Қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасамдық Үдерістер шойбекова ғазиза бейсенбекқызы

60 ҚАЗІРГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗЖАСАМДЫҚ ҮДЕРІСТЕР 
Ор І. Егін, қурай, шөп, тағы да басқаларды орақпен, 
комбайнмен ору. 
Ор ІІ. 1. Табиғат әсерінен болған немесе қазылған 
шұңқыр жер. 2. Соғыс алаңдарында арнайы қазылған 
бекініс; окоп. 
Ор ІІІ. Қызғылтым, қоңыр. 
Ор ІҮ. Су ағысының қазып кетуі; жыруы. 
Ор Ү. Жетілген, ірі, үлкен [ҚТТС]. 
Осы сөздердің І, ІІІ және Ү мағыналарының арасында 
семантикалық байланыс байқалмайды. Ал ІІ, ІҮ 
мағыналы сөздерге ортақ сема динамикалық қозғалыс. 
Ор ІІ- де бар объектіні жоқ ету, азайту, кеміту мағынасы 
бар. Бұл мағыналар тарамдалып келіп, табиғат әсерінен 
пайда болған немесе қазылған шұңқыр және соғыс 
алаңдарында арнайы қазылған бекініс, окоп секілді 
көпмағыналылыққа ие болып отыр. Ал Ор ІІ сөзінің Ор 
ІҮ лексемасы негізінде жасалып тұрғаны айқын 
құбылыс. Себебі мұнда да қазылу, кему, азаю 
мағыналары орын алып отыр. Бұл сөздің денотаттық 
мағынасы көпмағыналылыққа ие болып отырған Ор ІІ, 
Ор ІҮ қимылдық мәнге ие сөздер. Бұған қарап, 
тілімізде қимылдық мәнге ие сөздер саны көп екенін 
байқауымызға болады.
Сөздің көне түркі тіліндегі мағыналарынан алыс кете 
қоймағанын көне түркі сөздігінен байқауымызға 
болады: 
Or - Ол от орды: ор  ол шөп орды. 
Or bič - срезать, скашивать: кесу, ору. 

61
Бұдан басқа orγag - орақ; oru - ұра (көкөніс сақтайтын 
орын, қойма); orum - орым; orul - орыл — орылу 
мағыналы сөздер де кездеседі [Древнетюркский словарь 
(ДТС)]. Мұндағы басты назар аударатын сөз ұра 
мағыналы сөз болуы тиіс. Себебі лингвистикалық 
талдауға негіз болып отырған сөздің мағынасымен 
шектес, сәйкес екені белгілі. 
Ал М.Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» сөздігінде 
берілген сөздердің көне түркі және қазіргі қазақ 
тіліндегі мағыналарымен салыстырған кезде алшақтық 
байқалмайды: 
Ор І құла (яғни қызғылтым, қоңыр мағыналарына 
сәйкес түс атауы). 
Ор ІІ ору. 
Ору ұра (яғни көкөніс сақтайтын орын).
Тілдің барлық өмір сүру фазаларында сөз мағыналары 
тұлғалық құрамын сақтап, мағыналық дамуға түскен. 
Оларға тән ортақ мағына - объектіні объектінің әсерімен 
(табиғат әсерінен болған шұңқыр) немесе субъектінің 
әсерімен (мысалы, қимыл нәтижесінде пайда болған зат 
атауы - қазылған шұңқыр, окоп, ұра) жасалған қимыл 
мағыналары. Ортақ мағына негіз болып, айырушы сема 
арқылы ұра заттық мағынадағы сөз пайда болып отыр. 
Қимылдың нәтижесінде пайда болған ор – ор, окоп, ұра 
сөздерін транспозицияланып, заттану процесінен өткен 
сөздер деп айта аламыз. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық 
мәнге ие сөздердің көбісі сөз мағыналарының дамуы 
нәтижесінде пайда болған. Сонымен, жалпы тілдегі 
заттану процесі – өте күрделі құбылыс.

62 ҚАЗІРГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗЖАСАМДЫҚ ҮДЕРІСТЕР 
Көне дәуірлерде де, орта ғасыр ескерткіштер тілінде де 
ор сөздерінің мағыналары өзгермеген. Сондай-ақ 
мағыналық дамуға түсу арқылы тіл баюының бір 
сипатын көрсететін тілдік бірліктер қатарынан орын 
алады деп есептеуге негіз бар. Демек, ор ор ор 
сөздері семантикалық тәсіл арқылы дамып, жеке-жеке 
сөз құрап, сөздік ұяға ие болып, қазақ тілінің сөздік 
қорын байытып тұр. 
Тілімізде өте ертеден келе жатқан байырғы сын есімдер 
және туынды сын есімдер көптеп саналады. Сын есім 
категориясын сөз еткенде ең бірінші, салыстырмалы 
түрде түр-түс атаулары көзге ілігеді. Себебі олар 
барлық түркі тілдеріне ортақ. Мысалы жасыл (яшыл), 
ақ, сары (сарығ), көк, қызыл (қыр, қыз) т.б. Қазіргі түркі 
тілдерінің барлығында кей жағдайларда фонетикалық 
өзгерістерге ұшырап қолданылатын сын есімдер сөйлеу 
тілімізде бірінші анықтауыштық қызметке ие болып, 
соңынан сындық мағынаға ие болған.
Қазіргі қазақ тілінде сындық мағынада қолданылып 
жүрген жөн сөзінің транспозицияланып, семантикалық 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: