2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар

Бес томдық шығармалар жинағы
155
Трактырды .............................. (кім?) жүргізеді.
Жемді .............................. (не?) жейді. 
Жаз .............................. (не?) жауады. 
Қыс .............................. (не?) жауады.
Сыйырды .............................. (не?) емеді. 
Арбаны .............................. (не?) тартады. 
9.  Жұмыс.  Əуелі  өсімдіктер,  онан  соң  аңдар,  ең  соңынан  мал,  астық 
аттарын бір ыңғай теріп жазыңдар. 
Түйе. Қасқыр.  Көде. Жылқы. Қойан. Қой. Түлкі. Бетеге. Ешкі. Қарсақ. 
Бійдайық. Сыйыр. Жоңыршқа. Қарағай. Тал. Арыстан. Есек. Терек. Бійдай. 
Қайың. Тары. Арпа. Жолбарыс. 
10.  Жұмыс. Əуелі балық, сонан соң құс атын теріп жазыңдар. 
Үйрек.  Қаз.  Шортан.  Аққұу.  Табан.  Ала  бұға.  Қырғыш.  Көк  серке. 
Құладын. Бүркіт. Ақ балық. 
11.  Жұмыс. Сүуретте қарап əуелі ауыл шарұуашылық құралдарының, 
онан соң ыдыстардың аттарын теріп жазыңдар. 
12.   Жұмыс.  Көшіргенде Б ұ л  н е? Б ұ л  к і м? деген сұрауға жауап 
болатын сөзді тауып, үш нүктенің орнына жазыңдар. 
Көгіршін, қарға, қарлығаш, сауысқан – құс. 
Бала, қатын, еркек, қыз, əйел – ...
Тырма, орақ, шалғы, трактыр, пішен мəшійне – ...
Қызғалдақ – ...
Емен, терек, үйеңкі, мойыл – ...
Арпа, сұлы, бійдай, тары, жүгері – ...
Құуыршақ, доп, сыбызғы – ...
 К е р е к   с ө з д е р: жеміс, гүл, ойыншық, адам, ағаш, астық, ауыл 
шарұуашылық құралы. 

Бес томдық шығармалар жинағы
156
13.   Жұмыс. «Нөсер»  деген  мақалада  не  тұуралы  айтылады?  Жара-
тылыс құбылыстарын атаған сөздерді теріп жазыңдар. 
Нөсер. Аспанда кесек-кесек бұлт жыйнала бастады. Күріл тынбастан 
естіліп тұрды. Жел тына қалды. Көп уақыт өтпей-ақ қоңыр салқын желдің 
лебі бетке тійді. Аспанды қаптаған қара бұлт төніп келіп ақ қалды. Қатты 
жел тұрып шаңды аспанға шығарды. 
Салмақты тамшылар тырс-тырс түсе бастады.
Найзағай жарқ етті. Күн шатыр-шатыр етті. Бұзау мөңіреп, ійт қыңсы-
лап үйдің ығына тығылды. Тамшыдан тамшы молайды. Дүсірлеп бұршақ 
жауа бастады. 
Нөсер басылды. Бұлт сейілді. Жеті түсті кемпірқосақ жайнады. Тысқа 
шықтық. Аппақ бұршақты теріп жүрміз. 
14. Жұмыс. Əуелі жаратылыс көріністерін, онан соң оқыйғаны атаған 
сөздерді теріп жазыңдар. 
Дауыл,  соқты,  жаңбыр,  өрт,  сайлау,  көтеріліс,  жел,  төңкеріс,  құйын, 
жыйылыс, күз, қыс, жаз, жазғы тұры, ереуіл, жарыс қырау, төбелес, тұман, 
ойын.
Адам, жандық, өсімдік, нəрселер, жаратылыс құбылысы, оқыйғалар-
ды бір сөз бен зат дейміз. 
Заттың атын зат есім дейміз. 
15.  Жұмыс. Төменгі əңгіме ішінен зат есімдерді теріп жазыңдар. 
    
 Қ ы с. 
Декəбір айы тұуды. Қар қалың. Күн сұуық. Сұу бетінде сірескен мұз. 
Шөптің бастары қылтыйып қана көрінеді. Үйкірік, айаз. 
Орман тоғайдағы ағаш пен талдар қар бүркеніп, мұздан моншақ тағы-
ныпты.  Жаз  бойы  қайнап  жүретін  құстардан  арылған.  Ағаш  түптерінде 
ақ қойандар секеңдеп жүр. Оқып жүрміз. Мектепке барғанша беттеріміз, 
құлақтарымыз қызарып, мұздап барамыз. 
16.  Жұмыс. Көшіргенде əр сөздің қасына қарсы мағыналы сөзді тауып 
жазыңдар. 
Дос – жау 
Соғыс – 
Кедей –
Тіршілік –
Қайғы –
Сұуық – 
Жаз –
Ерте –
Таза –
Қараңғы – 
Аурұу – 
Құрғақтық –

Бес томдық шығармалар жинағы
157
Күн – 
Көр –
К е р е к  с ө з д е р: жарық, құуаныш, аз, өлім, түн таза, кеш, бай, бітім, 
кəрі, батырлық, жылы, сау. 
Зат есімнің адам аттары Кім? Кімнің? Кімде? Кімді? Кімнен? Кімде? 
деген сұрауға жауап болады.  
Басқа зат есімдер Не? Ненің? Қайда Неде? Нені? Қайдан йа Неден? де-
ген сұрауларға жауап болады. 
17.   Жұмыс. Көшіргенде орындық деген зат есімді жақшадағы сұрау-
ларға қарай өзгертіп жазыңдар. 
Класта оқытұушы отыратын ... (не?) тұр... (ненің?) артында тақта тұра-
ды... (қайда?) оқытұушы отырады... (нені?) жұмысшы əйел сүртіп қояды..., 
(қайдан?)  тұрып  оқытұушы  тақтаға  барып  бізге  жазып  көрсетеді.  Кəзір 
оқытұушы ... (қайда?) отыр. 
18.   Жұмыс.  Көшіргенде  тай  деген  зат  есімді  жақшадағы  сұрауларға 
қарай өзгертіп, нүктелердің орнына жазыңдар. 
Мұраттың ... (несі?) бар. Ол ... (нені?) жақсы көреді... (Ненің?) түсі то-
былғы торы. Мұрат ... (Неге?) жем береді. Мұрат ... (неден?) екі елі кетпейді.
§3. Жалпы есім мен жалқы есім 
19. Жұмыс. Төменгі мақала ішінен көп нəрсеге ортақ зат есімдерді бір 
бөлек, тек бір нəрсені атайтын зат есімдерді бір бөлек жазыңдар. 
Бладимир  Ілійіш  Леніннің  шын  пəмійлесі  Үлійəніп.  Ленін  жолдас 
Еділ  бойындағы  Сімбіріскій  қаласында  тұуған.  Еділ  өзені  Каспій  теңізі-
не  құяды.  Бұл  күнде  Ленін  құрметіне  Сімбірірскій  қаласын  Үлійəнбскій 
деп атайды. Лениннің Александыр, Дмітрій деген екі ағасы болған. Елена, 
Анна, Марійа деген үш ара-қарындасы болған.
Бір ыңғай көп нəрсеге атау болатын зат есімді жалпы есім дейді. Белгілі 
бір нəрсеге ғана атау болған зат есімді жалқы есім дейді. Адам, жер, сұу, 
қала,  мемлекет,  газет-жорнал,сапқоз,  зауыт-пəбірік  аттары  сықылдылар 
жалқы есімге жатады.
Жалқы есім бас əріптен бастап жазылады.
20.  Жұмыс.  Төменгі  əңгімеден  əуелі  бір  сөзден,  онан  соң  бір  неше 
сөзден құралған жалқы есімдерді теріп жазыңдар. Бір неше сөзді жалқы 
есімнің қайсысы бас əріп пен жазылатынын байқаңдар. 
Өскен  соң  Ленін  ж.  Қазанда,  кейін  Петірборда  оқыған.  Петірбор  бұл 
күнде Ленінграт аталды.
Бұл Неба өзені бойында.бұрынғы Ресейдің ең үлкен қаласы. Төңкерістен 
бұрын Ілійіш шет елде тұрған. Сонда тұрып «Іскра» жана «Бперот» деген га-
зеттер шығарған. Төкерістен соң ол Ресеуге келді. Өктəбір төңкерісін баста-
ды. Қалық кəмəссерлер кеңесіне бастық болды. Қалық кəмесерлер кеңесін 
қысқартып Қ.К.К. деп та жазады. Ленин комүнес партыйасының көсемі. Ле-

Бес томдық шығармалар жинағы
158
нин 1929-жылы Горкій деген сеолада, Мəскеу түбінде қайтты. Жыл сайын 
24-ғынұуар күні Кенес одағы Ленин ж. Еске түсіріп отырады.
Бір неше сөздердің бас буындарынан құралған жалқы есімнің əуелгілі 
ғана бас əріп пен жазылады. Жалқы есімнің əл сөзінен бір-бір əріп алынып 
қысқартылса, əр қайсысы да бас əріп пен жазылады.
21.  Жұмыс.  Көшіргенде  өздерің  тауып  кішкене  əріп  пен  жазылған 
жалқы есімді бас əріп пен жазыңдар.
1920  жылы 4 өктəбірде  Қазағыстан  респүблікесі  жарыйаланды.  Қа-
зағыстан үкіметі Алматы қаласында тұрады. Мұнда кіндік атқарұу кəмій-
тет, қалық кəмесерлер кеңесі, өкілік партійа кəмійтеті де тұрады. Қала Ала 
таудың баурында, Түркістан сібір жолының үстінде. Бұл жолды Түріксіп 
деп те атайды. Астанада «Сатсыйалды Қазағыстан», «Лениншіл жас» тағы 
басқа  газеттер  шығады.  Қалаға  шағын  «Дегерес»  сапқозы, «Қызыл  күн 
шығыс» қалқозы бар. 
 22. Жұмыс. Төменгі жалқы есімдерді кешіріп, толық аттарының жа-
нына қысқартылған аттарын жазыңдар. 
1. Ійосіп Війссарійонобіш Сталин. 2. Клійм Ворошыйлып. 3. Нəдеждə 
Көнстантійнебна  Крүвпскайа. 4. Комүнес  жастар  інтернатсыйаналы. 5. 
Қазағыстан аптономийалы сатсйыалды кеңес респүблійкесі. 6. Сатсыйал-
дыкеңес респүблійкелер одағы. 7. Қалық ағартүу кəмесериеті. 8. «Сатсый-
алды Қазақғыстан» газеті. 9. Комүнес партійасының Өлкелік кəмійтеті. 10. 
Мəскеу – Дон жолы.
23.  Жұмыс.  Өз  ойларыңнан: 1) жеке  тұрған  үш  жалды  есім  тауып 
жазыңдар. 2) бір неше сөзден құралған үш жалды есім тауып жазыңдар. 
Мұны қысқартып та жазыңдар. 
§4. Етістік.
24. Жұмыс. Сүгретте кім не істейді, сол көрсетілген. 
Атады. Қазады. Шабады. Жүгіреді. Аралайды. Арқалайды.

Бес томдық шығармалар жинағы
159
25. Жұмыс. Қыймылына қарай заттың өзің тауып, сол тапқан нəрсенің 
атын үш нүктенің орнына жазыңдар.
Балық жүзеді, шоршыйды. 
Қарағұс шоқыйады, қалықтайды.
...кісінейді, қасынады. ...үреді, ырылдайды. 
...шырылдайды, ұшады. ...шарқылдайды, қыздырады.
...көгереді, құурайды. ....сөйлейді, жүреді.
...мөңрейді, сүзеді. ...қайнайды, бұйланады, қатады.
 ...мійаулайды.
Қалқозшы жер шыртады, тырмалайды, себеді, орады.
... бағады, сұуарады, күзейді, қоралайды.
... оқыйды, жазады, санайды, сүгрет салады. 
... пішеді, тігеді, өтектейді.
... балқытады, соғады, пісіреді, сұуытады.
26.  Жұмыс.  Көшіргенде  зат  не  етеді  дегенді  көрсететін  сөздердің 
астын сызыңдар. Ол сөздер қандай сұрауға жауап беретінін біліңдер.
Өрісте.
Жылқы кісінейді, құлын шабады, бота боздайды, қозы маңрайды, мал 
отттайды,  малшы  қарауылдайды,  жел  соғады,  шөп  желкілдейді,  торғай 
шырылдайды, бөктергі қалықтайды.
27.  Жұмыс.  Көшірген  сөздің  мағанасына  қарай  зат  не  етіледі  деген 
сұрауға жауап жазыңдар.
Есік... Арба... Шам... Кір... Арық... Жүк... Үй... Керпіш...
 К е р е к   с ө з д е р: тасылады, қазылады, қаланады, ашылады, жағы-
лады, салынады, майланады, жұуылады.
Заттың қыймылын, ісін көрсететін көрсететін сөздер  е т і с т і к  деп 
аталады.
Етістік  не  етеді,  не  етіледі,  не  етті,  не  етер,  не  етілер,  не  етіп 
жатыр деген сұрауларға жауап береді.
28. Жұмыс. Көшіріп, етістіктердің сызыңдар.
Ақ көрпе.
Жапалақтап қар жауды. Жер бетін жұмсақ ақ көрпе жапты. Қардан көр-
пе  жамылған  дəн  қалай  қатады.  Жылы  жамылып  жатып  алды.  Қыс  өтті 
күн жылынды. Қар еріді. Қар сұуы жерге сіңді. Дəм ісінді, көктеді. Көгеріп 
шөп шықты, гүл атты, пісті.

Бес томдық шығармалар жинағы
160
29. Жұмыс. Төмендегі сөйлемдерді көшіргендерді көшіргенде əр қай-
сысына мына етістіктердің бірін қалап алыңдар: ж а й ы л д ы, о т ы қ т ы, 
о т т а д ы, ш а л д ы.
Жас төл...
Жұмыс аты...
Өрістегі мал...
Аңыраған түйе енді...
Төменгі сөйлемдерге лайықтап мына етістіктерден қалап алыңдар: ж ұ 
у с а ң д а р, к ү й с е д і, ө р д і,с ұ у ы д ы, т ы н ы қ т ы.
Терлеген ет...
Жылқы таң алдында... 
Жатқан сыйыр, қой, түйе...
Əнеугі жіберген жұмыс аты...
Жатқан қой...
Төменгі сөйлемдердің əр қайсысына мына етістіктердің бірін алып жа-
зыңдар: м а з д а д ы, б ы қ с ы д ы, л а у л а д ы, т ұ т а н д ы, ж а н д ы, ж 
а р қ ы л д а д ы.
Тамызық... 
Кебүу тезек...
Найзағай алыста... 
Жалын...
Сұу отын... 
Шам...
Мына етістіктерді де солай етіңдер: ұ й ы д ы, і р і д і, а ш ы д ы.
Қымыз...
Көп тұрған сүт...
Айран...
30. Жұмыс. Төменгі етістіктерге қарсы мағналы етістіктер тауып жа-
зыңдар:
Отырды – тұрды 
 
 
Кірді...
Жүрді - ... 
 
 
 
Ашты...
Кетті - ... 
 
 
 
Ойанды...
К е р е к  с ө з д е р: жапты, келді, ұйықтады, таптады, шықты. Төмен-
дегілерге мағнасы шендес етістіктер табыңдар.
Айтты – сөйледі 
 
 
Шаршады - қажыды
Қарады - ...   
 
 
Жортты - ...
Ұрды - ... 
 
 
 
Қорықты - ...
К е р е к  с ө з д е р: соқты, желді, шошыды, көрді.
§ 5. Етістіктің болымды, болымсыз түрлері.
31. Жұмыс. Кестенің екі жағындағы етістіктерді салыстырыңдар да н е  

Бес томдық шығармалар жинағы
161
з а т  н е   е т і л е д і, н е  е т е д і жəне з а т  н е  е т п е й д і, н е  е т і л м е 
й д і  деген сұрауға жауап беретіндерін табыңдар.
Мəшійне жүреді. 
Мəшійне жүрмейді.
Құс ұшады. 
Құс ұшпайды.
Ат шабады. 
Ат шаппайды.
Үй салынады. 
Үй салынбайды.
Тау көрінеді. 
Тау көрінбейді.
Қой маңрайды. 
Сыйыр маңрамайды, мөңрейді.
Үйрек ұшады. 
Тауық ұшпайды.
Ат шабады. 
Түйе шаппайды.
Керпіш қаланады. 
Топырақ қаланбайды.
Сыйыр күйсейді. 
Жылқы күйсемейді, жұусайды.
32. Жұмыс. З а т   н е   е т п е й д і  йа з а т  н е   е т і л м е й д і дегенді 
көрсететін етістіктерді теріп жазыңдар.
Етікші оқытпайды, етік тігеді.  
Түйе шаппайды, желеді.
Оқытұушы етік тікпейді, оқытады.  
Тауық ұшпайды, жүгіреді.
Қасқыр үрмейді, ұлиды. 
Қой боздамайды, маңрайды.
Түйе маңрамайды, боздайды. 
Бақа ұлымайды, бақылдайды.
Зат не етеді, не етіледі, деген сұрауға жауап берген етістіктер б о л ы м 
д ы   е т і с т і к т е р делінеді.
Зат не етпейді, не етілмейді деген сұрауға жауап берген етістіктер б о 
л ы м с ы з   е т і с т і к т е р  делінеді.
Болымды етістіктер қыймылдың йа істің болатынын көрсетеді.
Болымсыз етістік қыймылдың йа істің болмайтынын көрсетеді.
33. Жұмыс. Сөйлем айағына болымсыз етістік тауып жазыңдар.
Шам жанады 
Ійт үрмейді – 
От... 
Адам...
Жел... 
Қарындас...
Сұу... 
Бұлбұл...
К  е  р  е  к    с  ө  з  д  е  р:  сайрамайды,  сөйлемейді,  соқпады,  тұтанбады, 
ұшталмады, ақпады.
34. Жұмыс. Болымды етістікті болымсыз етістікке айналдырыңдар.
Дүкен.
Күн шықты. Дүкенде жұмыс қайнады. Көрік күуледі. Ұсталар қыймыл-
дады. Балғашылар темір соқты. Балташылар ағаш шапты. Егеушілер темір 
егеді. Арашылар ағаш кесті. Қашаушылар тесті.

Бес томдық шығармалар жинағы
162
§ 6. Жалаң сөйлем.
Бастауыш пен байандауыш.
Айаз.
Мұздай демі бет қарып.
 А й а з   а у з ы н   а ш а д ы.
Құлақтанып қызыл  к ү н 
Жасыл ұшқын шашады.
Қызыл айаз демінен
Б е т  қызарып күйеді.
Қанын беттің шығарып,
А й а з тістеп сүйеді.
35. Жұмыс. «Айаз» деген өлеңнен ірі басылған зат есімдер мен оларға 
байланысты етістіктерді теріп жазыңдар. Сонда қысқа сөйлем шығады.
Үлгі: Айаз ашады.
Сөйлемдегі ойдың не тұуралы айтылғанын көрсететін сөзді б а с т а у 
ы ш  дейді.
Бастауышқа Кім? Не? деген сұрау қойылады.
Бастауыш қыймылын, ісін, күйін білдіретін, байандайтын сөзді б а й а 
н д а у ы ш дейді.
Байандауыш сұрауы: н е   е т е д і, н е   і с т е й д і, н е   к ү й д е, н е   н 
ə р с е. Байандауыш болатын көбінесе етістік, бастауыш болатын зат есім 
есімдік, сан есім т.т.
36. Жұмыс. Əр байандауышқа бастауыш тауып жазыңдар.
Сауысқан шықылықтайды. 
Тышқан шыйқылдайды.
..дөңгелейді. ... 
 
қаңқылдайды.
... сайрайды. ... 
қырқылдайды.
... мійаулайды. ... 
шақылдайды.
... үреді. ... 
қорсылдайды.
... ұлыйды. ... 
сұуылдайды.
К е р е к  с ө з д е р: ійт, қасқыр, үйрек, қаз, жел, бұлбұл, дөңгелек, мы-
сық, шошқа, сар шұнақ, (тарбаған).
37. Жұмыс. Əр бастауышқа байандауыш тауып жазыңдар.
Күн... Тоғай... Өзен... Бала... Торғай... Ағаш... Шегіртке... Балық... Мал... 
Қарға...
Ең  қысқа  сөйлем  бастауыш  пен  байандауыштан  ғана  құралады.  Тек 
байандауыш пен бастауыштан құралған сөйлемді  ж а л а ң   с ө й л е м  
дейді.
М ы с а л: Қоңырау соғылды. Сабақ басталды.

Бес томдық шығармалар жинағы
163
38.  Жұмыс.  Көшіргенде  бастауыштың  астың  бір,  байандауыштың 
астын екі сызыңдар.
Ертеңгісін қалқозда.
Түн өтті. Таң атты. Күн шықты. Қоңырау қағылды. Қалқозшылар жый-
ылды. Көлік жегілді. Сабан жүрді. Дала жанданды. Жұмыс қайнады.
39. Жұмыс. Əр сүгрет жайында бір жалаң сөйлем тауып жазыңдар.
Қаз жүзеді
Ійт жатыр
Құлын шабады
Бала жазды
Балалалар шомылды
Бала ұйықтады
40. Жұмыс. Жоғарғы «Ертеңгісін қалқозда» деген əңгіме үлгісі мен жа-
лаң сөйлемдерден құрап, «Ертеңгісін мектепке» деген əңгіме жазыңдар.
Мысал: Қоңрау қағылды. Балалар жыйылды.
§ 7. Жайылма сөйлем. 
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
Сөйлемде бастауыш пен байандауыштан басқа сөздер де болуы мүмкін. 
Мұндай сөздер бастауыш пен байандауыштың жайын түсіндіреді. Бұл сөз-
дерді сөйлемнің т ұ р л а у с ы з   м ү ш е л е р і дейді. Тұрлаусыз мүшелері 
сөйлемді ж а й ы л м а   с ө й л е м  дейді.
Тұрлаусыз мүшесіз жалаң  Тұрлаусыз мүшелі жайылма 
 
сөйлем.  
сөйлем.
1. Күн шықты. 1. 
Жарқыраған күн шықты. 
2. Ауыл ойанды. 2. 
Ауыл ерте ойанды.

Бес томдық шығармалар жинағы
164
3. Трактыр жүрді. 3. 
Егісте трактыр жүрді. 
4. Қалқозшылар асықты. 4. 
Қалқозшылар жұмысқа асықты.
41.  Жұмыс.  Сұрауларға  қарай  тұрлаусыз  мүшелерді  тауып,  жайылма 
сөйлемдер жазыңдар.
Сұуға шомылұу.
Балалар ... (қайда?) барды. Олар ... (қайда?) түсті. Балалар ... (қайда?) 
көп жүзді. Олар ... (нені?) шалпылдатты. Балалар ... (қайдан?) шықты. Ба-
лалар ... (ненің?) ішінде балық көрді. Олар ... (нені?) аулады.
Үлгі: Балалар сұуға барды.
Ертеңгісін зауытта.
Гүудок айқайлады. Жұмысшылар пəбірікке жыйналды. Үлкен мəшій-
нелер қозғалды. Болат балғалар тарсылдады. Үлкен зауыт жұмысқа кірісті. 
Екпінді жұмысшылар жарысқа түсті. Зауытта қызұу жұмыс басталды.
42.  Жұмыс.  Жоғарғы  əңгімедегі  сөйлемдер  тұрлаусыз  мүшелерінің 
қайсысы  бастауышты,  қайсысы  қайандауышты  түсіндіретінін  төмендегі-
дей сқема мен көрсетіңдер.
 
Гүудок
Гүудок
айқайлады
айқайлады
үлкен
жұмысқа  
Не?
Қандай?
Не етті?
Неге?
43. Жұмыс. Сқема мен көрсеткен сөйлемдерді жолға реттеп жазыңдар.
күз
бұлт
бөлім
мектеп
басталды
құрсады
оқиды
бастады
сұр
үшінші
Біздің
жауынды
аспанды  
жақсы  
оқуын  
Қандай
нешінші
Қай
Қандай
Нені
қалай
несін

Бес томдық шығармалар жинағы
165
44. Жұмыс. Дəптерлеріңе осындай сқема жасап, ішіне төменгі сөйлем-
дер сөздерін таратып жазыңдар.
бастауыш
бастауыш
баяндауыш
баяндауыш
байандауыш
Бастауыш
Тұрлаусыз 
мүше  
Тұрлаусыз 
мүше
тұрлаусыз
мүше 
Тұрлаусыз 
мүше  
Қалқоз жоспарын орындады. Қалқоз базары ашылды. Артық астық ба-
зарда сатылды.
45. Жұмыс. Сқема мен көрсеткен сөйлемдерді жолға реттеп жазыңдар 
да тұрлаусыз мүшелердің астын сызыңдар.
                                                                                                                                                      
                                                                                                                                                      
                                                                                                                                                      
                                          
адамдар
қалқоз
құстар
жел
əзірленді
бітірді
ұшып кетті
соғады
көшпелі
ызғырық
жаққа
далады
қысқа
егісін
біздің
ұзақ
Күзгі
ұзақ
Кең
неге
несін
кімнің
қандай
қалай тынбай
қандай
қандай
қайда
қайда

Бес томдық шығармалар жинағы
166
46.  Жұмыс.  Төменгі  «пійəнер»  жайындағы  сөйлемдер  сөздерін 
жоғарғыдай сызықтарға орналастырып жазыңдар. 
Пійəнер  өзінің  уақтын  бағалайды.  Пійəнер  камсамолға  көмектеседі. 
Пійəнер міндетін біледі. Үлгілі пійəнер білімге ұмтылады. Пійəнер інішек-
теріне көмектеседі. Пійəнер мектептің мүлкін қорғады. 
47.  Жұмыс.  Шақшадағы  сұрауларға  қарай  тұрлаусыз  мүшелер  тауып 
жайылма сөйлемдер жазыңдар. 
Бала ... (нені?) ұстады. 
Малшы ... (қайда? қашан? нені?) бақты. 
Қалқозшылар ... (қашан? нені?) шапты.
Балалар ... (қашан? қандай? неге?) шомылды.
Оқұушы ...(қашан? қайда? неге?) барады.
... (қашан? қайда? қандай?) жаңбыр жауды.
§ 8. Жеке мағналы жаңа жеке мағнасыз демеу сөздер.
48.  Жұмыс.  Төмендегі  сөйлемдер  ішінен  ірі  басылған  сөздерді  теріп 
жазыңдар. Олардың жеке тұрғанда мағнасы бар ма?
Адам да, ұшқан құс та, жүрген аң да, жұмыссыз бос жүрген жоқ еш бір 
жан да. Кішкене қоңыздар да жүгін тасып, барады аралар да ұшып балға. 
Жібек пен Гүлəндам келді. Атығай мен Торытай жарысы.
Жеке тұрғанда өз алдына мағнасы жоқ сөздер бар. бұлар сын сөздердің 
арасын  байланыстырұуға  демеу  болады.  сондықтан  жеке  мағнасыз  сөз-
дерді демеу дейді.
Демеулер мыналар: да (де, та, те), пен (бен, мен), көрі, үшін т.т. 
Демеулер алдындағы сөзден бөлек жазылады.
49.  Жұмыс.  Төменгі  сөйлемдерді  көшіріп  жеке  мағналы  сөздердің 
астын бір, демеулердің астын екі сызыңдар. Демеулердің айағы өзгере ме?
Қалқоз үшін мəшійне алатын болдық. Құрмаш пен бірге мəшійне трак-
тыр стансасына бардым. Склатта трактыр да тырма да, орақ та сепкіш те 
толып тұр. Олар əрі арзан, əрі жақсы əрі берік екен. Анадан көрі мынау 
артық сыйақты көрінеді. Біз не шөп, не егін мəшійнесін алмақ болдық. Са-
дықтар қалқозға трактыр мен сепкіш мəшійне алып қайтты. 
50. Жұмыс. Демеулі сөйлем мен демеусіз сөйлемдерді салыстырыңдар. 
Демеу не үшін тұрғанын біліңдер. 
1. Үлкен де кіші де жұмыста жүр. 1. 
Үлкен, кіші жұмыста жүр.
2. Əке мен бала келе жатты.  
2 Əке бала келе жатты.
3. Менімен бірге сен бар. 3. 
Сен бірге бар.
Демеулердің айағы ө з г е р м е й д і. 
51. Жұмыс. Демеулер қосып бес сөйлем жазыңдар.

Бес томдық шығармалар жинағы
167
§ 9. Сөздің түбірі мен жалғауы.
Қасқыр.
Жұуықта біздің қасқыр келді. Қасқыр! деген күзетшінің айқайы шықты. 
Біз сыртқа жүгіре шықтық. Қараңғыда қасқырдың жайнаған көзін көреміз. 
Қой қасқырдан үркіп жүр. Үлкендер қасқырға қарай жүгірісті. Кісіден шо-
шынып қасқыр жөнелді. Ійттер қасқырды қуып кетті. 
52. Жұмыс. Қ а с қ ы р деген сөздің өзгерген түрін бірінің астына бірін 
теріп жазыңдар. Сөздің өзгеріп отырған бөлімін сызықша мен бөліп жа-
зыңдар.
Үлгі: Қасқар
          Қасқыр-ды
          Қасқыр-дың
53.  Жұмыс.  Төмендегі  сөздерді  көшіріңдер.  Сөздің  түп  мағынасын 
көрсететін жаңа өзгермейтін бөлімінің астын бір сызыңдар. Сөздің өзге-
ретін жаңа түп мағнасын көрсете алмайтын бөлімінің астын екі сызыңдар.
Қалқоз, қалқозға, қалқозшы, қалқозда.
Төңкеріс, төңкеріске, төңкерістің, төңкерісте.
Ой, ойла, ойлау, ойым, ойлауға. 
Таза, тазала, тазалайды, тазаладым.
Сөздің түп мағынасын көрсететін жаңа өзгермейтін бөлімін  т ү б і р  
дейді.
Сөздің түп мағынасын көрсете алмайтын өзгермелі бөлімін  ж а л ғ а у
дейді. 
Жалғау мен түбір бірге жазылады.
54. Жұмыс. Төмендегі «Екпінді брійгаді» деген əңгімені көшіріңдер. 
Бірійгаді деген сөздің түбірінен жалғауын сызықша мен бөліп көрсетіңдер.
Менің əкем № 3  б і р а г і й д і д е жұмыс қылады. Бұл екпінді  б і р і й г 
а д і.  Б і р і й г а д і н і ң  20мүшесі бар. Жарыста бұлар басқа бірійгадіден 
озып жүр. 
Бұл  б і р і й г а д і д е  сыйлық берілді. Бұл  б і р і й г а д і н і  қызыл 
тақтайға жаздық.
55. Жұмыс. Төмендегі сөздердің жұуан жалғаулысын бір бөлек, жіңіш-
ке  жалғаулысын  бір  бөлек,  жалғаулы  қатаңнан  басталғанын  бір  бөлек, 
жалғауы ұяңнан басталғанын бір бөлек теріп жазыңдар.
Мал  
малшы 
малды  
малға 
малдың
Егін 
егінші 
егінді 
егінге 
егіннің
Ат 
атшы 
атты 
атқа 
аттың
Пеш 
пешші  
пешті 
пешке 
пештің
Темір 
темірші 
темірді 
темірге 
темірдің
Ағаш 
ағашшы 
ағашты 
ағашқа 
ағаштың

Бес томдық шығармалар жинағы
168
Елік 
елікші  
елікті 
елікке 
еліктің
Тон 
тоншы 
тонды 
тонға 
тонның
Түбірдің  жұуан  не  жіңішкелігіне  қарай,  түбір  айағындағы  дыбыстың 
қатаң не ұйаңдығына қарай жалғаулар өзгеріп отырады.
Түбір жұуан болса, жалғауы да ж ұ у а н болады.
Түбір жіңішке болса, жалғауы да ж і ң і ш к е  болады.
Түбір айағындағы дыбыс қатаң болса, жалғауы да қ а т а ң н а н баста-
лады.
Түбір айағындағы дыбыс ұяң болса, жалғауы да ұ й а ң н а н басталады.
56. Жұмыс. «Балға» деген өлеңді көшіріңдер. Əуелгі төрт жолындағы 
сөздердің жалғауындағы сызықша орнына а не е дыбысын өздерің тауып 
жазыңдар. Соңғы төрт жолындағы сөздердің жалғауындағы сызықша ор-
нына ы не і дыбысын өздерің тауып жазыңдар.
Балға.
 
Күул-йді соққан кезд- менің балғам.
 
Сілтес-м, əуез шығ-т күйг- салған.
 
Түтінд-, от ішінд- лаулап жанғ-н.
 
Соғ-мын, бүг-м, жанш-м, қыл-м талған.
 
 
Бүгем-н болат темір, асыл таст-
 
 
Тұрмыст- кеу-п қалған ақ татыр боп.
 
 
Тійд-де қызыл балғам күл ғып шашты-.
57.  Жұмыс.  Төмендегі  сөйлемдерді  көшіріңдер.  Жалғау  басындағы 
сызықша орнына түбірдің орнына айақ дыбысына қарай т йа д дыбысын 
қойыңдар.
1.  Ақ сандығым ашыл-ы, ішінен алтын шашыл-ы (шыққан күн).
2. Шій түбін-е шығыршық (жылан).
3. Шаңырақсыз түндік-і, шіреніп жатқан бір мық-ы (қақпан).
4. Бір шұқыр-а мың шұңқыр (оймақ). 
5. Қыйа қамыс, қыйа қамыс-ың ар жағын-а жар қамыс, жар қамыс-ың 
ар жағын-а жылтырауық, жылтырауық-ың жағын-а пышыл-ауық, пышыл-
ауық-ың ар жағын-а таңқыл-ауық (шаш, қас, көз, мұрын, ауыз).
58. Жұмыс. Төмендегі сөйлемдерді көшіріңдер. Түбірдің соңғы дыбы-
старының жұуан йа жіңішкелігіне қарай жалғау басындағы сышықша ор-
нына қ не ғ, к, не г дыбыстарын қойыңдар.
Қабат-қабат  салын-ан  бұлың,  бұлың  болат  үй.  Електір  шамы  жағыл-
ан (Ілійас). Салдыр-күлдір көк жүзі, зеңбірек топ ат-андай. Бұлт айрылып 
жалт етет, аспанда от жақ-андай.
Түнерген бұлт сұрланып, құйа бастайт себелеп. Жел қосылып, долданып, 
боран қылып жіберет. Желіде-і құлындар ық-а қарап үрпійіп. Бұзау құу-ан 
қатындар қаптан желбей жүр кійіп. Бала біт-ен кезеніп, балтырларын түрін-
ен. Шапылдатып сұу шашып, үйден үй-е жүгір-ен. Бала біт-ен. жыйыл-ан, 
астарында тал аты. Ұш-ан құстай зыр-ырайт, екі қолы –қанаты (Бейімбет).

Бес томдық шығармалар жинағы
169
59.  Жұмыс.  Түбірдің  айағындағы  дыбысқа  қарай  жалғау  басындағы 
сызық орнына б йа п қойып көшіріңдер. 
Қызыл  шоқтар,  жанған  оттар,  қолда  жоқ-ар,  барабан.  Біздер  жас-ыз, 
асыл тас-ыз, елге бас-ыз бірлікте.
Талпынып алға бас, ұлан, еш уақытта қалыс-а! Таза бойыңды, тарт-а 
ескі салтқа! (Өтебай).
60.  Жұмыс.  Кестедегі  сөйлемдерді  салыстырыңдар.  Сөйлемдердегі 
жалғаусыз сөздер мен жалғаулы сөзді салыстырып, жалғау не үшін тұрға-
нын байқаңдар.
1. Əкем қалқоз кір.  
1. Əкем қалқозға кірді.
2. Қалқоз екпінді көп. 2. 
Қалқозда екпінді көп.
3. Мен мектеп оқы. 3. 
Мен мектепте оқыймын.
4. Қалқоз күзгі егіс жырт. 4. 
Қалқоз күзгі егісті жырт.
5. Ол жоспар тол. 5. 
Ол жоспарды толтырды.
н, с, шы, (-і, лы, сыз, лық, ме, м, ұу, шыл жалғаулары сөздің мағна-
сына қандай əсер ететінін байқаңдар. 
Ек 
бала 
бөл 
сұу
Егін 
балалы 
бөлме 
сұйшы
Егіс 
Баласыз 
Бөлім  
сұушыл
Егінші 
Балалық 
Бөлүу 
сұулық
Жалғаулар екі түрлі.
Кей жалғаулар сөйлемдегі сөздердің арасын байланыстырады. Бұларды 
д ə н е к е р  жалғаулар дейді. 
Кей бір жалғаулар сөзге жаңа мағана береді. Бұларды ж ұ р н а қ  дейді.
61.  Жұмыс.  Түбірлес  сөздерді  теріп  бөлек-бөлек  жазыңдар.  Түбір 
астын бір, жұрнақ астын екі, дəнекер жалғау астын үш сызыңдар.
Үлгі: келінге. Оқытұушының.
Ек. Ат. Малшы. Қыста. Шық. Құр. Кел. Құрғақ. Мал. Қыс. Егін. Оқыт. 
Атшы. Мұрындық. Қыстау. Шығыс. Келін. Егіс. Аттан. Аттаныс. Аттанұу. 
Малды.  Малсыз.  Малсақ.  Мұрынса.  Қыстаұуға.  Шығады.  Келіншек. 
Құрғақшылықтан. Малшыны. Қыстың. Оқытұушының. Егіншіге. Мұрын-
саға. Келінге.
62. Жұмыс. Жақша ішіндегі сұрауларға қарай қозы деген сөзді өзгертіп 
үш нүкте орнына тійісті дəнекер жалғауы мен жазыңдар. 
Балалар... (қайда?) барды.
... (нені?) балалар бақты.
... (ненің?) енесі бар. 
Балалар... (қайдан?) келді.
Балалар... (қайда?) жүр.
63.  Жұмыс.  Мамандықты,  істеген  кесіпті  көрсететін  шы  (ші)  жұр-
нағын қосып, жаңа мағаналы сөз тұуғызыңдар.

Бес томдық шығармалар жинағы
170
Үлгі: Мал – малшы, етік – етікші.
Етік, мал, сұу, ас, жазұу, оқытұу, үй, тігін, мəшійне, сүт, сауын, күзет.
Жете білгендік, йа ынтық болұуды, не ұстаған жолды көрсететін шыл 
(шіл) жұрнағын қосып жаңа сөз тұуғызыңдар.
Үлгі: Ленін – Леніншіл, ұйқы – ұйқышыл.
Ленін. Ұйқы. Марк. Ұлт. Отар. Төңкеріс. Өзім. Күлкі. Айан. Жер. Көп.
64. Жұмыс. Зат есімнен түбірдің соңғы дыбысы мен жұуан жіңішкелі-
гіне қарай ла-ле, та-те, да-де – жұрнағын қосып етістік тұуғызыңдар.
Үлгі: Ақ – ақта, май – майла, қағаз – қағазда.
Ақ. Май. Қағаз. Сұу. Тас. Бас. Көз. Айақ. Тіс. Түп. Түр. Қол. Сап.
Етістікке  ақ,  қ,  к  жұрнағын  қосып,  құрал  атын  көрсететін  зат  есім 
тұуғызыңдар.
Үлгі: Ор – Орақ.
Ор. Тара. Күре. Тайа. Қала. Пыш.
Етістік түбірге қаш, қыш, кіш, гіш жұрнақтарын қосып құрал атын 
көрсететін зат есім тұуғызыңдар.
Үлгі: Қыс – қысқаш. Тұт – тұтқыш.
Қыс. Тұт. Сүрт. Сүз. Сыпыр. Ыс. Желдет. Сапыр.
65. Жұмыс. Бір түбірден өрбіген сөздерді бір бөлек теріп көшіріңдер 
де, түбірден жұрнағын сызқша мен айырып көрсетіңдер.
Үлгі: Бөл, бөл-іс, бөл-ім, бөл-үу.
Бөлме. Бастық. Қызар. Шақ. Шабын. Үштік. Тазалық. Бөліс. Басшы. Қы-
зыл. Жақын. Үш. Таза. Бөлме. Қызық. Басқар. Шабарман. Тазала. Басқар-
ма. Қызылша. Бөлім. Шапқыш. Бөлүу. Тазарт. Бөл. Басшылық. Бөлік. 
66.  Жұмыс.  Төменгі  сөздердің  түбірін,  жұрнағын,  дəнекер  жалғауын 
төменгі кестедегідей айырып көрсетіңдер:
Түбір
Жалғау
Жұрнақ
Дəнекер жалғау
Қалқоз ....
Ас ................
Жаз-ұу .........
шы
тық
шы
ға  
ты
тың
Қалқозшыға, астық, кітаптың, балалық, жолдас, оттық, мұрындық, ауы-
здық, қатшыға, көпке, камсамолдың, пійəнерге.

Бес томдық шығармалар жинағы
171

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: