2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар

Бес томдық шығармалар жинағы
144
Сөзді басқа сөз бен алмастырұуда балалар мынадай қата жібереді, мы-
салы: «жүрміз» деудің орнына екі қайтара, «жұмыс» деп оқып өтті, былай 
айтқанда басы оқылады да айағы текіске байланысты шеттен келіп қосы-
лады жəне бір қабат «жазұу» деп оқып шықты, бұлай алмастырұуға себеп 
болған алдында тұрған «оқып» деген сөз болұуға мүмкін. 
«Жарымда» деген сөз екі қайтара «сағатта» болып оқылды. Сөздің түрі 
де жəне айтылұуы да ұқсамайтын басқа сөз бен алмасұуы бірінші қараған-
да ажап болып көрінеді, бірақ алдында тұрған «сегіз» деген сөзді еске ал-
сақ,  бұл  өте  түсінікті  болады,  бала  мағынасына  қарай  өз  ойынан  қосып 
«сегіз жарымда» деудің орнына «сегіз сағатта» деп оқыйды 
«Қағысы» деген сөзді «Соғысы» деп оқыйды. Былай айтқанда мағына-
сы бірдей сөзге ауысқан.
Сон-соң «сабағымыз» деген сөздің орнына «мезгілінде» деп оқыйды. 
Бұл алмасұуды шығарған себепте алдында тұрған «сабақтарын береді» де-
ген сөз болұу керек, бұл жерде шəкірт ұлы тыныстан ырғып, оған еш-бір 
көңіл аудармастан «сабақтарын береді мезгілінде» деп өзінен қосып оқы-
ды да шықты. 
Бір сөзді екінші сөз бен ауыстырұу жөніндегі басқа қаталардың түрі де 
осы сықылды, былай айтқанда алмасұудың болұуы – баланың тыныс бел-
гілеріне еш бір көңіл аудармай, тіпті ұлы тыныстарға тоқтамастан текістегі 
сөзді мағына жағынан алдында тұрған сөзге қарсы келмейтін сөздер мен 
алмастырұуынан.
Бала бір сөзді екінші сөзге мағынасына қарай ауыстырады. Ал, кейде 
мағынасыз  алмастырұуда  болады,  мұнда  дыбыс  ырғағына  қарай  алына-
ды, мысалы «тəртіпті» «дəптерді» сықылды. Ұлы тынысты ескермей одан 
ырғып кетүу – бала сөздің айағын өзгертіп «сабақ» деген сөзді «сабаққа» 
деп оқыған кезде болады. Мұның болұуы – «сабақ» деген сөздің алдын-
дағы ұлы тынысқа көңіл аудармай, алдыңғы сөйлемдегі ойдың айағын ай-
ақтай барып баланың «жұуынып келеді... сабаққа» деп оқұуынан, дұрыс 
оқыған  болса  «Ерте  тұрып  жұуынып  келеді».  деп  ұлы  тыныс  қойып  ба-
рып əрі қарай «сабақ сағат сегіз жарымда басталады» деген жаңа сөйлемді 
(ойды) оқыр еді. 
Дыбыстарды  немесе  бұуындарды  қалдырып  кетүу  қаталарының  іші-
нен ең көрнектісі, – «келеді, кіреді, басталады» деген сөздерден қалдырып 
кетүулер болады, бұл сөздердің ішінен балалар «е, а» сықылды дауысты 
əріптерді тастап кетіп отырады, жəне қазіргі шақ түрін өткен шаққа айнал-
дырып «келді, басталды, кірді» деп оқыйды. 
Басқа қаталар түрі өте азғантай, сондықтан біз оларды талдамақ емеспіз. 
Сайып  келгенде,  оқұушылардың  көп  қата  жіберетін  сөздері  текістегі 
– «жүрміз» (мұны  «жүреміз», «жұмыс», «жүріп», «жазұу»  деп  оқыйды), 
келеді («келді деп оқыйды), «басталады («басталды», «балалар» деп оқы-
йды), «қағысы» («қаққан», «соғысы» деп оқыйды)  деген сөздер болады. 
Ақжал  мектебінің  екінші  гірұуппасындағы  негізгі  қаталар  да  осылар 
болып  есептеледі.  Былай  айтқанда  дыбыс  пен  бұуындарды  қалдырып 
кетүу, сөздің айағын бұзұу жəне басқа сөзге алмастырұу сықылды қаталар 
болып есептеледі. Дыбыстарды жəне бұуындарды қалдырып кетүу қата-
лары да көбінесе осы «басталады, кіреді, келеді» деген сөздерде болады, 
бұларды «басталды», «кірді», «келді» деп оқыйды. 

Бес томдық шығармалар жинағы
145
Сөзді басқа сөз бен алмастырұудағы қатаның көбі «қағысы» деген сөз-
де болады, мұны балалар «соғысы» деп оқыйды. 
Басқа сөздерден «жұуынып» деген сөзді «жақын жүріп» деп, ал «сат-
сыйалдық» деген сөзді «сақтайық» деп оқыйды. 
Ақжал  мектебінің  үшінші  гірұуппасында  бірінші  гірұуппаға  қараған-
да қатаның жалпы саны саны азайады (қақ жартысына жетеді). Пұрсент 
пен  есептегенде  дыбыстарды  жəне  бұуындарды  қалдырып  кетүу  (қазір-
гі шақты, өткен шаққа ауыстырұу жəне «тартысұу»-ды «тартұу» деп өз-
гертүу) сықылды қаталар бəйгінің алдын бермейді, бірақ сөзді басқа сөзге 
алмастырұу қаталары азайа бастайды. 
Сон-соң IV гірұуппада  дыбыстарды  не  бұуындарды  қалдырып  кетүу 
қаталары əлі де басқа қаталарға қарағанда бірінші орынды бермейді, сүйт-
кен мен қалдырып кетүу қатасы енді екінші сыпатқа түседі жəне текістегі 
сөзді екніші сөз бен алмастырұу қаталары да кемій бастайды. 
Ақжал  мектебіндегі  шəкірттердің  оқұу  нəтійжелерін  басқа  мектеп-
тердің, мысалы Жарма мектебінің оқұу нəтійжесі мен салыстырғанда əлгі 
қаталардың негізгі болып қалатынын жəне сол дыбыстарды не бұуындар-
ды қалдырып кетүу қаталары мен сөздің айағын бұзұу қатасының бəйгенің 
алдын бермеуін көрүуге мүмкін, сон-соң мұнда «қағысы» деген сөз ауы-
стырылып  «соғысы»  болып  оқылады.  Ал,  басқа  аудандағы  мектептердің 
шəкірттері, мысалы Түркістан мектебінің шəкірттері мұндай қаталар жі-
бермейді,  былай  айтқанда  олар  «қағысы»  деген  сөзде  қаталасса  да  оны 
«соғысы» деп оқымай «қағады», «қақты» деп оқыйды.
Ал, бірақ кішкене гірұуппалар қаталасатын жалпы сөз «күннен» деген 
болды, мұнда екі «арасына» і деген дауысты əріпті қойып оқыйды, сон-соң 
бұл сөзге келгенде шəкірттер көбінесе тұрып қалады. 
Келтірілген  қысқа  нəтійжелерде  мынадай  қорытындылар  шығарұуға 
болады:  бырақ  мектептердің  көрсетүулері  бойынша  үлкен % (пұрсент) 
сөздің айағын бұзып оқұу қатасына тійеді. 
Үйткені  ымтықандағы  баланың  көңілі  сөздің  бас  жағына  ғана  ауда-
рылып, айағына жете алмайды да, сон-соң айағы ойдан қосылып, оқұуға 
төселүудің əлі нашарлығынан барлық теріс оқылады – міне көбінесе мұны 
осылай түсінуге мүмкін сықылды. 
Төменгі  гірұуппаларда  бұдан  басқа  қаталар  да, – текістегі  сөзді  онда 
жоқ екінші сөзге алмастырұу қатасы да үлкен алады. Əсіресе ұзын сөздер 
мен қыйын сөздер алмастырылған, мұның себебі оқұуға төселүудің əлі на-
шарлығынан бұл балаларды ойдан жорып оқұуға ійтеріп отырады. Бала-
лардың ойдан жорып оқұуға бой ұрұуын мынадан көрүуге болады, – себебі 
балалар оқұуында болған қаталардың барлығында да ойланып шыққандық 
сыпат бар, – балалар оқый алмайтын сөздерін оңайырақ жəне өздеріне та-
ныс сөздерге алмастырып оқыйды. Үйткені бүтін сөйлем мағанасын толық 
меңгерүулері  əлі  нашар,  сондықтан  азғантай  сөздерге  сүйеніп  ар  жағын 
ой мен жорып оқыйды, міне бұл барып бүтін сөздерді бұздырұуға себеп 
болады. 
Оқұуға төселүуді күшейткен сайын, былай айтқанда гірұуппа ірейген 
сайын  бұл  сықылды  қаталар  əредік  кездеседі,  бірақ  сөздің  айағын  бұзұу 
қатасы IV гірұуппаға дейін тағанды жүріп қалмай отырады. 

Бес томдық шығармалар жинағы
146
Дыбыстарды не бұуындарды қалдырып кетүу қаталары бірінші гірұуп-
паларда  ең  əуелі  қазіргі  шақты  өткен  шаққа  айналдырұу  арқылы  жүреді 
жəне бұл көбінесе ұзын сөздер мен байланысты болады. Сон-соң балалар-
дың қата жіберіп оқұуына бір себеп болатын нəрсе олардың тыныстарды 
тіпті  ескермеуі  болады,  олардың  тыныс  белгілері  мен  толық  таныса  ал-
мауынан болады, əрійне пырағырам бойынша балалар мұны бұл уақытқа 
дейін меңгеріп алұу керек болатын. Шəкірттер ұлы тыныстан ырғып түсіп, 
оның артында тұрған сөзге басқа мағана беріп бұзып оқыйды, (жоғарыда 
біз мұны көрсетіп өттік қой) сонда «арналған сабақтарын береді. Сабағы-
мыз күннен күнге қызық» деген сөйлемдерді шəкірттер «арналған сабақта-
рын береді мезгілінде» деп бұзып оқыйды. 
Немесе, кейде шəкірттер тыныс белгілері мен таныс еместіктен сөздің 
айағын мынадай етіп бұзып оқыйды, мысалы: «жұуынып келеді», «Сабақ 
сағат сегізде басталады» деудің орнына «шəкірттер жұуынып келеді» (деп 
тынысқа тоқтамай) сабаққа» деп оқыйды. 
Бірінші жəне екінші гірұуппада «күннен» деген сықылды екі дауыссыз 
дыбыссыз бар сөздер қыйын тійеді, бұларға шəкірттер өз ойларынан «і» 
дыбысын қосып жеңілдеп оқыйды. 
Ақжал  мен  Жарма  мектептерінде  (Жарма  ауданының  екі  мектепінде) 
«қағысы» деген сөздің орнына «соғысы» болып оқылұуы осы ауданда бұл 
сөздің өте жайылып кетүуінен болұу керек. Басқа ауданның мектептерін-
де, мысалы Түркістан ауданында екінші сөздің еш-бір қолданылған жері 
болмады. 
Оқұу  амалының  басқа  теріс  маменттері  есебінде  өтіп  бұуындарды 
не  сөздерді,  кейде  тіпті  бүтін  сөйлемді  қайталауды  көрсете  кетүу  керек. 
Шəкірттер бүтін сөзді оқып шыққанша алдында тұрған бұуындарды қай-
талай, береді «ба-ба-ла-ла бала, «деп» бала-лар-лар-лар-балалар» деп оқы-
йды. Немесе алдында оқылған сөзді ылғый қайталай береді. Соңғы көрініс 
кейінгі  қыйын  сөзді  немесе  ұзын  сөзді  оқыр  алдында  жійі  болады.  Бұл 
уақытта шəкірт алдында оқылып кеткен сөзді – кейінгі сөзді талдап оқып 
болғанша қайта-қайта дауыстап оқып тұрады. 
Алдында оқылып өткен бұуындарды не сөздерді бұлай қайталап оты-
рұу зерттелген гірұуппалардың бəрінде бар. 
Жалпы айтқанда оқұу амалы қуанышты сүуретте емес. 
Жарма  мектебінің  бірінші  гірұуппасында 24 адамның 16-сы,  былай 
айтқанда 66% бірінші оқұу жылының айағында ежелеп оқыйды. Шəкірт 
саусағы мен бір əріптен кейін бір əріпті нұқып көрсетіп, əр-бір əріпті же-
ке-жеке айтып сөздің айағына жетеді де, сонда ғана ол сөзді түгел айтады. 
Көбінесе əр-бір əріп дауыссыз оқылады да, бүтін сөз ғана дауыс пен оқы-
лады. Кейде шəкірт барлық əріптерді сыбырлап оқый келе шыдай алмай 
барып дауыстап жібереді, мұнысы өте ауыр көрінеді. Мысалы «оқып» де-
ген  сөзді  оқығанда  шəкірт  сыбырлап  «о-ық-ы»  деп  келіп  кенеттен  «ып» 
деп дауыстап жібереді, сон-соң дауыстап «оқып» деген сөзді оқыйды. 
Кейде шəкірт сөздің бірінші жартысындағы əріптерін атайды да қалға-
нын ойдан жорып оқыйды. 
66 % ежелеп  оқыйтындардың  ішінен  кей-біреулері  бүтін  сөзді  қосып 
оқый  алмайды  да  екінші  сөзге  көше  береді.  Кей-бір  шəкірттер  бір  неше 
сөзді тіпті оқый алмайды. 

Бес томдық шығармалар жинағы
147
Қалған 34% (пұрсенттің) 25% (пұрсенті)  бұуынға  бөліп  оқыйтындар, 
былай айтқанда шəкірт саусағы мен нұқып көрсетіп ең əуелі бұуындарды 
оқыйды, сонан кейін барып бүтін сөзді оқыйды. 9% (пұрсенті) ғана, бы-
лай айтқанда 2-ақ бала сөзді əріпке, бұуынға бөлмей бүтін оқыйды. Ақжал 
мектебінің  І  гірұуппасында  да  тап  осындай  жағдай  бар,  былай  айтқанда 
онда  да  əріпті  саусағы  мен  нұқып  көрсетіп  ежелеп  оқыйтындар,  бұуын-
дап  оқыйтындар  пұрсенті (%) бүтін  сөзді  біра-жола  оқыйтындардан  ана 
ғұрлым көп. Бұуындап оқыйтындар ІІ гірұуппаның айағына дейін жойыл-
майды. Көбінесе онда шəкірт сөзді екіге бөледі, ең əуелі бірінші жартысын 
оқыйды да, оны қайталайды, сон-соң екінші жартысын оқыйды, мысалы: 
«баста –баста-лады – басталады» деп оқыйды. 
Жылдамдықты ғана есепке алып қоймай, оқұудың дұрыстығын да есеп-
ке алұу, – оқұу амалын талдау жұмысына бір аз тереңірек кірүуге мүмкін-
дік береді, бірінші көңіл аударылатын жақтарды айқындауға да мүмкіндік 
береді. 
Шəкіртердің  оқұу  амалы – сол  мектепте  оларды  оқытқан  мұғалімдер 
əдісінің ескі екендігін, əріптен бұуынға, бұуыннан сөзге қарай бой ұратын 
ежелгі əдіс екенін көрсетіп отыр, ал шəкірттердің оқығандағы қаталарын 
түзетүу,  4-гірұуппаларда көп адамның дыбысты не бұуынды тастап кетүу 
сықылды, не сөз айағын бұзұу сықылды қаталарды жасап келүуіне себеп 
болады. 
Жетімсіздіктер мен күресүу үшін ол жетімсіздіктерді білүу керек, сон-
дықтан оқытұушы оқұушылардың қаталары мен күресүуден бұрын, қан-
дай қатаның осы шəкіртте, не осы гірұуппада көп екенін білүу керек. 
Бұлай етүу үшін семестірлер айағында немесе оқұу жылының айағын-
да оқұудың жылдамдығы мен дұрыстығының есебінен жүргізүу керек, бұл 
тұуралы осы еңбектің жоғарғы жағында айтылып өтті ғой. Көрсетілгеннен 
бөлек тағы шəкірт басы сайын, – тік қатардағы қаталары есептеп шығарұу, 
– əр-бір шəкіртте болатын қаталардың түрін, жалпы санын тағайындауға 
мүмкіндік береді. 
Барлық  гірұуппадағы  көрнекті  қаталарды  бөліп  шығарұу  мұғалімнің 
нашар нашар жерлерді тауып, соны жойұға жіті кірісүуге көмек береді. 
Əр-бір  мұғалім  баланың  өсүуін,  оның  алғандарын  дəл  біліп  отырұу 
керек. Бір тақырыпты не бөлікті баланың бітірүуі немесе бітірмеуі қажет 
емес, оны қалай біліп шығұуы жəне одан алған нəтійжелері қажет. Сүйтіп 
егер бір жыл ішінде белгілі бір сүріктерде (жылдың басында, ортасында ай-
ағында) есеп жүргізіліп отырса, сонда балалардың қанша ілгері кеткендігі 
көрініп отырады. Шəкірттің қатасын түзеткенде оның теріс оқыған сөзін 
мұғалім өзі оқып шығады, бұл негізгі қата, дұрысында шəкірттің көңілін 
аударұу керек. Бұлай етілмей мұғалім өзі оқып жіберсе шəкірт тоқтамай 
əрі қарай береді де бұл түзетүу ресімій түрде ғана болады. Шəкіртке көмек 
бермейді.
Шəкірттердің  қаталарын  түзеткенде  олардың  теріс  оқыған  сөздеріне 
өздерінің көңілін аударып, əрі қарай дұрыстап оқұуына мүмкіндік берүу 
керек. 
Баланы  сауаттандыра  бастағанда  ең  əуелден-ақ  мұны  ерекше  түсініп 
ықтыйатты болұу керек, олардың сезімі, ұғымы жəне ойы жөнде жас ерек-
шелігін есепке алұу керек. 

Бес томдық шығармалар жинағы
148
Балалардың  өзі  істеп  шыққан  жұмысына  ынталы  болұуы  олардың 
көңілінің  тұрақты  болып,  ұғымының  мықты  болып,  ойының  жемісті 
болұуына күрделі тыйанақтың бірі болып есептеледі. 
Сауаттандырұу  амалы  үлкен  қыйындықтар  мен  жүрген,  балалардың 
ынтасын аудармай бұлардың жеңүу қыйын, бірақ олардың ынтасын қоз-
дыратын жағдай – балалардың жұмыс мақсатын түсініп, істеп шыққан жұ-
мысының қажеттілігін білүуі болады.
Көбінесе  мектепке  келгенде  бала  ол  келүуінің  мақсатын  ата-анасы-
нан, үлкендерден естіп келеді, бірақ бұл жетімсіз, олар бұл қажеттікті өз-
дері түсінүу керек, бұл қажеттік біреу қадағалап отырғандықтан болұу ке-
рек. 
Мұғалімдердің негізгі бір қатасы сол – олар мектеп пен, кəлектіп ішін-
дегі  тəртіптер  мен  (балаларға  өте  жат  жағдай  ғой)  танысұуға  мүмкіндік 
бермейді,  келісі  мен  балаларды  отырғызып  кітап  оқысып,  сауаттандыра 
бастайды. 
Балаларды  ең  əуел  сауаттандырұу  амалына  өз  беті  мен  апарұу  керек, 
олардың жат мектеп жағдайы мен, мектептегі жөн-жоба, тəртіптер мен та-
нысып барұуына мүмкіндік берүу керек, сүйтіп олардың бұл жаңа жағдай-
ға келүуін табыйғый түрге айналдырұу керек. Бірінші күндерде балаларға 
ойын ойнатып, серүуен көрсетүу керек, олар мен естіп, көргендері жөнінде 
əңгімелесүу  керек,  оларға  көргендерін  сүурет  жүзінде  қағазға  жаздырұу 
керек,  себебі  əр-бір  сүурет  оқұу  мен  жазұу  жолындағы  белгілі  бір  адым 
болып есептеледі. 
Екінші мəмент, – оларға сүурет орнына сөздерді жазұудың мүмкіндігін 
түсіндірүу болады. 
Оқұу  мен  жазұуға  балаларды  бұл  жол  мен  апарұу  оларға  өте  көңілді 
жəне  қызықты  болады.  Бірақ  бұл  мұғалімнің  ерекше  дайарлығын  жəне 
оның бұған ерекше көңіл аударұуын керек қылады, бұл жердегі оның əр-
бір сөзі, əр-бір амалы алдын ала ойланып, дайарланған болұу керек. 
Тійісті  сүуреттер  астына  олардың  атын  жазұу, – міне  сауаттандырұу-
дың басы осы болады. Сөзді бұлай жазұу – сауаттанұудың не екенін бала-
ларға айқын түсіндіреді. Бұл мəментті сұлұу етіп көрсетүу керек, балалар 
қызығып отыратын болсын. 
Мысалы  мұғалім  аттың  сүуретін  тақтаға  салып  көрсетеді,  сон-соң 
қолы  мен  сүуреті  басып  тұрып  балаларға  көргендеріңнің  атын
  ата 
дейді, əрійне балалардың бəрі – бір дауыс пен «ат» дейді. Сон-соң бұл 
сөзді  мұғалім  өзі  айтады  (балалардың  құлағын  үйретеді),  оларға  қайта 
айтқызады, «ал  енді  көріп,  естігендеріңді  мен  мына  жерге  жазып  көр-
сетем» деп сүурет астына «ат» деп жазады. Оны балалар тағы оқыйды, 
сон-соң сүуретті жауып тұрып жазұуды, жазұуды жауып тұрып сүуретті 
қайта-қайта айтқызады.
Сонан кейін осы сөзді не дəптерлеріне салдыртып не баспа əріп пен 
тақтаға  жаздырұу  керек.  Міне  енді  əр-түрлі  жолдар  мен  барып  бұл  сөз 
балалардың  ойында  қалмақ – көрүу  жолы  (балалар  қарап  отырды  ғой), 
естүу  жолы  (балалар  өздері  айтып  жəне  мұғалім  айтқанда  есітіп  отыр-
ды ғой) сон-соң қыймыл (моторлық) жолы (балалар осы сөзді сүуретке 
салып, əріптерден құрап, өздері айтады) оқып (отырады ғой) мен ойын-
да қалмақ. Ендеше алғаш сауаттандыра бастағанда сүурет, баспа əріптер 

Бес томдық шығармалар жинағы
149
кесіндісі сықылды қосымша матерійалдар керек, балалар сөздерді осы-
лардың  құрай  алатын  болсын.  Соны  мен  қатар  мұғалім  ең  алғаш  сөзді 
айтқанда дұрыс айтұу керек, сонда оның артынан балалар да дұрыс айт-
пақ, міне мұның үлкен маңызы бар екенін еске алұу керек. Бұлай істел-
се Быланскій айтқан сықылды, «сабанды таптау» болып шығады, сонда 
мұғалім  өзі  оқымай  дұрыс  айт  деп  балаларды  да  өзін  де  қыйындыққа 
ұшыратар еді. 
Оқытып  үйретүу,  жазұуға  үйретүу  мен  қатар  жүрсін,  бірақ  балалар 
əріптерді жазұу мен сөз дыбысын талдауға кіріскеннен кейін барып таны-
сады. Сон-соң сөзді жазылұу түрі мен танысұудан бұрын балалар қарын-
дашты қалай ұстап, қалай сызұуға төселүу керек т.т. себебі бұл кезде ба-
лалардың ұсақ, өлшеулі қыймыл жасай алатын ұсақ еттері өсіп жетпейді. 
Сүурет салұу, құйұу, сон-соң əр-бір əріптерді жазұу, – міне осының бəрі 
жаттығұу болып есептеледі. 
Сауаттандырұу əдісі осы айтылғандардан айқын көрініп тұр. Бұл əдіс 
талдау-ұластырұу əдісі болады, бұл жұуығырақ жəне өте таныс мағынадан 
шығып əрі қарай таныстығы азырақ мағыналарға көшүу əдісі болады.
Ал, əр-бір дыбыс, əр-бір əріпке қарағанда бүтін сөз балаларға өте таныс 
болып есептеледі. Сөйлемді талдау мен ұластырұу сөзді талдау мен ұла-
стырұудан бұрын болады. 
Балалар сөзді бұуынға жəне дыбысқа бөле бастаған кеөзде, – міне сөзді 
талдау осы жерден басталады. 
Сайып келгенде балалар əр-бір əріптен қосып бүтін сөз жасай бастай-
ды. Сөзді оқый бастағанда балаларға берілетін сөздің бұуыны бір түрлес 
болұу керек. Сонда балалардың бір сөзден екінші сөзге көшүуі оңай бола-
ды, ал тағы сөздің құрылұуы – түрлес сөздер мен бұуындардың қайталап 
отырұуына мүмкіндік беретін болсын. 
Сауаттандырұудың барлық амалы тійісті матерійал таңдап алұу арқылы 
жүрмек, əр-бір сабақ алдында өзінің əр-бір сөзін есептеп, əр-бір қыймылын 
есеп алып мұғалім дайарлап отырсын. 
Ең алғаш сауаттандыра бастағанда баланың ынтасы есепке алынсын, 
мұны мұғалім ұмытпау керек. Бір сабақтың ұзақ болұуы баланы шаршата-
ды, сондықтан 45 мүйнет ылғый жаздырып не ылғый оқыта бермеу керек, 
мұның əр қайсысын 15-20 мүйнеттен ауыстырып отырұу керек. 
Оқұуға үйретүу амалында балалардың оқығанда жіберетін қаталарын 
мұғалім сергек күзетіп, оны сол жерде жойып отырсын, одан əрі қарай ба-
лалардың есінде тыйанақтап қалұуына мүмкіндік бермесін. 
Оқұуға төселдірүуде – əр-бір шəкірттің оқұуына арналып бөлінген мез-
гілдің маңызы өте зор. Егер оқұушылар кітап жоқтықтан бір айда 4 қабат 
қана оқыйтын болса, онда əрійне оқұуға төселүудің дұрыс жүрүуі жөнінде 
сөз қозғауға да болмайды. 
Кіласта жəне берілген тақырып бойынша үйде оқұу мен қатар мектеп-
тен тыс оқұуды өркіндетүу керек, мектеп кітап қанасынан балалардың үй-
іне ұсақ əңгімелер беріп оқытұу керек. 
Соны мен бірге балаларға өлең жаттатып, оны тақпақтатып айтқызұу, 
мектепте болатын əр-түрлі іспектəкілдерге (сақына жұмысына) балаларды  
қ а т ы с т ы р ұ у д ы ң, – оқұуға төселүуіне көп көмек беретінін есте тұтұу 
керек. 

Бес томдық шығармалар жинағы
150
Мұғалім көңілін жалғыз ғана жылдам оқұу аудармасын, оны сана мен 
түсініп оқұудың да маңызы өте зор. 
Мұны балаларға бақылау сұрақтарын қойып отырып тексерүуге бола-
ды. 
Мұғалім  осы  айтылған  мəменттердің  бəрін  ескеріп  отырса,  міне  сон-
да ғана балаларды оқұуға төселдірүу жұмысын күрделі етіп өркендетүуге 
болады. 
Аударған: Талжанның Сəйділі.

Бес томдық шығармалар жинағы
151
Шонан ұлы Т. 
ҚАЗАҚ ТІЛІ 
ГРАММАТИКА МЕН ЕМЛЕ
Бастауыш мектептің 3-4 кластары 
үшін
Қазағыстан қалық ағарту кəмесереті қабылдаған 
3-басылуы 
Қазағыстан баспасы, 1936
 

Бес томдық шығармалар жинағы
152
Шонанов Т. 
ГРАММАТИКА КАЗАХСКОГО 
ЯЗЫКА 
ДЛЯ НАЧАЛЬНЫХ ШКОЛ 
ІІІ-ІV классы 
Утверждено НК ПРОСом КАССР
3-издание 
Казиздат, 1936

Бес томдық шығармалар жинағы
153
ҮШІНШІ ЖЫЛ 
§1. Сөйлемдегі сөздердің байланысы. 
Ала таудың ауасы. 
Ала таудың ауасы ала құйын. Кейде бұлт бұурадай шөгеді. Кейде жай 
жарқылдап, қара нөсер Ала тауды əп-сəтте жұуып шайады. Кейде аспан-
нан мерүуерт бұршақтар төгіледі. Кейде шілденің шілгер ыстығында жа-
палақтап қар жауып салады. Кейде шағырмақ ыстық түседі. Кейде күн ма-
ужырап қоңыр салқын жайлауға айналады.
1. Жұмыс. Əңгімені оқып шығыңдар да мына сұрауларға жауап берің-
дер.  Əңгімеде  не  туралы  айтылған?  Бірінші  сөйлемде  не  тұуралы  ай-
тылған? Екінші сөйлемде ше? Үшінші сөйлемде ше? Төртінші сөйлемде 
ше? Бесінші, алтыншы, жетінші сөйлемдерде ше?
Бұршақ, күн, бұлт туралы айтылған сөйлемдерді теріп жазыңдар. 
  
Таң.
1.  Торғай  шырылдады. 2. Қараңғы  серпіле  бастады. 3. Бірійгаді  ба-
стығының  «тұр!  тұр!»лаған  дауысы  естіледі. 4. Қырман  басында  жатқан 
қалқозшылар сыбанып тегіс жұмысқа шықты. 
2. Жұмыс. Төмендегі сұраулардың жауаптарын жазып көрсетіңдер: 
1. (не?) ... шырылдады.
2. (не?) ... серпіле бастады.
3. (не?) ... естіле бастады?
(Кімнің?) ... дауысы (қандай?) ... дауысы естіле бастады. 
4.  (Кім?) ... шықты.  Қалқозшылар  (не  қылды?) ... (қайда?) ... шықты 
(қалай?) ... жатқан. 
Үлгі: Таң қараңғысы серпіле бастады. 
Сөйлемде  сөздер  бір-бірімен  байланысып  тұрады:  оны  сұрау  мен 
анықтауға болады. 
Айды бұлт басты. Жұлдыздар біріндеп жоғала бастады. Айналаны тұ-
ман басты. Қоңыр жел есті. 
3. Жұмыс. Жоғарғы сөйлемдердің сөздері қалай байланысқанын сұра-
уына қарай сызық пен көрсетіңдер. 
    
 
   
 
                
 
  жоғала бастады
біріндеп 
Жұлдыздар
Бұлт  
басты
айды  

Бес томдық шығармалар жинағы
154
4.  Жұмыс. Айағына нүктелер қойылған сөздердің екінші қанаты жа-
зылмаған,  сендер  соны  тыйанақты  сөйлем  шыққандай  етіп  толықтырып 
жазыңдар. 
1. Мен екпін ... қатар...
2. Есентай да екпін... қатар... жүр. 
3. Бəрі... екпін... болайық. 
5. Жұмыс. Мына сүгретке қарап, «Біз қалай жійдек тердік» деген əң-
гіме жазыңдар. Бұл əңгімелеріңде неше сөйлем? Əр сөйлемде не тұуралы 
айтылған? Сөйлем айағына қандай тыныс белгісін қойасыңдар?
6.  Жұмыс.  Төменгі  тақырыптардың  біріне  əңгіме  құрастырып  жа-
зыңдар. Əңгімеңде неше сөйлем болып шықты? Əр сөйлемде не тұуралы 
айтылған? Сөйлем айағына қандай тыныс белгісін қойдың? Əр сөйлемде 
сөздер саны бірдей ме? Сол əңгімеңді дауыс ырғағына келтіріп оқып шық. 
1. Қалқозымызға мəшійне (трактыр, пішен шабатын мəшійне, егін ша-
батын мəшійне) келді. 
2. Біз жазғы дем алысты қалай өткіздік. 
3. Пішен үстінде не істедік.
4. Бақшаға не істедік. 
5. Мүзейде не көрдік. 
6. Шегірткені қырұуға қалай көмек бердік.
 
7.  Жұмыс.  Төменгі  əңгімені  оқып,  сөйлемдерін  табыңдар.  Əңгімені 
көшіріп жазып, əр сөйлем соңынан ұлы тыныс белгісін қойыңдар. Ұлы ты-
ныстан соңғы сөзді бас əріппен бастап жазыңдар. 
Күзен  күндіз  інінде  жатады  ол  кешке  тамақ  іздеп  шығады  күзен  егін 
мен шөпке зыйанды жандықтарды қырады күзен шарұуаға зыйанды жан-
дықтарды жейді. 

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: