған 
сөз, б.д. 
қосылған 
сөз, б.д.
т.т.
1. Оқып
-
0
1
1
2

Бес томдық шығармалар жинағы
143
2. Жүрміз
0
1
1
3. Қат
«
4. Білдік
1
1
.......................
........................
1
1
2
4
Ал,  жоғарғы 1, 2, 3 деген  нөмірлердің  астынан  тексерілген  гірұуппа 
шəкірттері жазылды. Əр-бір сөздің тұсына 1, 2 немесе 3 деп белгіленген 
гырапа  ішіне,  осы  сөзді  оқығанда  жіберген  шəкірттердің  қаталары  жа-
зылып  отырды,  сон-соң  қаталары  «тасталған,  қосылған»  делініп  сөз  бен 
жазылмай, қаталардың түрін айқындайтын белгілер мен көрсетілді. Бар-
лық белгілерді көрсетіп болған соң қатаның түріне қарай оң жағына қоры-
тынды  есептеліп  шығарылады,  былай  айтқанда  осы  сөзде  тасталған,  ал-
масқан,  орны  ауыстырылғандардың  қанша  екені  есептеліп  шығарылады, 
сон-соң ең соңғы гірапа – əр-бір сөздегі жалпы санын көрсетеді. 
Сүйтіп  белгілерді  тійісті  сөздер  гірапаларына  таратып  қойып  болған 
соң  ұзыннан  тік  жүре  есептеп  əр-бір  сөздегі  қаталардың  барлық  түрінің 
санын тағайындауға болады, ал астына қарай тік жүре есептеп əр-түрлі қа-
таның санын тағайындауға болады, сүйтіп осы гірұуппада қатаның қандай 
түрінің көп екенін тағайындап шығұуға болады. 
Астына  қарай  тік  қатар  мен  ұзыннан  көлденең  жүретін  қатарлардың 
көрсетүулерін  есептеп  талдағанда,  Ақжалдағы  бірінші  басқыш  мектепте 

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: