У. Уақыт – время. Уəде – обещание. Ү

Бес томдық шығармалар жинағы
112
Үйрен – обучайся,  научись,  приобретай  уменье  (жазұуға  үйрендім – 
писать научился, оқұу керек – учиться надо ср. оқы).
Үйрет – обучай, научи (практическому. ср. оқыт).
Үйренүу – обучение (ср. оқұу).
Үйткені – потому что.
Үкімет – правительство, власть.
Үлестір – раздавай.
Үлгі – образец.
Үлгір – успевай.
Үлкен – большой.
Үніберстет – университет.
Үреді – лает (осн. үр).
Үрпійіт – волосы дыбом.
Үсте – на верху.
Үстел – стол.
Үз – вырви, оторви, прерви.
Үзбей – беспрерывно.
Үзіліс – перерыв.
З. 
Зал – зал. 
Заң – закон.
Зат – предмет.
Зауыт – завод.
Зыйан – вред, из’ян.
Зыйанкес – вредитель.
Ы.
Ыдыс – посуда.
Ышкап – шкаф.
Ылас – грязный. 
Ыластады – запачкал.
Ылақ – козленок.
Ымырашылдық – либерализм.
Ынтықан – экзамен.
Ырза – согласен.
Ырзалық – согласен.
Ыс – сажа, копоть.
Ысқырды – свистел (основа ысқыр).
Ыссы – горячий.
Ыстанса – станция.
Ыстақан – стакан.

Бес томдық шығармалар жинағы
113
ҚАЗАҒЫСТАН ҚАЛЫҚ АҒАРТҰУ КƏМІСЕРІЙЕТІ 
ҚАЗАҚ ІЛІМ ЗЕРТТЕУ ПЕДАГӨГІЙКЕ ҮНІСТЕТІ
 
ШОНАН ҰЛЫ мен ГОЛƏҚАБЫСКАЙА А.
ЕМЛА МЕН ОҚҰУ
Жауапты редактір БАЙМАҚАН ұлы
Қазағыстан баспасы 
1934

Бес томдық шығармалар жинағы
114
Педагөгійкелік  ғылмій  зерттеу  үністетінің  тұңғыш  еңбектері – педа-
гөгійкелік екіспедетсійе матерійалдары – қазақ бастауыш мектебінің қай-
та  құрылыс  жолындағы  бір  қатар  мəселелері  мен  таныстырады.  Мектеп 
құрылысында бір қатар үлкен табыстарымыз бен қатар – мектептің оқұу 
тəрбійе  істеріне  байланысты  көмекшіліктері  де  бар.  Үністет  матерійал-
дары  мектептердің  көпшілігіне  бірдей  жетімсіздіктерді  айтұу  мен  қабат. 
Ол кемекшіліктерді қалай жойұудың да жолдарын көрсетүуге тырысқан. 
Сондықтан екіспедетсійе матерійалдары оқұу тəрбійе жұмысының барлық 
мəселелерін ашып шешіп бермесе де, ағартұу қызметкерлеріне жəрдем бе-
рерлік пайдалы жерлері аз емес. 
Бастауыш орта мектеп оқытұушылары бұл еңбекті оқып танысұу мен 
қабат өз жұмысы мен бұл еңбектегі көтерілген мəселелерге сын көзі мен 
қарап, шұғыл тексеріп ағартұу майданындағы зор міндет – оқұу жұмысын-
дағы кемшіліктерді жойұу ретінде жəрдемі болар деп тауып, осы үністет 
матерійалын баспаға беріп отырмыз. 
Қ. А. Кəмесерінің орынбасары: БАЙМАҚАН ұлы

Бес томдық шығармалар жинағы
115
ШОНАНОВ Т., ГОЛЯХОВСКАЯ А. 
ОРФОГРАФИЯ И ЧТЕНИЕ
На казакск. языке 
Ответственный редактор БАЙМАКАНОВ С. Ответ. корректор Мустафин
Технический редактор БЕКБАУЛОВ Д.
Сдано в производство 1/VIII – 34 г.                  Об’ем 3 1/16 доли листа.
Подписано к печати 17/VIII – 34 г.                      Статформат А
5 
(6½х11) 62х94
Казиздат № 2374.                                               Знаков в 1 п/ листе 40,000
Уполказлито № 1-S62.                                                Тираж 3000
г. Кзыл-Орда, гостипография  № 1 Казиздата. Заказ № 635. 

Бес томдық шығармалар жинағы
116
ШОНАН ҰЛЫ
Қазақ мектептерінде емла жайы.
1933-жылы əпірел айында Қазағыстанның педагөгійкелік ілім зерттеу 
үністеті  Қазағыстан  мектептерін  зерттеу  үшін  екіспедетсійе  шығарған. 
Көп  жұмысының  ішінде  екіспедетсійе  қазақ  мектебінде  ана  тілі  қалай 
жүрүуін де зерттеген. 
Ана  тілі  жат  жазұу,  көшірүу,  жылдам  жазұу,  дауыстап  оқұу,  іштен 
түсініп оқұу жағынан зерттелген. Бұл жерде біз балалардың жат жазұуына 
сүйеніп, емленің осы күні не күйде екенін талдаймыз. 
Жат жазұу арқылы емле тексерүу үшін арналып үш тесіт жасалды: а) 
1-2 бөлімдер үшін бір тес, б) 3-4 бөлімдер үшін бір тест жана 5-7 бөлім-
дер үшін бір тест (тестер осы оқытұудың айағына тіркелді). Тестер Қалық 
Ағартұу  Кəмесерійетінің 1933-жылы  шығарған  пырағырамына  сүйеніп 
жасалды. 
Тест түрлері:
1 бөлім үшін 26 
сөз 120 əріп 20 
мүйнеттік
2     ,, 
26   ,,  120    ,, 
12  ,,
3     ,, 
63   ,,  275    ,, 
23   ,,
4     ,,  
63   ,,  275    ,, 
18  ,,
5, 6, 7  ,, 
80   ,,  300    ,, 
20   ,,
Сөздерден сөйлем құралып берілген. Барлық сөйлем саны 1-2 бөлімдер 
үшін 5 сөйлемнен, 3-4 бөлімдер  үшін 11 сөйлемнен. 5, 6, 7 бөлімдер 19 
сөйлемнен. 
Зерттелген  мектептер:  жаңа  Семейдің  № 16 мектебі,  Затон  мектебі, 
Ақжал мектебі, Жарма мектебі, Шəуілді мектебі, Түркістан мектебі, Абат 
мектебі. 
Зерттелген бөлімдер мен балалар саны:
Бөлімдер
Бөлімдер саны 
Бала саны 
1. Бөлім 7
138
2. Бөлім 6
162
3. Бөлім
5
92
4. Бөлім
5
64
5. Бөлім
2
44
6. Бөлім
2
15
7. Бөлім
1
12
Барлығы: 28
528
Ана тілі матерійалдарын өңдесүу ҚазПИ-дің стүуденттері қатысты. 
Тест  пен  зерттеуден  басқа  қолымызда  екіспедетсійе  əкелген  балалар 
дəптері мен мектептің жалпы күйі тұуралы деректер болды. 

Бес томдық шығармалар жинағы
117
Бұл қорытұу бұлай реттеліп жазылған: əуелі əр мектептің мінездемесі 
беріледі, қаталары талданып, ол қаталардың себебі көрсетіледі де қорытұу 
ол қаталарды қалай жойұу əдістерін, жолдарын көрсетіп тынады. 
Енді əр бөлімнің қаталарын талдап, мінездемелерін шығаралық. 
Бірінші бөлімде орта есеп пен алғанда бала басына келетін қата саны 
мынадай:
Сүйтіп, тек Түркістан мен Ақжал мектебі ғана бір жөн тəуір, басқа мек-
теп балаларының қатасынан ат сүрінгендей. Өте-мөте Абат мектебі ең арт-
та, жаңға ілесе алмай келе жатөаны көрінеді. Бұл мектепте бала бір сөзге 
екі қатадан жібереді. 
Бірінші бөлімде ең тəуір, ең нашар балалар қатасының салыстырма 
саны мынадай:
Мектеп аты
Ең жақсы бала қатасы 
Ең нашар бала қатасы 
Түркістан 
-
32
Ақжал 
-
42
Жарма 
1
75
Шəуілдір 1
144
№16
2
142
Затон 0
157
Абат 1
195
Мұнан алды мен көзге түсетін нəрсе – жақсы балалар мен нашар ба-
лалар арасының орасан алыстығы. Мəселен, Затон мектебінде Дайырқан 
қызы  бір  қата  істемегенде,  Тұзақ  ұлы 157 қата  жасаған.  Қай  мектептеде 
осындай  күйді  көреміз.  Мұнан  шығаратын  қорытұу:  нашар  балаларға 
мектеп арнаулы жəрдем бермеген, іріктеп бөлімді білімі мен жасы ша-
малас балалардан жасай алмаған. 2-нші бөлімде 8-14 арасындағы бала-
лар бірге отыр. 
Бірінші бөлімдегі емла қатарының түрі мынадай:
Қата 
түрі
Қалған 
сөз
Қалған 
дауыс-
ты 
Үндес-
тікке 
қарсы 
Ұу, Үу 
қарсы
Ый, ій 
қарсы
Қалған 
дауыс-
сыз
Басқа 
қата-
лар
Бар-
лығы 
Балаға 
орташа 
келетіні 
Неше 
қата
318
583
97
74
65
671
337
2145 17
%
14.8
27
4.5
2.4
3.1
31.2
16
100

Бес томдық шығармалар жинағы
118
Көрнекілік үшін мұны дыйағырам мен көрсетсек, мынадай болып 
шығады: 
Бірінші  бөлімде  қатаның  дені  жазғанда  дауысты,  дауыссыз  дыбы-
старды,  тұтас  сөздерді  қалдырып  кетүу  екенін  көреміз.  Мұнан  шығатын 
қорытұу:  мектептер  соңғы  пырағырамды  қолданбаған.  Оқытұушы-
лар  сауат  аштырұу  əдістерін  білмейді,  балалар  сөйлемді  сөзге,  сөзді 
бұуынға, бұуынды дыбысқа жіктей алvайды. 
Баланың көзі де, құлағы да, қолы да қатар жаттықса емлеге дұрыс үйре-
не алады. Бірінші бөлімде дұрыс жазұуға өте мөте көзді дағдыландырып, 
көшіртүу жұмысын көп жүргізүу керек. Мына қаталардың түріне қараған-
да,  балалардың  көз,  құлақ  тұтқырлығы  тəрбійеленбеген,  көшіріп  жазұу 
жөнге қойылмаған. Оның үстіне оқытұушылар тексерүу жат жазұуын 
дұрыс жазғыза да білмейді. 
Жат  жазұу  жаздырғанда  оқытұушылар  əуелі  сөйлемді  анықтап  тұтас 
оқып  шықпайды.  Сөйлемді  салғаннан  бөлмелеп,  бір-бір  сөзден  айтады, 
бір сөзді жазып болған соң екінші сөзді айтады. Сондықтан жай жазатын 
балалар үлгере алмай, сөздерді, бұуындырады, дыбыстарды тастап кетіп 
отырады. 
Сондықтан жазғанда балалар сөйлемнен сөз қалдырады, сөзден бұуын 
тастап кетеді, бұуыннан дыбыс тастап кетеді; кей балалар «сұусын» орны-
на  «сүусын», «сүт», «айран»  орнына  «сүтайран», «тұу»  орнына  «түйіл», 
«бор,  Алматы»  орнына  «боралматы», «Тұрсын»  орнына  «тұрұ»  йə  «тр-
сын», «аттары» орнына «атары», «бала» орнына «бал», «жылқы» орнына 
«жлқ», «сыл қы» жазады, т.т. 
Екінші бөлімдерді салыстырсақ, бала басына қата 
орташа былай тійеді:
Мектеп 
Түркістан  Ақжал 
Жарма  Затон 
Абат 
№16
Орта есеппен 
бала басына 
тійетін қата 
саны 
6,4
12,2
26,4
29,3
33
48,1

Бес томдық шығармалар жинағы
119
Мұны көрнекілік үшін дыйағырам мен көрсетсек, мынадай болып шығады: 
Екінші бөлімде де Абат пен № 16 мектеп қатаға малтығып жатыр. Бұлар 
да мектептің аты бар да, заты жоқ. 
Түркістан мен Абат мектебінің арасы аспан мен жердей екені жоғарғы 
дыйағырамнан көрініп тұр. 
Абат пен №16 мектеп балалары екінші бөлімде де сөз басына екі қата-
дан жіберген.
Екінші бөлімдердегі ең жақсы, ең нашар балалардың қата санын 
салыстырсақ, мынаны көреміз:
Мектеп аты
Ең жақсы баланың қата саны  Ең нашар баланың қата саны 
Түркістан 
0
16
Ақжал 
5
42
Жарма 
1
30
Затон 2
124
Абат 11
94
№16 3
70
Абаттың  ең  жақсы  баласының  сан  жағынан  Түркістанның  ең  нашар 
баласының қатасы жақын. Қала берді, Абат, Затон, №16 мектептің 2-нші 
бөлім балаларының білімі шұп-шұбар. 
Затонда 2 қата шығарған Нұрпейіс ұлы мен 124 қата жасаған Тұума-
бай ұлы бір бөлімде отыр. №16 мектепте үш қатадан шығарған Сəрсем-
бай  қызы.  Берлібек  ұлы  сықылды  баталар 70 қата  шығарған  Ұнсыз  ұлы 
сыйақты балалар мен бір бөлімде отыр. Мұнан бұл мектептер əрі баланы 
жасы мен біліміне қарай іріктеп бөлімге бөле алмағаны, əрі нашар ба-
лаларға арнаулы көмек бере алмағаны көрінеді. 
Екінші бөлімдер қаталарының түрі мынадай: 
Бас 
əріп 
қатасы
Қал-
ған 
сөз 
Қал-
ған да-
уысты 
Қал-
ған да-
уыссыз
Үнде-
стікке 
қарсы 
Ұу, 
үу 
Ый, 
ій 
Басқа 
қаталар 
Бар-
лығы 
Саны 769
459
449
441
96
62
27
562
2860
%
29
15,5
15,1
15,1
3,5
2
0,8
19
100

Бес томдық шығармалар жинағы
120
Бір балаға келетін орта есеп пен қата саны 17,5. 
Екінші бөлім қаталарының ысқыны бірінші бөлімдікіне ұқсас. Қатаның 
дені бас əріп, сонан соң жазғанда сөз бен əріптерді тастап кетүу. 
Мұның  себебі  де  жоғарғы  бірінші  бөлімдікіндей,  оның  үстіне  сөз, 
бұуын, дыбыстарды айырарлық бірінші бөлімде негіз салынбағандық. 
Бас əріптің қатасы көп болұуының бір себебі: бала сөйлемді, сөйлем ішін-
де жай сөзден кісі аттары мен қала аттарын айыра алмаудан. Олай болса, 
мектептер 1933-жылдың  пырағырамы  мен  оқытпаған,  тіпті  бұрынғы 
жылдардың пырағырамдарын да қолданбаса ғажап емес. Бас əріп қата-
ларының көп болұуына оқытұушылардың діктант жазғыза білмеуі де себеп. 
Əуелі түсінікті сөйлемді тұтас айтып алып, онсын барып сөздерді жазғызбай, 
салғаннан  жеке  сөздерді  айтып  жаздырған  соң,  балалар  сөйлемнің  қайдан 
басталып, қайда тынұуын білмейді. Сондықтан сөйлем басында да бас əріп 
қойа алмайды. Осындайдың салдарынан №16 мектеп балаларының кей біре-
улері сөйлем ортасында «қала» деген сөзді бас əріп пен, ұлы тыныстан соңғы 
сөздерді кіші əріп пен жазған, «дəптер» орнына «тəтел», «Қостанай» орнына 
«қостан», «мектеп» орнына «мектп», «тұрсын» орнына «трсн», «сыйыр» ор-
нына «сйр», «өгіз» орнына «өгз» жазған. Кей бір балалар сөзді сөзден айыра 
алмаған соң құр бодалақтап қалай болса солай жазады. Мысалы, № 16 мек-
тептің Т-к ұлы деген баласы «мектеп» орнына «метк» деп жазады т.т.
Үшінші бөлімдерде бала басына орта есеп пен келетін қата саны мынадай:
Абат
Жаңа сем.
Затон
Жарма
Түркістан
11,4
10,5
15,3
17,6
21,2
Төртінші бөлімдерде бала басына орташа есеп пен келетін 
қата саны мынадай: 
Түркістан
Ақжал
Семей
Жаңа сем. 
Жарма
26,5 26,1
28
29
37,7
Үшінші, төртінші бөлім балаларының орташа қаталарын салыстырсақ, 
қата саны екеуінде теңге жақын, үшінші, төртінші бөлімдер арасында са-
уаттылық  жағынан  айырмашық  аз  деуге  келеді.  Бұл  оқытұушылардың 
білімі  тайыздығын,  пырағырам  мен  іс  істей  алмай,  өзінің  білген  көрген 
жерін  қайталап  түртінектей  беретінін  көрсетеді.  Мектептерді  салы-
стырсақ, үшінші бөлім болмаса, басқа жағынан Түркістан мектебі зерт-
телген өзге мектептерден тəуірірек екенін көреміз. 

Бес томдық шығармалар жинағы
121
ІІІ, IV бөлімдерде ең нашар бала мен ең тəуір бала қаталарының саны 
мынадай: 
Мектептер 
Ең тəуір баланың қатасы 
Ең нашар баланың қатасы 
ІІІ бөлім 
ІV бөлім 
ІІІ бөлім
ІV бөлім 
Жаңа Семей 6
13
20
39
Абат
2
23
Затон
6
24
Жарма
10
26
26
48
Түркістан
12
17
27
37
Ақжал
15
37
Семей
20
59
Бұл  бөлімдердің  білімі  өте  нашар  болса  да  балаларының  өз  ара  білім-
дері қарайлас. Бірақ бұл қарайластық əлді йə орташа балаға бейімделген 
емес, нашар балаға бейімделген. Мұның себебі мектепке түскен балалар-
дың  алдыңғы  екі  бөлімде  жастары  мен  білімі  тайлас  болмайды.  Екінші 
оқытұушыларымыздың білім, əдісі шолақ, байлауға келсе де, күрмеуге жет-
пейді. Сондықтан тəуір балалар еркін бойлап білім ала алмайды, олар білім 
шегіне балаларға қарай шегеріле береді де, ақырында ІІІ, IV бөлімге жет-
кенде барлық балалардың білімі бір шамалас соғады, бірақ мұның есесіне 
жалпы бөлімнің білімі шегіншектеп кейін қалады. Əйтпесе 1, 2 бөлімдер-
ге нашар бала мен тəуір бала арасындағы зор айырмашық жойылғанда 3, 4 
бөлімде балалардың алды 11сөйлемнен 59,39  қата шығармас еді. 
Үшінші бөлімдер қатасының түрлері мынадай: 
Бас 
əріп 
Ійтін-
шек 
елік-
тірүу
Тар-
тыншақ 
елік-
тірүу
Демеу Үн-
дес-
тік
Ұу, 
үу
Ый, 
ій
Ты-
ныс 
белгі
Қос 
сөз
Бар-
лығы
Орта-
ша
Саны 365 1
188
297
78
60
-  190
148 1327 14,4
%
27,6 -
14,2
22,2
5,9
4,5 -
11,2
11,1 100
Дыйағырам мен көрсеткенде ІІІ бөлімдердегі қата түрлері мынадай: 

Бес томдық шығармалар жинағы
122
Бұлайша айтқанда қатаның 41,8% бас əріп пен тыныс белгілеріне ке-
леді. Балалар жай сөйлем мен де дұрыс таныс емес, сөйлемді біле алмаған 
балалар тыныс белгілерінен де қатаны көп жіберген. 
Төртінші бөлімдер қаталарының түрлері: 
Бас 
əріп
Қал-
ған 
сөз
Ійтін-
шек 
елік-
тірүу
Тар-
тын-
шақ 
елік-
тірүу
Демеу  Үн-
дес-
тік 
Ұу, 
үу
Ый, 
ій
Ты-
ныс 
белгі
Қос 
сөз
Бар-
лы-
ғы
Ор-
та-
ша
Са-
ны 
375 52
133
141
227
197 86
36
576
121 1947 60
%
20
8,6
6,8
7,8
12
10
3,3 2
30
6
100
Дыйағырам мен көрсетілгенде IV бөлімдер қаталарының түрлері мына-
дай: 
IV-бөлімдер қаталарының табандаған 50% бас əріп пен тыныс белгілері-
не келеді. Мектептер жай сөйлем мен тыныс белгілерін жөнді оқытпаған, 
пырағырам етілмеген. Бұл бөлімдерге үндестік пен ійтіншек еліктірүуден, 
пырағырам  бойынша,  қата  кетүуге  тійіс  емес,  шынында  қата  көп  болып 
отыр. ІІІ, IV бөлімдер қаталарын талдап қарасақ, балалар гіраматікені, 
ережелерін, сөйлем түрлерін білмейтінін көреміз. 
Сондықтан  үшінші  бөлім  балалары  «Қазаңғап»  орнына  «қазан  қап» 
йə  «қазанғап», «Есенғалый»  орнына  «есен  қалый»  йə  «Қасенқалый», 
«оқұуға»  орнына  «оқыұуға»  жазған  (Жарма), «кісінейсің», «келесің» 
орнына  «Кісінейсін», «Келесін»  жазған  (Түркістан).  Төртінші  бөлімде 
«жап-жақсы»  орына  «жап,  жақсы»  йə  «Жапжақсы», «оқыймыз»  орнына 
«оқыйміз», «кісінейсің» орнына «кісінейсін», «жатпа» орнына «жатба» йə 
«жат ба», «кітапта» орнына «кітаптə», «кітəпта», «ілүулі» орнына «іліүулі» 
йə «іліүілі» жазған. Міне, сүйтіп, балалар гіраматікеден, дыбыс жүйесі-
нен қабарсыз. ІІІ, ІV бөлімдерде еш жерде сұрау белгілерін қойұуды біл-
мейді. Қаратпа, қыстырма, төл сөз дегендерді оқымаған. Қысқасы сөй-
лем жүйесі 1 басқышта үбдірі мен жоқ. 

Бес томдық шығармалар жинағы
123
Мұның  бəріне,  əрійне  алды  мен  оқытұушылардың  білімі  тайыздығы, 
тəжірійбесінің кемістігі, бір орында тұрақтамай сусый берүуі, оқытұушы-
лардың  өздері  де  емлані,  гіраматійкені  дұрыс  білмеуі  себеп.  Екінші 
басқышта да оқытұушыларымыз жайы осындай. 
Оқытұушыларымыздың білімі мынадай: 
Төменгі мек-
тептен ғана 
оқығаны 
Орта 
білімділері 
Жоғарғы 
білімді бітір-
мегені 
Жоғары 
білімділері 
Саны  %
Саны  %
Саны  %
Саны 
%
І басқышта 26
4,6
38
59,4
ІІ басқышта 8
19
32
64
4
8
Оқытұушылардың стажы (неше жыл оқытқаны) 
5 жылдан кем 10 
жылдан кем 15 
жылдай, онан да артық 
І басқышта
34
53,1
16
25
14
21,9
ІІ басқышта 18
36
10
20
22
44
Оқытұушылардың  сұусымалдығы,  қаңбақтай  бір  жерден  екінші  жер-
ге  аударылұуы  адам  жағасын  ұстарлық.  Мəселен,  Семейдің  үлгілі  №1 
мектебінің 1-бөлімінде  бір  қыста 4 оқытұушы  алмасқан,  ІІ  бөлімде 5 
оқытұушы  алмасқан.  Сол  мектепте  бір  жылда 3 меңгерүуші, 3 оқұу  ба-
стығы, 4 шарұуашылық бастығы ауысқан. Сол мектептің І басқышындағы 
оқытұушылар тегісінен бірінші жыл келгендер. Жаңа Семей мектебінің ІІ 
оқытұушыларының 8 жаңа.  Ақжалдағы 3 мектепте 18 оқытұушының 15 
жаңа. 
Міне осындай білімі, тəжірійбесі тайыз, сұусымал көшпелі оқытұушы-
лар  мен  отырғанда  І  басқыш  балаларының  сауаттылығы  нашар  болұуы 
таңырқалық нəрсе емес, қайта балалардың бір нəрсені үйренүуі таңырқар-
лық нəрсе. Мұндай күйде отырғанда тек оқұушылар мен ата-аналарының 
оқұуға ынталығынан сауаттылыққа ійе болып отырмыз. 
Екінші басқыш қатарына келсек, мынаны көреміз:
V бөлім
VІ бөлім
VІІ бөлім
1 ба-
лаға 
келетін 
орташа 
қата
Ең 
нашар 
бала 
қата-
сы 
Ең 
тəуір 
бала 
қата-
сы
1 ба-
лаға 
келетін 
орташа 
қата
Ең 
нашар 
бала 
қатасы
Ең 
тəуір 
бала 
қатасы
1 ба-
лаға 
келетін 
орташа 
қата
Ең 
нашар 
бала 
қатасы
Ең 
тəуір 
бала 
қата-
сы
Жарма 26,2
33
15
40
27
13
-
-
-
Жаңа 
Семей
23
26
13
21
10
26
17,5
25
-
Екі мектепті қосқанда бала басына орта есеп пен келетін қата саны: V 
бөлімдерде, ІІ, VІ 27, VІІ – 17,6 қата. 
Бірінші басқышқа қарағанда екінші басқыш балаларының білімдері бір 
келкілеу деуге болады. Əйтсе де, орташа қатаға қарағанда екінші басқыш 

Бес томдық шығармалар жинағы
124
балаларының сауаттылығы өте нашар. Мектептерді салыстырсақ, Жарма 
мектебінің балалары екінші басқышта Жаңа Семейден екі ретке жұуық 
сауаты кем. 
Екінші басқыш қата түрлері мынадай:
Үн-
дес-
тік
Ійтін-
шек 
елік-
тірүу
Тар-
тын-
шақ 
елік-
тірүу
Бас 
əріп
Қос 
сөз
Кірік 
сөз
Ұу, 
үу
Ый, 
ій
Ты-
ныс 
белгі
Түр-
лі 
қат
Бар-
лығы
V б. Саны 97
118
-
176 96
28
22 -
430
112
1079
%
8.9
10.9
-
16.6 8.9
2.5
2
-
39.9 10.3 100
VІб. Саны 14
39
-
66
30
16
6
2
164
74
411
%
3.4
9.7
-
16
7.7
3.8
1.4 0.3
40
18
100
VІІ Саны 33
25
-
4
1
15
1
-
96
23
212
%
15.8 11.7
-
1.8
7
7
0.4 -
45.5 10.8 100
Көрнекілік үшін қата түрлерін дайығырамға салып көрсетелік.
V-бөлімдер қатасының түрлері: 
VI бөлімдер қаталарының түрлері: 
Сүйтіп  қатаның  тең  жартысына  тайауы  тыныс  белгілері.  Олай  болса, 
балалар жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдер жайында кіресілі-шығасылы 
ғана білім алған. Жоғары басқан сайын емла қатасы да өршій бастағанын 
көреміз. 
Бұл  өткен  жылдардағы  білім  мен  соңғы  жылдардағы  білім  байла-
ныспағаннан.  Оның  үстіне  балалар  сабақты,  гіраматікені  оқытұушы  ау-
зынан қат жазұу есігінде сұулы жабағы түрде жазып алады да соны мен 
жұмыс бітеді. Бала қолына ана тілінен кітап берілмейді, гіраматіке тал-
дауы  болмайды,  жаттықтырұу  жұмыстары  жүрмейді,  баланың  істе-
гені, жазып алғаны түзетілмейді. Тілдің əр құбылысына ылайықты əді-
стер ұсталмайды. Оқытұушылар ана тілінің, əдістерін білмейді, дəптер 
қаралмайды. 

Бес томдық шығармалар жинағы
125

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: