2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар

Бес томдық шығармалар жинағы
52
балталайды – рубит топором 
көбейді – увеличилось
пышақтайды – зарезал ножом (об убийстве)  күшейді – усилилось. 
§ 2. 
Сделайте письменный перевод на русский язык. 
Қарқын  күшейді.  Жұмысшылар  қарқынды  күшейтті.  Қалқозда  мал 
көбейді. Қалқоз малды көбейтті. Жыйылыс азайды. Өндіріс жыйылысты 
азайтты.  Күн  қысқарды.  Жіпті  қысқартты.  Күн  ұзарды.  Жүпті  ұзартты 
(ұзайды).
Сұула, істе, орында, алала, шұбарла, бар. Қарай, жасар, зарай, жаңар, 
көгер, сарғай.
№ 36. Сабақ. 
§ 1. Оқұу. 
При  чтении  обратить  внимание  на  способ  производства  глаголов  от 
других частей речи. 
Жазғытұр (көктем).
Қыс өтті, көктем (жазғытұр) басталды. Құстар жылы жақтан ұшып кел-
ді. Күн ұзарды. Түн қысқарды. Ауа жылынды. Қар еріді. Жер қарайды. 
Көктемде жер көгереді. Гүлдер қызарады, ағарады, көгереді, сарғайа-
ды: Ағаштар жапырақтанады, қалқозшылар егіске кіріседі, жұмысқа ерте 
кетеді де кеш қайтады. Бірійгəділеп екпінді жұмыс қылады, жоспарды мез-
гілінде орындауға асығады. 
Көктемде мал балалайды. Қой қоздайды. Түйе боталайды. Сыйыр бұзау-
лайды. Бійе құлындайды. Ешкі лақтайды. 
§ 2. Жазұу.
Жұмыс. Напишите рассказ «Көктем» по следующим вопросам, стара-
ясь дать связный рассказ. 
Қыс қашан өтті? Құстар не қылды. Күн не қылды, түн не қылды? Ауа 
қандай? Қар қашан кетті? Сұу тасыды ма? Жаңбыр жауды ма? 
Жер  не  қылды?  Шөп  не  қылды?  Гүлдер  не  қылды.  Адам  не  істейді? 
Екпінділер жұмысты қалай істейді? Егіс жоспары орындалды ма? Мал не 
қылды? Төл не қылды?
№ 37. Сабақ.
§ 1.
1.  Посредством  присоединения  к  основе  глагола  приставки  -л (-ыл) 
образуется страдательная форма, а посредством присоединения к основе 
глагола приставки -н (-ын, -ін) образуется возвратная форма. В обоих слу-
чаях -л, -н, соответствует русскому возвратному местоимению «ся – себя», 
стоящему при глаголе, мысал: аш – открой, ашыл – открывайся, жап – за-

Бес томдық шығармалар жинағы
53
крывай, жабыл – закрывайся, жазды – писал, жазылды – записался –под-
писался – написано. Жұуды – мыл, жұуылды – мылось, стиралось, жұуын-
ды – умылось, шаш тарады – волосы причесывал – шаш таралды – волосы 
были причесаны, ол таранды – он причесался. 
§ 2. Оқұу. 
Алматының базары. 
Алматыда үш базар бар: Кеңес базары, қалқоз базары жəне жай базар. 
Базарларда күнде сауда болады. Базарларда түрлі нəрселер сатылады. Ба-
зар ертеңгісін ашылады, кешке жабылады. 
Кеңес базарында кішкене дүкендер, үлкен магазіндер бар. Магазіндер-
де, дүкендерде əзір кійім, айақ кійім, ыдыс, ойыншық, мата жəне түрлі ұу-
ақ-түйек сатылады. 
Қалқоз  базары  екі  жерде.  Бірі  астық  пен  пішен  базары,  екіншісі  мал 
базары.  Астық  пен  пішен  базарына  қалқозшылар  нəрсе  əкеледі.  Мұнда 
астық,  пішен,  отын,  сүт,  айран,  қаймақ,  жұмыртқа,  май,  қауын,  қарбыз, 
қыйар, жұуа, кəртоп, алма, ет сатылады. Нəрселер арзан. Қымбат нəрселер 
де бар. Мал базарында: жылқы, қой, сыйыр, түйе, ешкі, шошқа сатылады. 
Қалқоз базарындағы нəрселер ауылдан, қалқоздан келеді. 
§ 3. Жазұу.
Напишите рассказ «Біздің базар» вставляя, где это нужно, страдатель-
ную и возвратную форму глагола. 
№ 38. Сабақ.
§ 1. Алматы.
Алматы – Қазағыстан астанасы, Алматы Түрксіп темір жолы үстінде. 
Алматыда 140 мың  шамалы  қалық  бар.  Мұнда  түрлі  ұлттар  бар:  қазақ, 
орыс, дүнген, ойғыр, татар, өзбек, тағысын тағылар (т.т.).
Алматыда Орталық атқарұу кəмійет, Қалық кəмесерлер кеңесі, партый-
аның өлкелік кəмійтеті жəне түрлі кəмесерійеттер бар. Қаланың əкімшілік 
шарұуашылық жəне мəденійет жұмысын қалалық кеңес басқарады.

Бес томдық шығармалар жинағы
54
Астанада бастауыш, орта жоғарғы мектеп көп. Мұнда кеңес құрылыс 
ініститүті,  дəрігерлік    ініститүті,  ауыл  шаруашылық  ініститүті,  педагө-
гійке  ініститүті,  мал  дəрігерлік  ініститүті,  жоғарғы  ауыл  шаруашылық 
кəмүнестік  мектебі үніберістет, жорналшылар ініститүті бар. Қалада түр-
лі  ілім-зерттеу  ініститүттері  ілім  əкедемійесі,  Ленін  атындағы  ауыл  ша-
руашылық əкедемійсінің бөлімдері бар. Қалада пошта, телегірап, радійо, 
мүзей, кійно, тыйатыр, құлып көп.
Қаланың ішінде де сыртында да үлкен бақшалар көп.
Алматының көшелері көп жəне түзүу. Қалада үлкен екі-үш қабат үйлер 
көп. Қала құрылысы күшті. Қалада баспақаналар, айақ кійім пəбірігі, те-
мекі зауыты, кійім тігүу пəбірігі, сыра зауыты, ағаш жарұу зауыты, елеба-
тыр бар. Алматыда үш базар бар. Əптек, аурұуқана, амбұлаторыйалар  бар. 
Қалада тырамбай, əзір абтабус жүреді. Қала жылдам өсіп келеді. Қаланың 
болашағы үлкен.
              
§ 2. Жазұу.
Жұмыс. Опишите ваш город, озаглавив рассказ «Біздің қала».
№ 39. Сабақ.
§ 1.
Прибавление  к  основе  глагола  -са (-се)  образуется  условная  форма, 
спряжение условной формы следующая:
1. Алсам, келсем 
Алсақ, келсек
2. Алсаң, келсең 
Алсаңыз, келсеңіз (алсаңыздар, келсеңіздер,
 
алсаңыздар, келсеңдер
3. Алса, келсе 
Алса, келсе.
Условная форма глагола находится в составе условного придаточного 
предложения  за  которым  идет.  Мысалы:  Жалақы  алсам,  саған  ақша  бе-
ремін. Басым ауырмаса, жыйылысқа келемін. Белет алсам ертең Мəскеуге 
жүремін.
§ 2.
Обратите внимание на способ употребления условных предложений.
Біреу қазақша айтса мен сүйсінемін, бірақ өзім қазақша айта алмаймын. 
Сен қазақша айтсаң, мен түсінер едім, бірақ орысша түсінбеймін. Мемлекет 
жоспарын орындаса, тұқым  қорын төксе, қалқоздарға астық сатұуға ұлық-
сат болады. Көзің ауырса, қолың тый, ішің ауырса аузың тый (мақал).
Жұмыс бітсе, сағат үште үйге қайтамын. Сен кійноға барсаң мен де 
бірге барамын. Үлгірсең жыйылысқа ертерек кел.
§ 3.
1. Проспрягать в условной форме глаголы: қайт, кет.
2. Составить 3 придаточных условных предложения.

Бес томдық шығармалар жинағы
55
  № 40. Сабақ.
§ 1. Деепричастие и придаточное предложение, построенное
при помощи деепричастия.
1.
1.  Деепричастие  прошедшего  времени  образуется  от  основы  глагола 
посредством прибавления к ней приставки -п (-ып, -іп после согласных), а 
настоящего времени -а, -е, -й (-й после гласных); мысал:
 
Өткен шақ 
Осы шақ
Ал – алып – взяв 
Ала – бери, получая.                                                                                 
Сүрт – сүртіп – вытерев 
Сүрте – вытирая
Сұра – сұрап – спросив 
Сұрай – спрашивая
Деепричастие  настоящего  времени  всегда  употребляется  или  с  ка-
ким-нибудь вспомогательным глаголом или само повторяется подряд два 
раза. Мысал: Кітап оқый-оқый шаршадім – устал, читая книгу. Қазақша 
сөйлей аламын – Могу говорить по-казахски.
§ 2. Оқұу.
При чтении обратите внимание на способ построения придаточного 
предложения посредством деепричастия. 
От арбаға мен қалай міндім?
Ертеңгісін сағат 8 тұрып, Қалық кəмесерлер кеңесіне кеттім. Мұнда 9 
сағатта келіп брон алдым. Бронмен ыстансаға келіп, бронның кезегіне тұр-
дым. Кешікпей бронмен белет алып, үйге келіп жолға əзірлендім. Мекеме-
ден керек документтерімді алып, нəрселерімді жыйнап, оларды шамаданға 
салдым. Кешкі 7 сағатта ыстансаға келдім. 20 мүйнеттен соң қоңырау бол-
ды. Пасажірлер нəрселерін алып пойызға жүгірді. Нəрсемді көтеріп, мен 
№5 багөнге келдім. Кезекте тұрып, бөгон бастаушыға белетімді көрсетіп, 
багөнге міндім. Екінші қоныраудан соң пойыз қозғалды.
Қорытұу.  Придаточное  предложение  ставится  перед  главным. 
Деепричастие  в  сложном  предложении  ставится  всегда  в  конце 
придаточного  предложения.  Поэтому  при  переводе  на  русский  язык 
следует деепричастие поставить в начале придаточного предложения.
§ 3. Жазұу.
Жұмыс. Перевести на казахский язык:
Попей с хлебом чай, посмотрев утренние газеты, я иду на завод на ра-
боту.
Написав письмо, пообедав в столовой, я приду в 7 часов вечера на об-
щее собрание.
Отправив письмо на почту, подав телеграмму в район о посевной кам-
пании, я поздно вернулся домой.
Выслушав доклад, собрание вынесло постановление.

Бес томдық шығармалар жинағы
56
      № 41. Сабақ.
§ 1. Сложные глаголы.
 Деепричастие, кроме употребления в придаточном предложении слу-
жат основным глаголом в составе сложного глагола и ставится перед вспо-
могательным.  Основной  глагол-деепричастие  (наст.  и  прошедшего  вр.) 
не  изменяется,  а  вспомогательный  глагол  может  стоять  в  любой  форме, 
времени, лице  и числа смотря на надобности. Таким образом, основной 
глагол-деепричастия не спрягается, а спрягается вспомогательный глагол; 
мысал: алып кел – принеси, алып келеді –  принесет, алып келдім – я принес 
и т.д. Сложный глагол (основной вспомогательный) имеет одно значение, 
мысал: алып кет – унеси, но нельзя переводить «взяв, уходи».
2. 
Вспомогательные  глаголы  имеют  троякую  роль.  Во-первых 
вспомогательные  глаголы  служат  показателями  времени,  лица  и  числа 
сложного глагола; мысал:
Жекеше: 
Көпше:
1. Мен сатып аламын. 
Біз сатып аламыз.
2. Сен сатып аласың. 
Сіз сатып аласыз.
3. Ол сатып алады. 
Олар сатып алады.
Жекеше: 
Көпше:
1. Мен сатып алдым. 
Біз сатып алдық. Біздер сатып алдық. 
2. Сен сатып алдың.  
Сіз сатып алдыңыз. Сіздер алдыңыздар.
 
Сендер сатып алдыңдар.
3. Ол сатып алды. 
Олар сатып алды.
Во-вторых, вспомогательные глаголы изменяют, дифференцируют зна-
чение  основного глагола. В этом отношении они соответствуют русским 
глагольным приставкам и глагольным суффиксам, мысал:
Құс ұшты 
птица летала
Құс ұшып келді 
птица прилетела
Құс ұшып кетті 
птица улетела
Құс ұшып шықты 
птица вылетела
Құс ұшып кірді 
птица залетела
Құс ұшып өтті 
птица пролетела-перелетела
Құс ұшып жүрді 
птица летала
Мен жазып болдым 
я написал
Чтобы изменить значение основного глагола в русском языке подбира-
ются соответствующие приставки, а в казахском – вспомогательные гла-
голы.
Вспомогательный глагол бол указывает на законченность, завершенность 
действия,  а  жүр  наоборот,  на  незавершенность,  многократность,  повторяе-
мость, мысал: Мен кітап оқыдым – Я читал книгу. Мен кітап оқып болдым 
–  Я  прочитал  книгу.  Мен  кітап  оқып  жүрдім – Я  почитывал  книгу.  Ол 
жазды – Он писал. Ол жазып болды – Он написал. Ол жазып жүрді – Он 
пописывал. Ұшты – летел, ұшып жүрді – летал.

Бес томдық шығармалар жинағы
57
В  третьих,  некоторые  вспомогательные  глаголы  передают  значение 
русских  вспомогательных  глаголов,  таковы  напр.  ал – моги,  қара  (көр) 
– пробуй, попробуй, бер – продолжай, кел – хотеть (хочется). При этом 
вспомогательные глаголы ал, бер имеют основным глаголом деепричастия 
настоящего времени, а остальные - деепричастие прошедшего времени.
Отрицание -ма (-ме, -ба,-бе, -па,-пе) прибавляется к основе вспомога-
тельных глаголов.
Настоящее-будущее время.
Жекеше:
1. Мен істей аламын – я могу сделать
      ,,       істей беремін – я продолжаю делать
      ,,       істеп көремін – я попробую сделать
2. Сен істей аласың – ты можешь делать
     ,,       істей бересің – ты продолжаешь делать
     ,,       істеп көресің – ты попробуешь сделать
3. Ол істей алады – он может сделать 
     ,,    істей береді – он продолжает делать
     ,,    істеп көреді – он попробует сделать
Көпше:
1. Біз істей аламыз – мы можем сделать
     ,,    істей береміз – мы продолжаем делать
     ,,     істеп көреміз  мы попробуем сделать
2. Сіз істей аласіз – вы можете делать
     ,,     істей бересіз – вы продолжаете делать
     ,,     істеп көресіз – вы попробуйте сделать
3. Олар (окончания одинак. с един. числом).
3. Вспомогательный глагол келеді, келді (хочется, хотелось) не спряга-
ется и стоит всегда в третьем лице настоящего или будущего времени по 
надобности, как и русский «хочется», «хотелось». Для выражения лица и 
числа к основному глаголу  прибавляется особые приставки; мысал:
Осы шақ 
Өткен шақ
Жекеше:
1. Менің ұйықтағым келді 
Ұйықтағым келді
2. Сенің ұйықтағың келді 
Ұйықтағың келді
3. Оның ұйықтағысы келді 
Ұйықтағысы келді
                             
Көпше:
1. Біздің ұйықтағымыз келді 
Ұйықтағымыз келді
2. Сіздің ұйықтағыңыз келді 
Ұйықтағыңыз келді
3. Олардың ұйықтағысы келді 
Ұйықтағысы келді

Бес томдық шығармалар жинағы
58
§ 2. Оқұу.
Обратите внимание на способ употребления этих глаголов.
Байандамашы байандама істеді. Байандамашы байандама істеп болды. 
Ат шапты, ат шауып келді. Ат шауып кетті. Ат шауып шықты. Ат шауып 
өтті. Ат шауып болды. Сен айтып болсаң, енді мен айтайын.
Сен сұу алып кел. Мен кітап алып келдім. Қызметші үйден үстел алып 
шықты. Біреу кітап алып өтті. Мен кітап оқып болдым.
Сен қазақша оқый аласың ба? – Жоқ, қазақша онша жақсы оқый алмай-
мын. Сен қазақша оқып көр, қазақша үйренүу онша қыйын емес. Дұрыс, 
мен қазақша оқып көрдім, қазақша онша қыйын емес, бірақ оңай да емес.
Қазақша кітапты күнде оқый берсеңіз. – Мен əлі қазақша жақсы сөйлей 
алмаймын, сондықтан қазақша сөйлеуге ұйаламын. Біз қазақша жақсы сөй-
лей аламыз, сіз сөйлеуге ұйалмаңыз, тек сонда қазақша тез үйрене аласыз.
§ 3. Жазұу.
Образуйте сложные глаголы с изменением значения основного глагола 
жүгір, подбирая вспомогательные глаголы так, как подбираются пристав-
ки к русским глаголам.
Проспрягать сложные глаголы по лицам, временам, и числам в положи-
тельной и отрицательной формах. 
1. оқый аламын.
2. жазып көр (қара)
3. айта бер 
4. шай ішкім келді
     
№ 42. Сабақ
§ 1. Оқұу.
Проанализируйте способ употребления сложных глаголов.
– Доқтыр, мені қараңыз, мен түнде жақсы ұйықтай алмаймын.
– Тамақты жақсы жей аласың ба?  Таза ауада жүріп көрдің бе?  
– Тамақты да онша жақсы жей алмаймын. Таза ауада жүріп қарамадым, 
уақытым болмады.
–  Тамақ  алдында,  ұйықтар  алдында  таза  ауада  жүріп  көріңіз.  Аурұу-
дан жазылғыңыз келсе, осыны орындаңыз. Онан соң күніне үш рет мына 
дəріні  ішіп  қараңыз.  Тəуір  болмаса,  ұйықтай  алмасаңыз,  қайтып  келіңіз. 
Бірақ таза ауада жүре беріңіз.
Малшы мал айдайды. Малшы даладан мал айдап келеді. Малшы мал-
ды далаға айдап кетті. Малшы қорадан малды айдап шықты. Малшы мал 
айдап өтті.
§ 2. Жазұу.
Образуйте сложные глаголы с изменением значения основного глагола 
құу (гони), подбирая вспомогательные глаголы таким образом, как подби-
раются приставки-предлоги к русским предлогам.

Бес томдық шығармалар жинағы
59
Проспрягать сложные глаголы:
1. Сөйлей аламын. 2. Сөйлей бер. 
3. Сөйлеп қара (көр). 4. Сөйлегім келеді.
Составьте 4 предложения  с  вспомогательными  глаголами:  келеді  (хо-
чется), аламын (могу), көр (пробуй), бер (продолжай).
№ 43. Сабақ.
1. Причастие и причастные сложные обороты.
Сложные обороты в казахском языке приблизительно соответству-
ющие  русскому  сложноподчиненному  предложению  передаются  при 
посредстве  причастий.  Наиболее  употребительны  причастия  прошед-
шего времени, образующиеся на глагольной основе посредством при-
ставок  -ған -ген, -қан -кен (жазған, көрген, қараған, жеген, айтқан, 
ішкен, ашқан – писавший, который писал, виденный, который видел и 
т.д.).
При  этом  связкой  между  частями  сложного  предложения  служат 
обычные падежные окончания или же демеу приставляемые к прича-
стию. В ниже приведенных примерах подчеркнуты части предложения 
соответствующие придаточным.
Мысалдар:
1.  Жұмыстан  шаршаған  (қандай?)  жұмысшы  күрортқа  кетті – 
Рабочий, который устал от работы (какой рабочий) уехал на курорт 
(придаточно-определительное).
 2. Менімен бірге істеген (қандай?) жолдас ауданға кетті – Това-
рищ, работавший (какой) со мной вместе, поехал в район (придаточ-
но-определительное).
Мен  келгенде  (қашан?)  ол  үйде  еді – Когда  я  ушел,  он  был  дома 
(придаточно-обстоятельное). 
Мен жұмысқа кеткенде (қашан?) сағат 8 еді – Когда я пришел на 
работу, было 8 часов.
Сен айтқанда (қашан?) мен ештеңе түсінбедім – Когда ты гово-
ришь, я ничего не понимаю.
Сен  келгенде  (неге?)  мен  қуанып  қалдым – Я  обрадовался,  тому, 
что ты пришел  (придаточно-дополнительное). 
Жақсы  жұмыс  істегеніңіз  үшін  (не  үшін?)  біз  қызыл  тұу  алдық 
– За то, что хорошо работали, мы получили красное знамя (придаточ-
ное-обстоятельное).
Ол келгеннен (неден?) маған пайда жоқ – Мне нет пользы от того, 
что он пришел (придаточно-дополнительное).
Сен  айтқанда  (нені?)  мен  түсіндім – Я  понял,  что  ты  говорил 
(придаточно-дополнительное).
Жыйылыс біткен соң (неден соң) мен тыйатырға барамын – После 
того, как закончится собрание, я пойду в театр (обстоят).
Пішен  науқаны  біткен  соң  (неден  соң)  мен  демалысқа  кетемін – 
После  того,  как  кончится  сеноуборочная  кампания,  я  уеду  в  отпуск 

Бес томдық шығармалар жинағы
60
(прид. обстоят. времени).
Астық науқаны біткенше (біткенге шейін) (до каких пор) мен аудан-
да боламын.
Ол келгенше (до каких пор?) сен үйде отыр – Ты посиди дома, покуда 
он не придет.
Қорытұу. Причастие ставится в конце придаточного предложения.
§ 2. Оқұу.
Обратите внимание на способ построения придаточных предложений 
посредством причастия (падежные окончания и частица после причастии 
выделены).
Мен көрген кісі бұл емес. Мəскеуге кеткен кісі Алматыға келді. Орыс-
ша айтқанда сен қазақша аударып тұр. Мен сұрағанда сен жауап бер. Ол 
сөйлегенде сен тыңда.
Сен көргенді мен де көрдім. Сен істегенді мен де істедім. Сен айтқан-
нан маған түсінікті болмады. Қазақша кітап көп оқығаннан мен қазақша 
жақсы үйрендім.
Қазақша білгенге жалақы артық беріледі. Қалық жыйылған соң жый-
ылыс  ашылды.  Қалық  жыйылмаған  соң  жыйылыс  ашылмады.  Мекеме 
ашылған соң мен бастыққа жолықтым. Жыйылыс ашылғанша мен жұ-
мыс істей тұрамын. Мəжіліс біткенше сен күте тұр.
§ 3. Жазұу.
Переведите на казахский язык следующие предложения:
Когда я пришел в 8 часов, в учреждении никого не было. После того, как 
я перевел по-казакски, он понял вопрос. Понимаешь ли ты, что я говорю. 
Что он ответил на то, что ты сказал: покуда не увижу начальника, я буду 
ждать здесь. Дело не продвинется вперед от того, что ты много говоришь.
 
№ 44. Сабақ.
§ 1. Оқұу.
Причастие прошедшего времени может иметь и значение глагола про-
шедшего времени, тогда оно в предложении является сказуемым. При чте-
нии обратите внимание на сказуемые.
Қаржы жыйнау.
Қаржы жыйнау жұмысы бізде өткен жылы нашар болған. Быйыл он-
дай болған жоқ. Быйыл қаржы жыйнау ісіне көпшілік ұйымдастырылған. 
Көпшілік көмек берген. Партыйа басшылығы мен камсамол, пійəнер, асо, 
кəперетіп, кəсіпшілер ұйымдары бұл істі қолға алды. Міндетті орындаған.
Біздің өндіріс үкіметтің берген жоспарын быйыл жүз прасент орында-
ды. 

Бес томдық шығармалар жинағы
61

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: