Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті
жүктеу/скачать 2,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-құрал
- Бұл бет үшін навигация:
- ( м, н, ң )
- б, п, т, ж, д, р, с, ш, ғ, к, к, г -бын, -бен, көп: -азбын, -сізбен, атпен... (-пін, -пен) 1. Қысаңдар: и, т, с, ш , қ, к
- I. Өткелділер Бұлар әуелі, ауыз арқылы, екінші, мұрын арқылы өтетін бо- лып екі айырылады. І. Ауыз арқылы өтетіндері: а, е, ы
| Дыбыстар
І. Дауыстылары: а, р, ң, и, м, н, е, о, ұ, у, ы, и Міні, мен баламын, ермін, тыңмын. 1. Толықтары: а, е, о, ұ, ы , буын ішінде дауыссыздың ал- дында да, соңында да келеді. 1) Ауыз ш. р, л, у, и. «-дың», «-дан», «-мыз» Аңғалы – а, е, ы. Орын талғамайды. Босаңы – р, у, и. Сөз ба сында келмейді. Қамқырын – о, ұ. Бас буыннан басқасын сүймейді. Қысаңы – л. Сөз басында келеді. 2. Шамалары: р, ң, л, м, н, у, и буын ішінде дауыссыздың соңында келмейді. 2) Мұрын ш. (м, н, ң) «-ның», «-нан», «-біз» 348 Босаңы – ң. Сөз басында келмейді. Қысаңы – н. Алдындағы дыбысқа әсері бар. Тұйығы – м. Алдындағы дыбысқа әсері жоқ. . ІІ. Дауыссыздары: б, п, т, ж, д, р, с, ш, ғ, к, к, г -бын, -бен, көп: -азбын, -сізбен, атпен... (-пін, -пен) 1. Қысаңдар: и, т, с, ш, қ, к босаңға жуыспайды (босаңмен бірге қатарынан келмейді). 1) ашықтары: с, с азбайды, айнымайды 2) тұйықтары: (п, т, қ, к) азады, айныйды. 2. Босаңдары: б, ж, д, з, ғ, и. Қысаңға жуыспайды. (Қысаңмен бірге қатарынан келмейді). 1) ашықтары: – ж, з. Сөздің бас, аяғы демей келе береді. 2) тұйықтары: б, д. Сөздің басында ғана келеді. 3) тұйықтаулары – ғ, г. Сөздің басында да аяғында да келмейді. Тіл дыбысына қатысатын мүшелердің қайсысынан шыққан дыбыс жоғарғы жіктеудің қайсысына келеді екен, онысын да қарап өтелік. Дыбыстың шығуына қызмет қылатын өкпе, кеңірдек, тамақ (жұтқыншақ), мұрын, түрлі мүшелеріменен ауыз. Ауыз мүшелерінің ішінде де көбінесе қызмет қылатын – тіл. Тілдің қатыспайтын дыбысы жоқ. Төменде тілдің аты қатысқан ды- быс атаулары бар жерлерді тілдің қатысатын орындары сол жерлер екен деп ұқпасқа керек. Қай сөзде де болса дыбысқа түр беріп, тіл дыбысы болып шығуына тіл қатыспай қалмайды. Басқа мүшелер тілдің жұмсайтын құралы, ылаждаушы (амалдаушы) есебіндегі нәрселер болады. Дыбыс жасауға жем беретін – өкпеден кеңірдек арқылы келетін ауа. Сол ау- аны бірде ананы, бірде мынаны сепке алып, керегіне қарай олай да, былай да жіберіп сөзге керек түрдегі дыбыс қылып шығаратын – тіл. Сондықтан да «сөз», «сөйлеу», «айту», «ха- бар» дегеннің орнына көбінесе «тіл» аты жұмсалады. Мұны сөз қылып отырғандағы мақсат сол – егерде дыбыс атына тіл аты, немесе басқа мүшенің аты қатынасса, ол тіл тілден неме- се аты қатысқан мүшеден қана шыққандықтан емес, бұлардың басқадан көрі басымырақ қатысқанын ғана көрсетеді. 349 Жоғарыдағы жіктеулер дыбыстардың азайтылуына қарай істелген. Айтылу түрлері басқа-басқа болатыны түрлі мүшенің түрліше қатысуынан. Сол қатысу түріне қарай дыбыстардың біреулері еркін, біреулері қымтырына, біреулері қақтыға, біреулері имене, біреулері қысыла, біреулері бөгеле өткелден өткен сияқты болғанда, біреулері олай да өте алмай не сүзіліп өтіп, не қамалып қалып қойған сияқты болып шығады. Сон- да еркін өтсін, қысылып өтсін, бөгеліп өтсін әйтеуір өтетін өткелділері дауысты дыбыстар болып шығады; өткелсіздер да- уыссыз дыбыстар болып шығады. Сүйтіп, дыбыстарды мүшелердің қатысу түріне қарай қай дыбыс қалай жасалатынын көрсете жіктесек, мынау түрде бо- лып шығады. I. Өткелділер Бұлар әуелі, ауыз арқылы, екінші, мұрын арқылы өтетін бо- лып екі айырылады. І. Ауыз арқылы өтетіндері: а, е, ы – ауыз мүшелерінің күшіне онша тиместен еркін өтеді. о, ұ-ны айтқанда ерін едәуір қымқырылады. Сондықтан бұлар қымтырынып өтеді. жүктеу/скачать 2,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|