Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

22-  сурақ.  Торшаның ақпараттық жуйесі дегеніміз не?
Барлық тірі организм құрылысының реттілігімен жөне өзіне ғана 
төн өрекетгермен сипатталады.  Бұл қасиетгі оған беріліп қойған ақпа- 
раттар қамтамасыз етеді. Ал ол ақпараттар ядрода шоғырланады.  Ге- 
нетикалық ақпарат ген түрінде  өр торшаның нуклеин  қышқылда- 
рында (Д Н К мен РНК) жинақталады.
Д Н К -ны ң болуымен байланысты ядро торшаның ақпараттық ор- 
талығы  болып  саналады.  Онда торшаның жөне  түтас  организмнің 
сипатын анықтайтын нөсілдік ақпаратгар жинақталып, таратылып оты- 
рады. Сонымен қатар ядро торшадағы зат алмасу процесін басқарады, 
себебі онда түзілетін ақпаратгық РНК (иРНК) цитоплазма рибосомала- 
рында қандай белок қай кезде түзілу керектігін бағытгап, жүзеге асыры- 
лады. Сондықтан дцросы бөлініп алынған торша тез өліп қалады.
23- 
сурақ.  Торшаның тасымалдаушы жуйесі дегеніміз не,  ол қалай 
эрекет  етеді?
Торшада  көптеген  заттар  түзіледі.  Олардың  біразын  торша  өз 
қажетгігі үшін (АТФ синтезі, органеллаларды қүрау, қор жинақтау) 
пайдаланады, ал басқалары (мембрана қүрамына енетін затгар, тор­
ша секреттері - гормондар, ферменттер, коллаген, креатин т.б.) тор- 
шадан шығарылып отырады. Осы заттардың торшаның бір бөлігінен 
екінш і  бөлігіне  жылжуы  эндоплазмалық  тор  (ЭТ)  жөне  Гольджи 
кешені арқылы жүреді.
Эндоплазмалық тор цитоплазмада тарамданған арналар, вакуольдер, 
көпіршіктер жүйесінен құралған борпылдақ торлама қүрайды. Арна­
лар мен қуыстар қабырғасы қарапайым мембраналардан тұрады.
Торшада  ЭТ-дың  екі  түрі  болады:  түйіршікті  (бұдырлы)  жөне 
түйіршіксіз (тегіс). Түйіршікті ЭТ-да рибосомалар орнығады да, тегіс 
ЭТ-лар түтікшілер арнасынан  қүралады.  Түйіршікгі  ЭТ-да торша- 
ның өзі пайдаланбайтын белоктар түзіледі, олар сыртқа шығарыла- 
ды. Ал торш аның өзіне қажет белоктар ЭТ-мен байланыспаған ци­
топлазма рибосомаларында түзіледі. Түйіршікті ЭТ-да түзілген белок­
тар ЭТ арналары мен қуыстары бойымен торшаның басқа бөліктеріне 
тасымалданады, не одан сыртқа шығарылады.  Осының нөтижесінде 
торшаға залал келтіруі мүмкін белоктар (мыс.,  ферменттер) цитоп- 
лазмадан бөлектеніп, шектеліп тасталады да, торша өздігінен коры- 
тыл ып кету қаупінен қорғалады.
Тегіс ЭТ-да липидтер мен кейбір көрірсулар (гликоген) түзіледі.
ЭТ-да түзілген заттар торшадан мембраналық құрылым - Гольджи 
кешенінің (ГК) қатысуымен шығарылады.  ГК мембранамен шектел- 
ген қы сы ңқы  диска пішіндес цистерналардан түрады.  Цистерналар
18
бау-бау болып  бірінің үстінде бірі орналасы п, диктиосом а  құра- 
ды.  Цистернаның шеттерінде ірілі-ұсақты көпіршіктер орын тебеді. 
Торшаның сипатына,  жетілу сатысына  қарай диктиосомалар  саны 
бірден - жүзге дейін ауытқып отырады. ЭТ-да түзілген заттар ГК-не 
жеткізіледі. ЭТ цистернасынан көпіршіктер бөлініп, олар ГК цистер- 
наларына жиналады.  Бүл заттар ГК-де толықтырылып, жетіле түседі. 
Диктиосома цистерналары да секреттерге толы көпіршікгер бөліп оты­
рады.  Бүл  көпіршіктердің  ішіндегі  заттарды торш а  не  өз  қажетіне 
пайдаланады,  не өзінен бөліп  шығарып  отырады.  Заттар торшадан 
бөлінетін болса Гольджи көпіршіктері плазмалық мембранаға қарай 
ығысып, онымен қосылады да, өз ішіндегі заттарды торша сыртына 
төгіп, көпіршік қабығы плазмалық мембранамен бірігіп кетеді.
Сонымен  ГК  мен  ЭТ  бір-бірімен  тығыз  байланысты.  Олардың 
үйлесімді  қызметі  нөтижесінде  торшада  өр  түрлі  заттар  түзіліп, 
түрленеді, жинақталады жөне тасымалданады.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: