2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар

Бес томдық шығармалар жинағы
172
70.  Жұмыс.  Арасына  ма,  ді  бұуындарын  салып  қайталайтын  жалқы-
лағыш  қо  сөздердің  алдыңғысына  сызықша  мен  қосып  соңғысын  бөлең 
жазыңдар. 
Қалың ағаш жапырағы сыбдырласып өз ді өзі (Абай). Осы хатты сен 
жаңғабылға қол ма қол тапсыр. Мен осы сөзді ауыз ба ауыз айттым. Ол 
мені мен əлі бет пе бет сөйлескен жоқ. Біз оны мен үй ме үй тұрамыз. Ол 
екеуі көз бе көз отырып айтты.
71. Жұмыс. Көшіргенде қос сөздер арасына сызықша қойып жазыңдар.
Тырс тырыс тамшы тамады. Өзің үлкен, мінезің бала шаға (Абай). Пар-
тыйа – пана, тұрмыс жаңа, тегіс жанарды бүгін салт сана (Мəжійт). Үйдің бау 
шұуы. Ырың жырыңды тастап тез жұмысқа шығалық. Өз ді өзіміз сөйлесіп 
алалық. Қол ма қол мына жұмысты істеп тасталық. Жалп жалп еткен қарағұс, 
тұла бойы тарамыс (кійіз үй). 7 нойабірде лек лек топ ереуілге шықты.
Мына сызықша мен жазылған сөздердің мағанасын байқаңдар. Сызық-
шаның алдындағы бұуыны не үшін тұр?
Қызыл  
Қып-қызыл
Сары  
Сап-сары
Қара  
Қап-қара
Бійік  
Біп-бійік
Жақын 
Жап-жақын
Домалақ 
Доп-домалақ
Сөздің мағанасын күшейтүу үшін ол сөздің алдыңғы бұуыны қайта ай-
тылады. Мұны к ү ш е й т ү у   б ұ у ы н  дейді.
Күшейтүу бұуынының айағына ылғый п жазылады.
Күшейтүу бұуыны соңғы сөз бен сызықша арқылы қосылады, қып-қы-
зыл, жап-жапсы.
72. Жұмыс. Көшіргенде күшейтүу бұуынын үш нүкте орнына айағына 
п жазып, сызықша қойыңдар. 
Жастар  күні  жа...  жас  балалар  қолына  қы...  қызыл  тұу  алып  көшеге 
шықты. Олар ə... əдемі əнге салып келе жатты. Тұуларында «жасасын жас 
ұландар күні!» деген і... ірі жазұу бар. Олар ү... үлкен үйдің алдына келіп 
тоқтады.  Ол  үйден  жұмысшылар,  қалқозшылар,  комсомолдар  шықты. 
Бұлар а... анық, қы... қысқа құттықтаұ сөздер айтты. Балалар үй алдында 
дө... дөңгелек болып тұрды. Құттықтау арасында «еңбекшілер ұраны» ай-
тылып тұрды.
§ 11. Дауысты жəне дауыссыз дыбыстар.
Төменгі комсомол өлеңін өз əніне салып айтып қараңдар. Əр жолында 
қандай дыбыстар əн салұуға, созұуға келіп тұрғанын байқаңдар. Онан соң 
бұуынға бөлүуге көлтіріп дыбыстарды тұрған дыбыстарды байқаңдар.
Таңға қарсы алға бас. 
Қарысып жолдастар!
Найза мен оқ, қамалды.

Бес томдық шығармалар жинағы
173
Қыйратып, жол бастар.
Тайынба, қайтпа бұл беттен!
Жастар тобы, түйдектен!
Жұмысшы қара қалқының,
Біз жастар – əскері.
Созып айтұуға келетін дыбыстарды  д а у ы с т ы  дыбыс дейді. Басқа 
дыбыстарды  д а у ы с с ы з  дейді.
Дауысты дыбыстар 9: а, о, ұ, ы, е, ө, ү, ə.
Дауыссыз дыбыстар 20: б, ш, ж, д, ғ, х, й, к, л, м, н, ң, п, қ, р, с, т, у, з.
Дауысты дыбыстар жұуан жана жіңішке болып екіге бөлінеді. Əр жұу-
анның бір жіңішке сыңары бар, е жұуан сыңары жоқ.
Жұуан дауыстылар: а, о, ұ, ы.
Жіңішке дауыстылар: е, ө, ү, і, ə.
73. Жұмыс. Төмендегі «Қызыл мүйіс» деген өлеңді көшіріп, жұуан ды-
бысты дыбыс астынан бір, жіңішкесінің астынан екі сызыңдар.
Қызыл мүйіс.
Газет-жорнал жайылған,
Үймелеген оқұушы. 
Жалықпашы қарағым
Оқышы, інім, оқышы!
Ленин бабаң бастаған,
Келешектер сенікі. 
Тез адам бол, қарақтар!
Сендер əлем көрігі.
Дауыссыз  қ а т а ң  жана  ұ й а ң  болып екіге бөлінеді. Алты қатаң да-
уыссыздың алты ұйаң сыңары бар. Қалған дауыссыздар сыңарсыз ұйаңдар.
Қатаң дауыссыздар: п, т, с, ш, к, қ.
Ұйаң дауыссыздар: б, д, з, ж, г, ғ, н, л, м, ң, й, у, х.
74. Жұмыс. «Кəлектептің жырын айт» деген өлең ішінен қатаң дауыс-
сыздарды бір бөлек, ұйаң дауыссыздарды бір бөлең теріп жазыңдар.
Кəлектептің жырын айт.
Мүлійен көздер қараған,
Мүлійен мыйлар санаған,
Ұлы өзгеріс түрін айт!
Тұрмыстың кілтін бұраған,
Мүлійенің басын құраған,
Сол түрдің терең сырын айт!

Бес томдық шығармалар жинағы
174
Бəрін айт та бірін айт,
Кəлектептің жырын айт!
 
 
 
(Бейімбет)
§ 12. Үндестік заңы. 
75. Жұмыс. «Бөбектің өлеңі» деген өлеңді көшірген де жұуан сөздердің 
астын бір, жіңішке сөздердің астын екі сызыңдар. 
Бөбектің өлеңі. 
Тоқтышағым, тоғыз тап!
Саулық қойым, сегіз тап, 
Сегізін де семіз тап!
Бөкен жүнді, бөрте ешкім, 
Төрт айда бол төрт, ешкім!
Төртеуің де бөрте бол,
Өлмей, жітпей есен бол,
Қой алдына көсем бол!
Əукем, бұзауды алты тап!
Əукелері салпылдап, 
Егіз болсын атандай;
Бақайлары майысып,
Елемесін қайысып,
Адам мінсе де атымдай.
Сөздің түбірінде жұуан дауысты болса, оның барлық жалғауларында да 
жұуан дауысты жазылады.
Сөздің түбірінде жіңішке дауысты болса, оның барлық жалғаулары да 
жіңішке дауысты жазылады.
Бір сөзде йа жұуан йа жіңішке дауысты ғана келүуін  ү н д е с т і к   з а 
ң ы  дейді.
76.  Жұмыс. «Жау,  жаңбыр!»  деген  өлеңді  көшіргенде  сөздің  жұуан, 
жіңішкелігіне қарай сызық орнына ы йа і жазыңдар.
Жау жаңбыр!
Жау, жау, жаңб-р, жау, жаңб-р!
Жау, егінн-ң көг- өсс-н!
Сұлұудай бұраң қарақт-
Айдың шалқар көл өсс-н.
Ой мен қырд-ң шалғын-
Жатқан малд- жасырс-н.
Жаратыл-с көрк-не
Таң қал-п жан бас ұрс-н.

Бес томдық шығармалар жинағы
175
Төменгі үндестік заңына көнбейтін сөздерді бақылап, олардың жалғау-
лары қалай жазылатынын байқаңдар.
Қызымет – қызметке.
Комсомол – комсомолға.
Кітап – кітаптан.
Капітал – капіталдан.
Нығымет – нығыметтен.
Ш е т т е н   к і р г е н   с ө з д е р   ү н д е с т і к   з а ң ы н а   б а ғ ы н б 
а й д ы. Ондай сөздердің бір қанаты жұуан, екінші қанаты жіңішке болып 
жазылұуы мүмкін.
Үндестік заңына бағынбайтын сөздердің  с о ң ғ ы   б ұ у ы н ы   ж ұ у а 
н  болса,  ж а л ғ а у ы   д а   ж ұ у а н  болады. Бұлардың  с о ң ғ ы   б ұ у ы 
н ы   ж і ң і ш к е болса, ж а л ғ а у ы   д а   ж і ң і ш к е  болады. Мысалы: 
қызметке, комсамолға.
77. Жұмыс. Төменгі сөйлемдерді көшіріңдер. Үш нүкте орнына сұра-
уға қарай жалғауларын тауып жазыңдар. 
Пійəнер комсамолға ... (кімнің?) жеткіншегі. 
Сатсыйалдық құрылысқа сіңірген еңбегі үшін комсамол ... (кімге?) екі 
рет қызыл тұу берілді.
Пролетарыйат ... (кімге?) кедей, орташа қара шарұуа серік. 
Пролетарыйат капітал ... (неге?) қарсы күреседі.
Кітап ... (нені?) күтіп ұста.
Əкем қызмет ... (неге?) кетті.
Мен Ақмыт ... (кімге?) кітап бердім.
§ 13. Ілгерінді ықпал заңы. 
Төменгі  сөздер  түбірінің  алдындағы  жана  жалғауының  басындағы 
дыбыстарын байқаңдар. Олар арасында қандай байланыс барлығын бай-
қаңдар.
Жаз 
жазға 
жазды 
жазба.
Тас 
тасқа 
тасты 
таспа
Сіз 
сізге 
сізді
Пеш 
пешке 
пешті
Т ү б і р   а й а ғ ы н д а ғ ы  дыбыс ұйаң болса, жалғау да  ұ й а ң н а н   
б а с т а л а д ы. 
Т ү б і р   а й а ғ ы н д а ғ ы  дыбыс қатаң болса, жалғау да  қ а т а ң н а 
н   б а с т а л а д ы.
Мұны і л г е р і н д і   ы қ п а л  заңы дейді.
78. Жұмыс. Төменгі сөйлемдерді көшіріп, жалғау басындағы сызықша 
орнына ілгерінді ықпал бойынша т йа д жазыңдар.

Бес томдық шығармалар жинағы
176
Пійəнердің заңы.
1. Пійəнер еңбекшілер-ің тілегін жақтайды. 
2. Пійəнер камсамол мен комүнестер-ің жеткіншегі.
3. Пійəнер іске табан-ы, еңбек-і сүйгіш.
4. Пійəнер ер, шыншыл, өтірік-і айтпайды.
5. Пійəнердің дені сау, денесі мық-ы, көнбіс-і, мұқамай-ы.
79. Жұмыс. Көшіргенде ілгерінді ықпал заңын ескертіп жалғау басын-
дағы сызықша орнына қ йа ғ, к йа г жазыңдар.
Түйе.
Маң, маң, маң, бас-ан.
Шұудаларын шаң бас-ан.
Екі өркешін шаң бас-ан.
Төрт айағын тең бас-ан.
Алабота теріс-ен.
Тілін тікен тесбе-ен.
Мұрынды-ы келіс-ен.
«Шөк» де-егенде «бық!» де-ен.
Қызыл керүуен жүкте-ен.
80.  Жұмыс.  Төменгі  сөйлемдерді  көшіргенде,  ілгерінді  ықпал  заңын 
тексеріп, жалғау басындағы сызықша орнына б йа п жазыңдар. 
Тайын-а, қайт-а бұл беттен, жастар тобы, түйтектен! Қараңғыда жаз-а. 
жазғанда сыйа төк-е. Партаны, мектеп мүлкін кес-е. Партаны сұулап сүрт, 
шаңдат-а. Дəптерді кірлет-ей ұста.
§ 14. Екі дауыстының ортасында «П», «К», «Қ» дыбыстарының 
«Б», «Г», «Ғ»-ға айналұуы.
Түбір айағындағы к, п, қ дыбыстары қандай дыбыстардың алдынан б, 
г, ғ ға айналатынын байқаңдар.
Жақ 
жағады 
жағұу 
жағылды
Сеп 
себеді 
себүу 
себілді
Тап 
табады 
табұу 
табылды
Жек 
жегеді 
жегүу 
жегілді
Түбір айағындағы қатаң п, к, қ дауысты дыбыстар ортасында ұйаңдап 
қ, ғ ға айналады.
81. Жұмыс. Төменгі сөздерді өзгертіп, п-ны б-ге, к-ні г-ге, қ-ны ғ-ға 
айналдырып көшіріңдер.
Екі, қазақ, кітап, түп, сап, көп, орақ, елек, шелек, күрек, топ, мектеп, 
қалақ, сауық, тауық, жіп, тік, жоқ.

Бес томдық шығармалар жинағы
177
§ 15. «Н» дыбысының «Ң» жана «М»-ға айналұуы.
Н дыбысы қандай дыбыстардың алдында м-ға айналатынын байқаңдар. 
Боран – Борамбай 
 
Шортан – Шортамбай
Күн – Күмпейіс 
 
Орын – Орымбай
Алтын – Алтымбек 
 
Жан – Жампейіс
Түбірдің айақ дыбысы Н болып жалғаудың немесе келер сөздің бас ды-
бысы Б болса, Н дыбысы М болып естіледі. Бірақ мұндай орында М жаз-
бай Н жазылады: айтқанынан танбады: мен аманмын. 
Кіріккен сөздерде Б, П алдына Н орнына М жазылады: Іймамбай...
82. Жұмыс. П, Б алдынан Н ның М ға айналған сөзді бөлек М болып 
естілсе де Н жазылған сөзді бір бөлек теріп жазыңдар.
Көнбейді. Дүйсенбай. Жуынбады. Асанбай. Тұрсынбек. Қанбады. Қам-
баға астық салды. Жөргенбай. Жамбасты жілік. Кəнпересійе. 
83. Жұмыс. Төмендегі сөздерді көшіріп жазғанда сызықша орнына Н 
мен М-ның тійістісін жазыңдар. 
Шорта-бай Оры-бай деген ақындар өткен. 
Қалқоз қа-баға тұқым қорын құйды. 
Құлақтардың кө-беге көмген астығы табылды. 
Пролетарыйат капітал қожалығына кө-бейді.
Есе-бай мен Кү-бійке пійəнерге кірді. 
Санда жа-бас деген жілік тұрады.
Сұу отын жа-баса, кептірүу керек.
Жалғаудың ұйқысы қа-байды.
Бұзау енесін е-беді.
Қатты жерге қазық е-бейді.
Жарлы байға се-бейді.
Үрген қарын се-беді.
«Н»  дыбысы  қандай  дыбыстар  алдынан  «Ң»  да  айналатынын  бай-
қаңдар.
Құрман – Құрмаңғалый  
Күн – Күңгей
Есен – Есеңгелді 
Жон – Жоңға
Жан – Жаңғабыл
Кіріккен сөздерде қ, к, ғ, г дыбыстарының алдынан н дыбысы ң-ға ай-
налады. 
Түбір  ортасында  не  кіріккен  екі  түбір  арасында  қ,  к,  ғ,  г  алдынан  н 
дыбысы ң болып жазылады: Есеңгелді. 
Түбір  айағында,  жалғау  алдынан  қ,  к,  ғ,  г-ден  бұрын  м  естілсе  де 
түбіріндегі н жазылады: Есенге.

Бес томдық шығармалар жинағы
178
84.  Жұмыс.  К,  қ,  ғ,  г  алдынан  келген  н  дыбысы  м  болып  жазылған 
сөздерді бір бөлек, н күйінде түбірінше жазылған сөздерді бір бөлек теріп 
жазыңдар.
Жамаңқұл. Жаманға. Бораңқұл. Бораңға. Жаңға. Оңға. Онға. Оңға. Тұр-
сыңғалый. Тұрсынға. Шеңгел. Іңген. Тышқан інге кірді. Əңгіме. Арыстан 
сау күндегі əнге басты.
85. Жұмыс. Көшіргенде түбірдің ортасында йа айағында тұрғанына қа-
рай қ, к, ғ, г алдынан н йа ң жазыңдар.
Қаза-ғап қаза-ға сұу құйды. Есе-ге Есе-құл кітап берді. Жаңғылыш Тұрма-ға 
дəптер берді. Қаса-ғалый Қаса-ға келді. Кү-ге қарап мізгілді білеміз. Жыйма 
тыйынды Түркістан қазақтары те-ге дейді. Бұуаз і-ге-ге ауыр жүк артпа. Пы-
шақ қы-ға салынады. Оқыралаған сыйыр жө-ге жүрмей жө-кіп жүр. Шы-ғабыр 
шы-ға шықты. Аласа үйге е-генде е-кейіп кіреді. Жегем же-ге елтірі ұрсады.
§ 16. Бір неше сөзден құралған кісі атының бірге жазылұуы.
Бір неше сөзден құралған кісі аты кіріккен бір сөз саналып, бірге жа-
зылады. 
Бұлардың  өзгерген  дыбыстары  естілүуінше  сол  өзгерген  күйінде  жа-
зылады.
86. Жұмыс. Бір неше сөзден қосылған кісі аттарын бөлек, тек бір сөз-
ден тұрған кісі атын бір бөлек теріп жазыңдар. Естілүуінше сызықша ор-
нына өзгерген дыбысын қойып көшіріңдер. 
Талқа-баймен  Алійасқар  екпінді  жұмысшылар.  Шаба-бай  мен  Тұр-
сын жалқау адамдар. Бұларды Айсұлұу жəне Самат деген пійəнерлер қара 
тақтаға  жазды.  Қаншайым,  Бійбі,  Жірсі-бай  Бійсе-ғалый,  Жа-гелді  деген 
екпінді жұмысшылар сыйлық алды.
87. Жұмыс. Бір неше сөзден құралған бес адам атын ойлап тауыз жа-
зыңдар.
§ 17. Сөз айағында «Б», «Д», «Г», «Ғ» дыбыстарының келмеуі. 
Сөз  айағында  б,  д,  г,  ғ,  дыбыстары  келмейді,  мысалы:  көп,  жүрет, 
етік, шұлық. 
88. Жұмыс. Төменгі сөйлемдерді көшіргенде сызықша орнына п, т, г, ғ 
дыбыстарын тауып жазыңдар. 
Жел жалығы-, əл жыйы-, қалқы- қана тербелі-, жұмсақ қана жымыйы-, 
жібек қанат жаз келе- Далаға шығы-а, құйрығын тігі-а-, асырды салар е-. 
Айнала шабар е-, енесін-тебер е-.
Бақа, бақа, балпа-! Басың неге жалпа-? Көзің неге тоста-. Темір телпе- 
көп  кійі-,  басым  сонан  жалпа-.  Төбеден  қарауыл  кө-  қарап,  көзім  сонан 
тоста.

Бес томдық шығармалар жинағы
179
§ 18. Үу, Ұу, Ій емлесі. 
Қандай сөзде ұу, қандай сөзде үу жазылатынын байқаңдар. 
Тұу 
Келүу 
Тұуы 
Келүуі
Құу 
Сүйүу 
Құуы 
Сүйүуі
Сұу 
Жүрүу 
Сұуы 
Жүрүуі
Бұу 
Үрүу 
Бұуы 
Үрүуі
Оқұу  
Берүу 
Оқұуы  
Берүуі
Ұзын естілсе жұуан сөзде ұу, жіңішке сөзде үу жазылады. «Ұу», «үу» 
дан соң «ы» естілсе жұуан сөзде «ы» жіңішке сөзде «і» жазылады.
89. Жұмыс. Сызықша орнына, сөздің жұуан жіңішкелігіне қарай ұу йа 
үу жазыңдар. 
Мынау т-кімнің т-ы? Əйел т-ы (Сəбійт). Жүк алды аққ- шортан, шайан 
бір  кін.  С-  қайнаса  б-ға  айналады.  Б-  салқындаса  с-ға  айналады.  С-  қат-
са мұзға айналады.  Жапырағынан айрылған ағаш, қ-рай (Абай). Жастар 
күлмес, жүгірмес бала ш-лай (Абай). Толқыннан толқын т-ады. Толқынды 
толқын қ-ады. Қабырғаға с-рет іл-лі тұр. Əйт, ш-, ала атым (Бейімбет). Атқа 
жем берүу керек, жақсы күт- керек. Балалар, оқ-ға бар, жатпа қарап! Бұл 
қар- нұрлы електір (Ілійас). Көкке өрлетіп қалау мен қызыл тасты тізілт-. 
Қызыл күннің астына орнатамыз қызыл т- (Сəкен).
90. Жұмыс. Сөздің жұуан, жіңішкелігіне қарай сызықша орнына «ұу», 
«үу»-дан соң Ы йа І жазыңдар.
Сұр  бұлт  түсі  сұу-қ  қаптайды  аспан  (Абай).  Ағаш  басында  жапырақ 
сұу-лдайды. Оның мұнда келүу- анық. Қыз-л тұулы камсамол қызыл тұу- 
қолында.  Кійініп,  жұу-ныңдар  шапшаң-рақ.  Трактырдың  бұу-  бұрқ-бұрқ 
етеді. Менің тұрұу-м, жүрүу-м, келүу-м, оқұу-м оңай.
Қандай сөзде ый, қандай сөзде ій жазылатынын байқаңдар. 
Жый  
жыйылыс 
Кій 
кійім
Сый 
Сыйым 
Ій 
Ійім
Тый 
тыйым 
Тій 
Тійімді
Қый 
Қыйын 
Бійле  
Бійлік.
Ұзын естілсе жуан сөзде ый, жіңішке сөзде ій жазылады. 
«ый», «ій» ден сең «ы» естілсе, жұуан сөзде ы, жіңішке сөзде і жазы-
лады.
91. Жұмыс. Сызықша орнына, сөздің жұуын, жіңішкелігіне қарай, ый 
йа ій жазыңдар. 
«Ж-ембай»  қалқозы  көл  ж-егінен  бақша  салды.  Екпінділер  жалпы 
ж-ылыста с-алды. Жұмысшылар к-імді жұмысына қарай к-ді. Қалқозшы-
лар  қ-  ойұуға  ж-налды.  Бұуаз  с-ыр  мен  бұуаз  б-ені  күт.  С-а  төкпей  жаз. 
Малдың соңғы- -дірген сүтін жебінді дейді.

Бес томдық шығармалар жинағы
180
1. Т- десем т- тимейді, т-ме десем т-еді (ерін).
2. Ш- түбінде шығыршық (жылан).
3. Бір -т бар үрмейді, ол -ттен ұлықсатсыз үйге адам кірмейді (құлып).
4. Бір жандық қанаты бар ұшпас б-ік.
Жүрмейді сонда дағы жерге т-іп.
Бəрінде жер жаһанның өрт алса да,
Еш жері шарпылмайды отқа күйіп (балық).
92. Жұмыс. Сөздің жұуан, жіңішкелігіне қарай ый, ій ден соң ы йа і 
жазыңдар.
Кеңес одағынан күн шығыс шеті Қый-р күн шығыс обылысы. Бəлше-
бек қый-ндықтан қорқпайды. Кій-з байпақ жылы болады. Шелек ій-ндеп 
толды. Терек мүсіндей б-ік ағаш. Ый-қты аттың ері ілгері кетпейді. Қызыл 
сый-рым жоны жалпақ (есік).
§ 19. Сан есім. 
Екі тың-тың.
Екі жылтың.
Төрт тап-тап.
Қағар сап-сап.
Бір былғауыш (Түйе).
Жабықта  жарты  нан  (ай).  Екі  үйге  бір  көсеу  (сыйырдың  тілі).  Отыз 
омыртқа, қырқ қыбырға, бəрін бастаған ауыз омыртқа (кійіз үй).
Біз үшінші класта оқыймыз. 
Заттың санын йа ретін көрсететін сөзді  с а н   е с і м  дейді.
Санды көрсететін сан есім: бір, екі, төрт, қырқ т.т. Бұлар неше? қан-
ша? деген сұрауға жауап береді.
Ретті көрсететін сан есім: бірінші, екінші, қырқыншы. Бұлар нешінші? 
деген сұрауға жауап береді.
93. Жұмыс. Төменгі санды көрсететін сан есімді ретті көрсететін сан 
есімге айналдырыңдар. 
Бір 
Жыйырма 
Мың
Екі 
Отыз 
Мүлійен
Үш 
Қырқ
Төрт 
Елүу
Бес 
Алпыс
Алты  
Жетпіс
Жеті  
Сексен
Сегіз 
Тоқсан
Тоғыз 
Жүз
Он
Үлгі: бірінші, қырқыншы, мыңыншы.
94. Жұмыс. Көшіргенде сыйпыр мен жазылған сан есімдерді əріп пен 
жазыңдар. 

Бес томдық шығармалар жинағы
181
Біздің  мектепте 4 бөлім  бар.  Біз 3-бөлімде  оқыймыз.  Мұнда 36 бала 
бар. Мұның 17 қыз, 19 еркек бара. Бөлімде 21 пійəнер бар. 22 бала екпінді. 
Күніне бізде 4 йа 5 сабақ болады. Сабақ 46 мүйнеттен. Сабақ арасында 10 
мүйнет йа 30 мүйнет айалдаймыз.
§ 20. Сын есім. 
Заттың сынын, түрін көрсететін сөзді  с ы н   е с і м  дейді. 
Сын  есім  қандай?  деген  сұрауға  жауап  береді:  үлкен  үй,  қызыл  тұу, 
ашшы сұу. 
95.  Жұмыс.  Көшіргенде  сын  есім  үстіне  қандай?  деген  деген  сұрау 
қойыңдар. 
Қалың орман. Кең дала. Ашық күн. Қараңғы түн. Салқын сұу. Қатты 
тас. Дəмді тамақ. Бійік ағаш. Түзүу жол. Таза орын. Жұмсақ бор. Қызыл 
гүл. Ақ нан. Семіз ат.
96. Жұмыс. Зат есімдердің алдына тійісті сын есім тауып жазыңдар. 
Үлгі: Тəтті қант.
. . . ат 
. . . тұз 
. . . айғыр
. . . шөп 
. . . жұусан 
. . . қойан
. . . сұу 
. . . ай 
. . . ешкі
. . . қазан 
. . . жер 
. . . сыйыр
К е р е к   с ө з д е р: тарғыл, алыс, қара, мөлдір, жарық, бөрте, ор, ала-
са, көк, ақ, ашшы, құла.
97. Жұмыс. Мына сын есімдерге лайқты зат есім тауып жазыңдар.
Тұңғыйық сұу 
Сұр бұл 
Тар етік
Зəулім ... 
Айдын ... 
Кер ...
Зеңгір ... 
Боз ... 
Құрмақ ...
Майда ...  
Арық ... 
Терең ...
К е р е к   с ө з д е р: тау, жаңбыр, жер, топырақ, сыйыр, сай, ағаш, көл, 
байтал.
Зат есімнен сын есім қалай тұуатынын байқаңдар.
Ағаш үй 
от арба
Темір жол 
сыйыр қора
От кеме  
бала қамшы
Екі зат есімнің  а л д ы ң ғ ы с ы  сын есім орнына жүреді. Сын есімге 
айналұу үшін зат есімнің айағы өзгермейді: ат қамшы.
93. Жұмыс. Төменгі сөздер жанына зат есімнен тұуған сын есім тауып 
жазыңдар. 
Шыны əйнек 
темір күрек

Бес томдық шығармалар жинағы
182
... ақша ... 
қора
... зауыт ... 
етік
... тарақ ... 
орамал
.... балта ... 
отын
К е р е к   с ө з д е р: болат, сұу, мүйіз, жібек, бұлғары, май, күміс, мал.
99. Жұмыс. «Жалпы оқұу»  деген мақала ішінен сын есімді өзіне бай-
ланысты сөзі мен теріп жазыңдар. 
Жалпы оқу.
Біздің қалқоз жалпы оқұуды орындауға кірісті. Кеңес үкіметі мен комү-
нес партыйасы жалпы оқұуға зейін салды. Жалпы оқұуға қатты зейін сал-
ды. Жалпы оқұуға көмек берүуіміз керек. Екі мектеп үйі бар: біреуі ағаш, 
екіншісі тас үй. Ағаш үй балалар мектебі. Керпіш үй ересектер мектебі.

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: