а, б, п, т, ж, д, р, з, с, ш, ғ, қ, к, ң, л, м, н, о, ұ,  у, е, ы, и

351
Дыбыст
ар
дың айтылуына қарай жіктелг
ен жүйе
сін мүшелер қа
тыс
у түріне қарай жіктелг
ен 
жүйе
сімен шағыстырс
ақ, былай түйіск
енін көреміз
I. Өткелділері
I. ауыз
1) еріндері
2) қымқырындылары
3) именіштілері
4) қақтықпалары
5) бөгелістілері
2. Мұрын арқылы өт.
1) ерін арқылы ет.
2) тіл бег
ет.
3) там
ақ бөгет
.
II. Өткелсіз
дері
4) қамау
лылары
1) ерін қамау
л.
2) тіл қамау
л.
3) там
ақ қамау
л.
II. сүзулілері
тар
дай сүзул.
там
ақ сүзул.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
I. Да
уыстылары:
1.1. т
олық да
уысты
-
лары
1. аңға
лы
2. қымқыр
улысы
е
и
2. Ша
ла да
уыстылары
о
ұ
1. а
уыз шығыстылары
1. б
ос
аңы
и
ұ
Р

352
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
2. қысыңы
л
2. 
Мұрын 
шығыс- 
тылары
1. б
ос
аңы
ң
қыс
аңы
н
тұйығы
м
II. Да
уыссыз
дары
1. қыс
аңдары
1.1) ашықт
ары
ш
с
ш
2) тұйықт
ары
т
қ
к
2. б
ос
аңдары
1) ашықт
ары
ж
3
ж
2) тұйықт
ары
б
д
3) тұйықт
ау
лары
г
ғ
Бұлай жік
те
уг
е бұрынғыдан ар
тық қанша қо
лайлылық бар
лығы к
еле
сі ж
олы айтылады. Қызыл-Ор
да 1927. 28 сәуір.

353
ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕР
Қазақ балаларына ана тілінде сауат аштыру ниетімен үш жылдық 
білім беру жүйесі бойынша жоспарланып, 1914, 1915, 1925 жылда-
ры  үш  бөлімнен  тұратын  А.Байтұрсынұлының  «Тіл  –  құрал»  атты 
оқулығы жарық көрді. Мұнда автор қазақ тілінің грамматикасын әp 
жылғы  оқу  біліміне  лайықтандырып  белгілі  бір  жүйемен  окытуды 
мақсат еткендігі төмендегідей оқулықтарынан аңғарылады.
Оқулық  алғаш  1914  жылы  Орынбор  қаласынан  «Тіл  –  құрал». 
Қазақ  тілінің  сарфы.  1-ші  жылдық»  деген  атпен  жарық  көреді. 
Мұнда  А.Байтұрсынұлы  балаларға  сауат  аштыруды  дыбыс  жүйесі 
мен  түрлерінен  бастайды.  Яғни  әріптердің  таңбалануы,  олардың 
дыбысталуы, сөйлеу һәм сөйлем, сөйлем һәм сөз, сөз һәм буындар, 
буын һәм дыбыс, жазу қағидалары, сөз тұлғалары, жұрнақтар туралы 
қысқаша мағлұмат береді.
1914 жылғы «Тіл – құрал» – 1922 жылы Ташкент қаласынан «Тіл 
– құрал (қазақ тілінің сарфы)» деген атпен қайта басылып шығады. 
Бірақ мұнда «III. Сан есім» деген тараудан кейінгі беттері түпнұсқада 
сақталынбаған. Ал біздің қолымызға тигені бұл оқулықтың тек 1925 
жылы «Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері. 1-ші тіл танытқыш 
кітап»  деген  атпен  бесінші  рет  толықтырылып,  қайта  басылған 
нұсқасы.  (Бұл  –  1925  жылы  Қызылорда  қаласынан  «Тіл  –  құрал. 
Сөйлем  жүйесі  мен  түрлері»  деген  атпен  жарық  көрген  үшінші 
жылдық оқулықтан басқа!).
Екінші жылдық оқулық «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы. 2-ші 
жылдық»  деген  атпен  1915  жылы  Орынбор  қаласынан  басылып 
шықты. Мұнда автор сөз жүйесі мен түрлерін оқытуды қолға алады. 
Бұл – кейіннен 1922 жылы Ташкент қаласынан қайта жарық көрген.
Үшінші жылдық оқулық 1925 жылы Қызылорда қаласынан «Тіл 
– құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері» деген атаумен жарық көреді.
1925 жылғы «Тіл – құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері. ІІІ-ші тіл 
танытқыш  кітап»  атты  оқулығы  1927  жылы  Қызылорда  қаласынан 
осы атпен толықтырылып, қайта басылып шықты.
А.Байтұрсынұлының  араб  әрпінде  (төте  жазу)  әр  жылдары 
толықтырылып,  өзгертіліп,  қайтадан  жарық  көріп  отырған  осы 
–  «Тіл  –  құрал»  оқулығы  1992  жылғы  «Ана  тілі»  баспасынан  «Тіл 
тағылымы»  (құрастырушылар  –  Ғарифолла  Әнесов,  Аманқос  Мек-
тепов) деген атпен жарық көрді. Жинақта А.Байтұрсынұлының тек 
1914, 1925, 1915, 1925 (бұл басқа оқулық!) жылдары жарық көрген 
«Тіл – құрал» оқулығының нұсқалары берілген. Бұл туралы жинақтың 
алғы  сөзінде:  «А.Байтұрсынов  оқулықтарының  бірнеше  басылы-
мы (кейбірі 6-7 реттен) болға ны мәлім. Мұнда бұлардың бір басы-

354
лымы ғана ұсынылды. «Тіл – құралы» мен «Тіл жұмсардың», «Ба-
яншы»  мен  «Сауат  ашқыштың»  барлық  жылдардағы  басылымдары 
қолымызға  түспегендіктен,  олардын  арасындағы  айырмашылықтар 
көрсетілген жоқ. Бұл – арнайы жүргізілетін келешектің ісі» деп, келер 
істің ауқымын көрсеткен екен. Сондықтан қолымызға түскен «Тіл – 
құрал» оқулығы түпнұсқаларымен салыстырылып, ұсынылып отыр.
«Тіл тағылымы» жинағында берілген «Тіл – құрал» (1914, 1915, 
1925, 1925) оқулықтарымен осы жинаққа енбеген, 1922, 1922, 1927 
жылғы оқулықтардың түпнұсқасы қарастырылып, салыстырылды.
Аталған  жылдардағы  оқулықтарды  салыстыру  барысында  1922 
жылы Ташкент қаласынан бірінші және екінші жылдық оқу құралдары 
алдыңғы  жарық  көрген  1914  және  1915  жылғы  басылымдардың 
қайталанған нұсқасы екендігі айқындалды.
Тағы  бір  айта  кететін  жайт  –  1915  жылғы  «Тіл  –  құралының» 
түпнұсқасы  қолымызға  түспегендіктен,  «Тіл  тағылымындағы» 
нұсқасы 1922 жылы жарық көрген оқулықтың түпнұсқасымен салы-
стырылды.
Сондай-ақ, 1927 жылғы оқулық 1925 жылы жарық көрген «үшінші 
тіл танытқыш» кітаптың толықтырылған басылымы.
А.Байтұрсынұлының  әр  жылдары  қайта-қайта  жарық  көріп 
отырған  «Тіл  –  құрал»  оқулығының  алдыңғы  жарық  көрген 
нұсқаларын түпнұсқасымен, ал қайта жарық көрмеген нұсқаларының 
түпнұсқалары  (қолда  барларының)  қарастырылып,  алдыңғы 
оқулықтардан айырмашылықтары салыстырылып анықталды.
Төменде осы оқулықтардың түпнұсқасымен және қайта басылып 
шыққан жылдардағы басылымдарымен салыстыруларды ұсынамыз.

жүктеу/скачать 2,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: