15-сурақ. Торшалық теория деген не, оны кім усынган? Қазіргі кездегі
оның негізгі қагидалары қандай?
А лғаш рет торш ан ы 1665 ж ы лы ағы лш ы н ғалым ы Р. Гук өзі
ж асаған м икроскоп арқы лы ты ғы н ағаш ы ны ң өлі үлпасы ны ң ж ұқа
тілім ін зерттеу бары сы нда аш қан . Ол м и кр о ско п п ен ара ұ ясы н ы ң
торы н а ұ қ сас көріністі б ай қ ап , оны торш а деп атауды ұсы нған.
К ей ін ір ек ботаниктер М .М альпиги (1675) ж әне Н .Грю (1682) де
өсімдіктерге торш алы қ құры лы м ны ң тән болатыны н растады. Т ор
ш аны зерттеу ж ұ м ы сы н а Голландия ғалы м ы А. Л евен гук те зор
үлес қ о сты . Ол 1674 ж ы лы бір торш алы орган изм дер - б а к т ер и я -
ларды аш ты . А лгаш рет ж ануарлар торш асы н - эритроциттерді де
бақа қаньш да сол байқаган. Ж етілдірілген м икроскоп п ен ж үргізген
зерттеулер н әтиж есінд е ф р ан ц у з ғалы м ы Ш . Б р и сс-М и р б е (1802,
1808) б а р л ы қ ө с ім д ік т е р о р г а н и з м і ж е к е т о р ш а л а р д а н қ ұ р а л -
ғ а н ұ л п а л а р д а н (т к а н ь ) т ү р а т ы н ы н д ә л е л д е д і. Ф р а н ц у з ғал ы -
мы Ж . Б. Л ам арк Б р и сс-М и р б ен ің тірі организм дердің то рш алы қ
қ ү р ы л ы м ы ж ай л ы п ік ір ін (и д ея сы н ) ж ануарлар о р ган и зм ін е де
т ә н б о л аты н ы н негіздеді.
ХІХ-ғ. басьшда торш аның құрылымын жан-жақты зертгеу жүмыс-
тары басталды. 1825 жылы чех ғалымы Я. Пуркинье қүстың жұмыртқа
торш асында, ал 1831 жылы ағылш ын ғалымы Р .Броун өсімдік торша-
сында ядро болатынын анықтады.
1839 ж ы лы неміс зоологы Т .Ш ван н “Ж ануарлар мен өсімдіктер
қүры лы м ы мен өсуіндегі үйлестік жайлы м икроскопиялы қ зерттеу
лер ж ай л ы ” деген кітабы н ж ариялап, торш а ж айлы ж и н ақталған
м ағлүм аттарды қоры ты нды лады да, тірш іліктің көзі торш а деген
түж ы ры м ж асады. Т .Ш в ан н үсы н ған то р ш ал ы қ теория м ы на үш
қагиданы негіздеген:
1. Өсімдіктер организмі де, ж ануарлар организмі де торш алардан
қүралады.
2. Өсімдікгер мен жануарлар торшалары бірдей зандылықпен дами-
ды жоне де бір-біріне құры лы сы мен қызметі жағынан үқсас болады.
3. Әрбір торш аға өзіндік тірш ілік тән болады.
Торш а теориясы одан өрі өз дамуын неміс ғалымы Р. Вирхов
еңбектерінде тапты. 1858 жылы ол Ш ванн теориясы на торш а торш а-
дан бөліну нөтиж есінде пайда болады деген толы қты ру енгізді.
К ейінірек орыс ғалымы К .Б эр сүт қоректілердің аналы қ торш асы н
тауы п, көп торш алы орган изм н ің ж алғыз торш адан дам иты ны н
дәлелдеді. Бүл ж аң алы қ торш аны ң тек организм нің құры лы м ды қ
негізі ғана емес, он ы ң дам уы ны ң бастауы екенін көрсеггі.
12
О рганизмдердің торш алы қ қүры лы м ы ж айлы идея биологияны ң
даму тарихы ндағы ең м аңы зды те о р и ял ы қ ж етістік болы п сан ала-
ды. Ол әр түрлі организмдер тіршілігі мен эво л ю ц и ял ы қ байланы с-
тары ны ң негізін қүрайды . Б ір-б ірін ен а л ш ақ түрлердің озі торш а-
л ы қ деңгейде құры лы сы мен биохим иялы қ қасиетгері ж ағы нан өте
ү қсас келеді. Бүл оларды ң табиғаты м ен эв о л ю ц и я л ы қ д ам уы н ы ң
ортақ екенінің дәлелі.
Қазіргі кезде түрлі ф изи калы қ ж әне хим иялы қ зерттеу төсілдерін
(дифференциалды центрофугалау, авторадиография, гендікж өне тор-
ш алы қ инж енерия, таңбалы атомдар әдісі т.б.) кеш енді түрде к о л -
дану нөтижесінде торш аларды ң қ ұ р ы л ы сы тер ең зерттеліп , о л ар -
д ы ң қү р ы л ы м ы мен қы зм еті арасы н д ағы ара б ай л ан ы с т о л ы қ
айқы ндалды . О сы ны ң нәтиж есінде қазір то рш алы қ теория қағи да-
лары былайш а баяндалады:
1. Торш а өздігінен ж аңараты н, реттелінетін ж әне көбейіп оты ра-
ты н қарапайы м ж үйе ретінде тірі организмдердің құры лы сы мен
дамуы ны ң негізі болып табылады.
2. Б арлы қ организмдер торш асы бір үстаны м м ен (п ри нц и п пен )
қүры лған, хим иялы қ күрам ы , хи м и ялы қ реакциялар сипаты жөне
тірш ілік көріністері ж ағынан ұқсас болады.
3. Торш алар бөліну арқы лы көбейеді ж өне де өрбір ж аңа торш а
бастапқы (аналық) торш аны ң бөлінуі нөтижесінде пайда болады.
4. К өп торшалы организмдер торш алары қы зметіне қарай маман-
даны п (жіктеліп), ұлпалар түзеді.
Достарыңызбен бөлісу: