Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

сасының мелшері 2-10% құрайды. Торша плазмолеммасының беткейін 
қалыңдығы  10-20 нм полисахаридтті қабат жауып тұрады, оны гли- 
кокаликс деп атайды.
Торш аның барлық  мембраналары жылжымалы  (аумалы)  шұба- 
лы ңқы  құрылымдар болып табылады.  Оларды құрайтьін белокгар, 
липидгер, полисахаридгер, су молекулалары мен калий, натрий, каль­
ций т.б. иондары мембрана кеңістігінде айтарлықтай шапшаң жыл- 
жып, өз орындарын тез ауыстырып отырады.  Бұл молекулалар мен 
иондардың ығысып, көшуі не диффузиялық жолмен, не қуат шығы- 
нымен ырықсыз (белсенді түрде)  атқарылады.  Сонымен қатар,  за- 
қымданғаннан соң мембрана тез қалпына келеді, торша қимылына 
қарай керіле созылып, сығылып отырады. Демек, мембрана динами- 
калы қ қасиеті бар құрылым.
Әр текті торшалар мембранасы химиялық құрылысы жөне құра- 
мындағы белоктар, гликопротеиндер, липидтер мөлшері жағынан өр 
түрлі болады. Негізінен гликопротеиндер торшаларға өзіндік сипат 
береді. Торша мембранасьшан шығып тұратын гликопротеиндердің 
тармақталған тізбегі беткейлік рецепторлар қызметін атқарып, сырг- 
қы  эсер етуші факторлар сипатын ажыратуды, сол факторларға тор- 
шаның қайтаратын жауабын анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, 
аналы қ  жөне  аталық  торшалар  бір-бірін  торша  беткейінің  глико- 
протеиндеріне қарай танып, анықтайды. Олардың гликопротеиндері 
бір-біріне құрылым элементгері ретінде үйлесу керек. Осылай бірін- 
бірі  анықтау  арқылы  үрықтану  процесі  атқарылады.  Үлпалардың 
жіктелу  процесі  де  осындай  реакциялар  нөтижесінде  жүреді.  Бұл 
жағдайда рецепторлар көмегімен торшалар бір-біріне бағдарланып, 
тіркеседі  де,  ұлпа  құрайды .  М ембрананы ң  тани-аж ы рата  білу 
қабілетімен ол арқылы молекулалар мен иондардың тасымалдануы, 
иммундық жауап та байланысты. Бұл жағдайда гликопротеиндер ан­
тигендер рөлін атқарады. Демек, мембрана құрамыңда қантгар, белок­
тар  мен  нуклеин  қышқылдары  сияқты,  ақпараттық  молекулалар 
міндетін атқарады. Сонымен қатар мембранада арнаулы рецепторлар, 
электрондар тасымалдағышы, энергияны түрлендіруші күрылымдар, 
ферментгер болады. Мембрана белокгары молекулаларды торшаға жөне 
торшадан сыртқа тасымаддауға қатысып, мембрана мен цитоскелет 
арасында қүрылымдық байланысты қалыптастырады немесе сыртқы 
орта  сигналдарын  қабылдайтын  рецепторлар  қызметін  атқарады. 
Қүрылым ерекшеліктерімен байланысты мембраналар жартылай не­
месе талғамды өтімділік қасиетіне ие болады. Бұл қасиетгің нөтиже- 
сінде торша құрамының тұрақтыльпы сақталады.
Дөл осындай  сипатгағы  мембраналар торша  органеллаларын да 
қоршап түрады.  Олар тек физикалық шектеуші құрылым ғана емес, 
динамикалық өрекет беткейі больш табылады. Осы органеллалар мем-
16
бранасьшда бейорганикалық жөне органикалық заттарды сіңіру, АТФ 
синтез!, энергияны түрлендіру с и я қ іы  көптеген күрделі биохимия- 
лы қ процестер жүреді.
21-сүрақ.  Әр  түрлі  заттар  торшага  қалай  еніп,  қалаи  шыгады? 
Бүл процесті қандай механизмдер қамтамасыз етеді.
Әр түрлі затгардың торшаға енуін жөне  одан  шығуын  үш  түрлі 
механизм қамтамасыз етеді. Олар диффузия, ырықсыз (белсенді) та
сымалдау, эндо- немесе экзоцитоз.
Диффузия деп ерітіндідегі затгардьщ концентрациясы көп жақтан 
концентрациясы аз ж аққа (концентрация градиентіне сөйкес тасы- 
малдану)  өту  процесін  айтады.  Диффузия жылдамдығы  молекула- 
лардьщ мөлшері мен олардьщ майда ерігіштіпне байланысты. М оле­
кула мөлшері жағынан неғүрлым кіші жөне маида жақсы еритш бол- 
са  соғүрлым ол мембранадан шапшаң өтеді. Мысалы, зарядталмаған 
майда молекулалар мембрананьщ липидгі қабатында тез ерш, тез өтеді. 
Кіші мөлшерлі зарядталмаған молекулалар (көмір қыш қыл газы, эта­
нол  мочевина - несепнөр) мембранадан жылдам өтеді, ал гшокоза, 
амин қышқылдары, май қышқылдары, глицерол - баяу өтеді. М ем- 
брананы ң липидті қабаты барлы қ зарядталған молекулалар (ион-
дао) үш ін мықты тосқауыл болады.
Мембрана арқылы зарядты молекулалар (иондар, қанттар, амин 
қышқылдары, нуклеотидтер және көгггеген басқа метаболитгер) ар­
наулы белокгардың - мембраналық тасымалдаушы белоктардың,  кдты- 
суьімен тасымалданады. Эр белок белгілі бір қосылысты тасымалдаи- 
ды  Тасымалдаушы белоктар молекула не ионмен баиланысып, олар­
ды куат шыгынынсыз концентрация градиентше соикес тасьшалдаи- 
ды  Бүл  процесті  оңайлаган  диффузия  (ықпалды  тасымалдау)  деп 
атайды ж әне де  ол  мембраналардың талғамды өтімдипгінщ басты 
механизмі болып табылады.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: