Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
 
248 
ӘОЖ 8:81'373.422(045) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ғ.Қ. Резуанова 
С. Сейфуллин атындағы Қазақ 
агротехникалық университеті,  
ф.ғ.к., доцент 
Сұлтанмахмұт 
Торайғыров 
шығармаларындағы 
антонимдердің 
қолданысы 
Аннотация 
Мақалада  С.Торайғыров  туындыларында 
қазақ  тілінің  лексика-семантикалық  топтарының 
бірі 
антонимдердің 
қолданысы 
талданып, 
жүйеленген.  Әлеуметтік,  таптық  қайшылықтарды 
көрсетуде  ақынның  қарсы  мәндес  сөздерді  шебер 
қолдана  алғандығы  сөз  болады.  Қаламгер 
қолданысында  антонимдер  бірде  алшақ  тұрып, 
бірде  қатар  орналасып,  бірде  жеке  лексемалар,  ал 
енді 
бірде 
тіркесімді 
түрде 
ойнақы 
жұмсалғандығын 
айқындай 
келе, 
автор 
Сұлтанмахмұт  қолданысындағы  қарсы  мәндес 
сөздерді 
жеке-дара 
антонимдер, 
антонимді 
тіркесімдер, 
контекстік 
антонимдер 
және 
фразеологизмді антонимдер деп саралаған. 
Түйін  сөздер:  антоним,  қарсы  мәндес  сөздер, 
қос  сөздер,  антонимдік  тіркес,  антонимдік 
қолданыс, контекстік антонимдер.  
 
 
Сұлтанмахмұт  Торайғыровтың  шығармалары 
заңды 
түрде 
ұлттық 
көркем 
мәдениеттің 
классикалық  мұрасына  жатады.  Себебі  оның 
еңбектері 
қазақ 
халқының 
мәдени 
құнды 
дүниелерінің  қоры  қатарына  енеді.  Ақынның 
шығармашылық жолында түрлі таптық ықпал мен 
идеялық  қайшылықтардың  ізі  сайрап  жатыр.  Осы 
және  басқа  да  қайшылықтарды  жеткізуде  ақын 
қарсы  мәндес  сөздерді  молынан  әрі  ойнақы,  әрі 
тамаша қолдана білген.  
Қаламгер  қолданған  антонимдік  сөздерді 
бірнеше  топқа  жіктеуге  болады.  Олар  жеке-дара 
антонимдер,  антонимдік  тіркестер,  контексттік 
антонимдер 
және 
фразеологизм-антонимдер. 
Бірінші  топтағы  антонимдерге  мысал  ретінде 
«Тұрмысқа»  атты  өлеңіндегі  «Жазы  шықпас  қыс 
қылышы», «Оңға қарай қол созсам, теріске жорып 
пысқыршы» сияқты өлең жолдарындағы  жаз-қыс, 
оң-сол  дегендерді  келтіруге  болады.  Автордың 
«Жақсылық  көрсем  өзімнен»  атты  өлеңінде  де 
антонимдердің  қолданысы  тамаша  аңғарылады. 
Ондағы  «жақсылық-жамандық»,  «жұмақ-дозақ» 
сөздері  осының  дәлелі.  Сол  сияқты  «Секілді  өмір 
қысқа,  жарты  тұтам»  өлеңінде:  ...Бұрын  жалғыз 
оқу  еді  іздегенім,  Енді  оған  өлең  жазу  болсын 
серік... [1, 20]. Бұл жерде жалғыз сөзі серік сөзіне 
антонимдік  жұп  құраса,  «Қайқы  құйрық,  шұбар 
қыз,  істік  мұрын»  туындысында  бірнеше  қарсы 
мәндес  сөздерді  қиюластыра  шебер  қолдана 
алғанын көреміз. Мәселен,  

 
 
249 
Қайқы құйрық, шұбар қыз, істік мұрын, 
Кім білсін, қандай екен ішкі сырын. 
Әдепсіз, молда алдында тасыраят,  
Біле алмай отыруды әнтек қырын.  
Бай қызы бұлғақтаған, ерке-шолжың, 
Күнге лайық кескін мен сыртқы формың...  
 
«Бақ та қатын» деген бар, «сор да қатын»,  
Тосып жүрген сені де бар бір сорлың. 
Сабақты бірге оқып, болдық таныс, 
Отырған орын жақын, көңіл алыс... [1, 21].  
Жалпы  қаламгерді  қыздың  сыртқы  келбетінен  гөрі  оның  ішкі  жан-дүниесі  қатты 
толғандырған  іспетті.  Оны  жоғарыдағы  жолдардан  және  ақынның  «Қ-ға  сәлем» 
өлеңіндегі: 
...Сырты сұлу, басында ақылы бар,  
Кім білсін, қандай екен ішкі сырын... [1, 25] деген жолдардан аңғаруға болады.  
С. Торайғыров «Балалық күн» деген туындысында да қарсы мәндес сөздерді көптеп 
қолданған:  
...Балаға тең көрінер бай мен кедей,  
Сүйеді жақсы, жаман надан демей.  
Күнә сұмдық дегенді ол білмейді, 
Айырмасыз ер, әйел – бәрі бірдей.  
Жақын-алыс деп білмес алалауды,  
Аққа жауып жаланы қаралауды.  
Өмір, өлім не нәрсе ұжмақ, дозақ,  
Білмейді бақ, күндеу мен табалауды. 
Қайғы, қызық не нәрсе, дәмін білмес,  
Байлық, бақыт дегенді көзіне ілмес. 
Жақсы, жаман сөздердің парқын айырып,  
Не десең де таңданып, құлақ түрмес. 
Шіркін-ай, балалық күн, өтесің-ау, 
Артыңа қайырылмай-ақ кетесің-ау. 
Жігіттікті кәрілік қуып жетіп,  
Ажал-дағы, кешікпей жетесің-ау.  
Қызықты, тәтті өмір, бітесің-ау, 
Алдынан ажал тосып, күтесің-ау:  
Туғанда қызықтаған жаңа жанды, 
Тумағандай бір күні етесің-ау [1, 28] 
Бұл  жерден  бір  ғана  өлеңнің  бойында  бай-кедей,  жақсы-жаман,  ұжмақ-дозақ, 
жақын-алыс,  ер-әйел,  өмір-өлім,  қайғы-қызық,  кетесің-жетесің,  жігіттік-кәрілік,  өмір-
ажал сияқты антонимдер қолданылғанын аңғарамыз. Бұл қарсы мәндес сөздер бірде бір-
бірінен  алшақ  тұрып  байланысса(6-шы  жолдарда,  14  пен  16-ші  жолдағы,  17  мен  18-ші 
жолдағы),  енді  бірде  қатар  тұрып,  жұптаса  (1-ші,  2-ші,  4-ші,  7-ші,  9-шы,  11-ші,  15-ші 
жолдарда), енді бірде қос сөз ретінде (5-ші жолда) қолданылған. «Орнымыз медресе оқып 
жатқан» өлеңінде де антоним қос сөз ретінде жұмсалған: 
...«Аз-көп» деп, бергеніңді молда сөз ғып,  
Әуелден рәсім жоқ ғылым сатқан... [1, 22] 
Ақын  шығармаларында  тіркесті  антонимдер  де  жиі  ұшырасады.  Мәселен,  «Күншіл 
ақ кірпіктегі» 
Күндіз білсе, ұмытып түнде онысын,  

 
 
250 
Мұнша кеще болғаны не қылғаны?! [1, 23] деген жолдағы күндіз бен түнде, білу мен 
ұмыту өзара антоним және осы антонимдер тағы тіркесіп кеп антоним боп тұр, сондай-ақ 
«Жан қайда әділетті іздейтұғын» деген өлеңінде:  
...Нашар болсаң шығармай жаназаңды,  
Малың болса, бүркіттей қолда болар - деп сөз тіркесі ретінде және 
..............................................................  
Айнуды, азғындықты молда бастар,  
Сөзі  оңды,  ісі  жауыз,  арам  настар..,  -деп  сөзі  мен  ісі,  оңды  мен  жауыз  сөздерін 
контекстік антоним ретінде береді. жоғарыдағы мысалдарды талдасақ, бірінші мысалдағы 
антонимдер  мен  екінші  мысалдағы  антонимдер  бір  емес.  сондықтан  біз  оларды  іштей 
біріншісін  тіркесімді  антонимдер,  екіншісін  сөз  тіркесі  түріндегі  антонимдер,  ал 
үшіншісін контекстік антонимдер деп белгіледік.  
Бірінші  мысалдағы  сияқты  тіркескен  сөздер  антонимдік  тіркесім  жасап,  әрбірі  өз 
алдына  жеке  антоним  ретінде  жұмсалатын  өлең  жолдарын  ақынның  «Анау-мынау» 
өлеңінен де көруге болады.  
Анау қырда татар тұр, 
Басқалармен қатар тұр. 
Мынау ойда қазақ тұр,  
Қастарында азап тұр. 
Ұйқысы көп, ояуы аз 
Бұл не деген ғажап түр? 
Бұл ұйқысын ашпаса, 
Надандықтан қашпаса, 
Басқаларға  мазақ  түр  –  деп  келетін  өлең  жолдарындағы  курсивпен  берілген 
антонимдер  қарсы  мәндес  сөздердің  өзара  тіркесуінен  жасалған.  Ол,  яғни  осындай  сөз 
қолданыс жоғарыда қарастырған «Күншіл ақ кірпік» деген өлеңнің Күндіз білсе, ұмытып 
түнде  онысын....  деп  келетін  антонимдермен  жүйелес.  Яки  ақын  өз  алдына  жеке-жеке 
антоним құрайтын ұйқы мен ояу және көп пен аз, «Күншіл ақ кірпік» өлеңіндегі күндіз бен 
түнде және білу мен ұмыту дегендерді тіркестіріп кеп бір ғана жұп құрап, бір ғана қарсы 
мәндес  сөз  ретінде  жұмсағанын  байқаймыз.  Демек,  бұл  авторлық  қолданыстағы 
антонимдер. 
Қаламгер  енді  бірде  жеке-дара  сөзге  тіркесті  бірліктерді  қарсы  қойып  жұмсайды. 
Мәселен, «Жан қайда әділетті іздейтұғын» өлеңінің мына бір жолдарын қарастыралық: 
...Тірлік пен өлген күнді бірдей ойлап, 
Екі жайдан күдерді үзбейтұғын... Бұл жерде өткен күнде тірлік болмайтынын қарсы 
мәндес сөздерді  шендестіре жұмсау арқылы берген. Осы сияқты  «Кедейлік» өлеңінде де 
күнге  қақтау  мен  аязға  қарыту,  жалқауды  қақпалап,  яғни  қорғап,  талаптыны  маңына 
жолатпай алыс ұстайтындықты салыстыра көрсетеді: 
...Жыртықтан жылтылдаған жас денемді, 
Күнге қақтап, аязға қарытатын,  
Жарытпай киер киім, ішер асқа, 
Сөктіріп малы барлау надан, насқа… [1, 29] 
 
Талайды осы күні-ақ жүрмін көріп, 
Жалқауды қақпалайсың аттай мініп. 
Талаптының маңына жоламайсың,  
Талаптанып қууға өзімде ерік [1, 30] 
Ақын:  
Айтылған уағаданы берік ұстап. 
Айныма,  мылжың  сөзді  езбейтұғын…  [1,  25]  деген  жолдарында  көп  сөйлемейтін, 
сөзге берік, сыр сақтағыш адамды уағданы берік ұстап деп берсе, көп сөйлейтін, сөзінде 

 
 
251 
тұрмайтын  адамды  айнымалы,  мылжың  сөзді  дегендерді  қолдану  арқылы  қарсы  қояды. 
Мұндай  антонимдік  қолданыс  ақынның  басқа  да  туындыларында  ұшырасады.  Мәселен, 
«Намаз» өлеңінде:  
Күнбатысқа үңіліп, 
Қол қусырып, бүгіліп. 
Созғыла, сопы, денеңді 
Бір тұрып, бір жығылып [1, 39]. 
Демек,  ақын  өлең  жолдарында  антонимдерді  жай  ғана  қалыпты  күйінде  қолдана 
салмай,  оларды  сан  қилы  түрде  түрлендіріп,  күрделендіре  алғандығын  көреміз.  Ақын 
қарсы  мәндес  сөздерді  бірде  бірыңғай  мүше  ретінде  қатар  жұмсаса,  енді  бірде  қос  сөз 
ретінде жұмсайды. Мәселен, «Қымыз» өлеңінде:  
Магниттің түстік жерден қонақ бұрып, 
Әдейі сәлем үшін бұрыс жүріп, 
Бай, кедей, жақсы, жаман, төре, қара, 
Жапырылып ыңғайыңа бәйек тұрып. 
Ата ұлын, ене қызын безіп тастап,  
Кетпей ме екі ұдайда саған еріп [1, 72] деп  бай, кедей, жақсы, жаман, төре, қара, 
ата, ене, ұл, қыз лексемаларын қатарынан берген. Ал енді «Жарқынбайда» қыс-жаз: 
...Он жыл үзбей қысы-жаз оқыса да,  
Әлі күнге ол кеше хат білген жоқ... [1, 31]  
«Орнымыз медресе оқып жатқан» өлеңінде аз-көп: 
...«Аз-көп» деп, бергеніңді молда сөз ғып,  
Әуелден рәсім жоқ ғылым сатқан... 
«Шұбар қожада» ұжымақ-дозақ: 
..Баласызға дұғамен бала бермек, 
Қараңғы елді алдап қылған ермек, 
«Ұжымақ-дозақ» дегені рас болса,  
Дозаққа ең алдымен қожа кірмек.. [1, 45] 
«Достыма хат» өлеңінде:  
Бірге оқып ең әуелі «әліпбиді», 
Қосылып әнге салып «жұм» мен «сиді» 
Көрсек те ащы-тұщы, жаман-жақсы,  
Сол кезде екеумізге бірдей тиді.  
Ойға кіріп шықты ма зиян-пайда  
Дариға, сол күндегі көңіл қайда?  
 
Бұл өзі қандай рақат, қандай қайғы  
Шешуін  ал  да  түсін  өзің  тауып  [1,  65]  ащы-тұщы,  жаман-жақсы,  зиян-пайда 
дегендер қайшы мәндес қос сөз ретінде жұмсалған. 
Сұлтанмахмұт өлеңдерін қарастыра отырып, жеке-дара қолданыста мүлдем антоним 
деп  айта  алмайтын  сөздерді  ақынның  өз  туындыларында  шебер  түрлендіріп,  олардан 
контекстік антоним жасағанын да байқаймыз. Мысалы: 
Шығамын тірі болсам адам болып,  
Жүрмеймін бұл жиһанда жаман болып. 
Жатқаным көрде тыныш жақсы емес пе,  
Жүргенше  өмір  сүріп  надан  болып,  -  деген  өлең  жолдарында  ақын  күнделікті 
қолданыста  арасында  антонимдік  мағына  байқалмайтын  адам-надан  деген  сөздерді 
контекстік антоним ретінде жұмсаған. Сонымен қатар ақын: 
«Жас жүрек, қайда сенің ыстық қаның,  
Тап  мұндай  мұздауыңның  айтшы  мәнін...»  деген  өлең  жолдарында  ыстық  пен  мұз 
сөздерін  антоним  етіп  алған.  Жеке  алғанда  бұл  сөздердің  арасынан  бірден  антонимдік 

 
 
252 
мағына табу қиын. Ал дәл осы сөздерді ақынның қолданысында оқыған кезде біз олардың 
арасында  қарсылық  мән  жатқанын  байқаймыз.  Осы  тәрізді  өшігетін-өсіретін  (Әлі 
жаспын, не қылдым өшігетін? Ойың жоқ, мені есіркеп, өсіретін (С.Т. «Байлық»)), бүтін-
түтін  (Сұлудың  сырты  бүтін,  іші  түтін,  Мұқаннан  басқа  бұл  сырды  адам  білмес  (С.Т. 
«Жарқынай»)),  қиыным  шешілетін-қол-аяғым  кесілетін  (Сен  келсең  бар  қиыным 
шешілетін,  Сен  жоқта  аяқ-қолым  кесілетін  (С.Т.))  cияқты  біршама  контекстік 
антонимдерді де ұшыратуға болады. 
Қаламгер  туындыларында  фразеологизмді  антонимдер  де  ұшырасады.  Мәселен, 
Ағызып  ауызынан  аппақ  майды  Пенде  қылды  ауылы  елдегі  болыс,  биді  немесе  Арамға 
азғырғанды сезбейтұғын, Арам ойдың қиялын кезбейтұғын, Көріне шайтан келіп азғырса 
да,  Адамдық  ар  иманнан  безбейтұғын.  Сол  сияқты  Кетіп  ем,  күйік қылып  сенен  қашып, 
Шыдамай  тағы  келдім  жаным  ашып,  Астында  алты  қырдың  жүрсем  дағы,  Өртедің  іш-
бауырымды,  қайран  ғашық  және  Ұйқысы  көп,  ояу  аз,  Бұл  не  деген  ғажап  түр.  Мұндағы 
ұйқысы көп, ояуы аз – жалқау, еріншек мәнінде, алты қырдың астында – алыста, арам ой 
– жаман, арамза адам дегенді білдіреді. 
Сұлтанмахмұт 
Торайғыров 
шығармаларында 
адамдық-арамдық,анық-танық, 
басқаға-өзіме,  түсім-өңім,  жоқ-бар,  тең-кем,өлу-тірілу,  аспан-жер,  пайда-зиян,  жан-
тән,  ору-егу,  ақ-қара,  ерте-кеш,  ай-күн  т.с.с.  толып  жатқан  қарсы  мәндес  сөздерді 
ұшыратуға  болады.  Қаламгер  бірде  жеке-дара  сөздерді  қарсы  мәнде  жұмсаса,  енді  бірде 
жеке сөзге сөз тіркестерін антоним етіп жұмсаған. Мәселен, Шарпылып қайғы өртіне тұла 
бойы,  Мұз  бұлақ  сөндірер  деп  келген  ойы  [1,  35]  немесе  Тепкісінде  басқаның,  Қор  боп 
жүдеп барамыз. Ойыңды енді азат қыл, Қалсын былай балалық [1, 47]. 
Ақын  туындыларын  зерделей  келе,  тіл  біліміндегі  антоним  сөздердің  автор 
қолданысындағы ерекшеліктерін аңғардық. Және жалпы кез келген сөздерді қолдануына 
қарай  түрлендіріп  антоним  жасаудың  шебері  екенін  байқадық.  Ақынның  осы  сөздерге 
дәлел болатын шығармалары жеткілікті. Бұл қаламгердің сөз шеберлігін жақсы меңгерген 
асқан дарын иесі екенін танытады.  
 
 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Ғылым», 1993. - 280 б. 
2.
 
Қирабаев С., Мырзағалиев Қ. Қазақ әдебиеті. – Алматы: «Рауан», 1996. – 269 б. 
3.
 
Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.  – 
Алматы: «Рауан», 1994. – 215 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  данной  статье  проводится  анализ  и  систематизируется  употребление  антонимов  в 
произведениях  С.Торайгырова.  Автор  отмечает  использование  различных  форм  антонимов  в 
произведениях  поэта  и  выделяет  антонимы  по  следующим  семантико-морфологическим 
признакам:  антонимы  простой  формы,  антонимы-словосочетания,  контекстные  антонимы  и 
антонимы-фразеологизмы. 
 
RESUME 
 
In this article the use of antonyms of Toraygyrov’s work is considered.The author puts emphasis on 
the  use  of  different  forms  of  antonyms  in  the  poet’s  works.  The  classifies  antonyms  on  the  following 
semantico-morphological  properties:  simple  antonyms,  phraseological  antonyms,  context  antonyms  and 
antonyms-word-combinations.  
 

 
 
253 
ӘОЖ 82 – 31(045) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ә.Д. Қабылов 
Ш. Есенов атындағы Каспий 
мемлекеттік технологиялар және 
инжиниринг университеті,  
ф.ғ.к., доцент 
 
Ә. Кекілбаевтың 
«Шыңырау» 
хикаятындағы 
мекеншақ туралы 
 
Аннотация 
Мақалада 
ғалымдардың 
әдебиеттанудағы 
мекеншақ туралы ой-тұжырымдарына шолу жасалады. 
Мекеншақтың 
анықтамасы 
мен 
әдебиетте 
бейнеленуінің  өзекті  мәселелері  сөз  болады.  Сондай-
ақ  көркем  уақыт  пен  көркем  кеңістіктің  арақатынасы 
қарастырылады.  Мекеншақ  мәселесі  Ә.Кекілбаевтың 
«Шыңырау» хикаятының мысалында талданады. 
Түйін  сөздер:  мекеншақ,  көркем  уақыт,  көркем 
кеңістік, 
қазақ 
прозасы, 
субъективті 
уақыт, 
философиялық уақыт. 
 
 
Көркем  әдебиет  өзінің  табиғаты  жағынан 
кеңістік  пен  уақытты  меңгеруге  бейім  келеді.  Әдеби 
шығарма  образдары  уақыттық  жағынан  созылмалы 
келіп,  қабылдаудың  уақыттық  қатаң  ұйымдасуына 
құрылатын  өнер  түріне  жатады.  Оның  табиғатының 
ерекшелігі  де  осыған  байланысты,  кезінде  мұны 
Лессинг те айтқан болатын: сөз өнерінің орталығында 
оқиға,  яғни  уақытымен  өтіп  жататын  процестер 
болады,  демек,  баяндау  уақыттық  созылмалы 
жағдайда 
болмақ. 
Кеңістікте 
орналасқан 
жылжымайтын заттарды анықтап суреттеу белгілі бір 
уақытты  қажет  етеді,  сондықтан  сөз  өнері  үшін 
ыңғайсыздық  сол,  «кеңістікте  денелерді  салыстыру 
мұнда  сөйлеудің  уақыттық  реттілігімен  қабаттасып 
отырады» [1, 186-195].  
Сонымен  қатар,  көркем  әдебиетке  кеңістіктік 
ұғымы  да  тән.  Мүсін  өнері  мен  бейнелеу  өнерінен 
айырмашылығы  –  көркем  шығармадағы  кеңістік 
тікелей сезімдік анықтықта, материалдық тығыздықта 
және 
көрнекілікте 
болмайды, 
жанама 
және 
ассоциативті түрде қабылданады. 
Г.Э.  Лессингтің  әдебиетті  шындықты  бәрінен 
бұрын  оның  уақыттық  созылмалығына  қарай 
меңгеруге  арналады  деген  пікірі  шындықтан  алшақ 
кетпейді. 
Сөздік 
образдылықтың 
уақыттық 
бастаулары 
кеңістіктік 
бастауларға 
қарағанда 
анағұрлым  нақтылықта  болады:  монологтер  мен 
диалогтер  құрамында  бейнеленуші  уақыт  пен 
қабылданатын  уақыт  азды-көпті  сәйкес  келеді  және 
драмалық шығармалардың сахналары (соларға жақын 
баяндаушы  жанрлардағы  эпизодтар  да)  оқиғаны 
уақыттық  тұрғыда  тікелей,  тура  нақтылықпен 
бейнелейді.  
Д.С. Лихачевтің пікірі бойынша, дәуірден дәуірге 
өткенде дүниенің өзгерімпаздығы туралы қаншалықты 
кеңірек  және  тереңірек  түсінік  болған  сайын,  уақыт 
бейнесі  әдебиетте  үлкен  мәнге  ие  болып  отырады: 
жазушылар  «қозғалыс  формасының   әралуандығын», 

 
 
254 
«дүниені оның уақыттық өлшемдерінде игеруді» мейлінше бейнелейтіндіктерін ұғынады 
[2, 209; 219]. 
Әдебиеттегі  кеңістіктік  суреттердің  берілуі  де  түрліше  болып  келеді:  тұйық  және 
ашық,  жердегі  және  ғарыштағы,  нақты  көрінетін  және  ойша  елестетілетін,  жақын  және 
алыс  қашықтықтағы  кеңістік  бейнелері,  т.б.  Әдеби  шығармалар  әр  түрлі  кеңістікті 
жақындатуға, бірыңғай түрде түйістіріп отыруға да бейім.  
Ю.М.  Лотманның  сөзіне  қарағанда,  әдеби  шығармашылықта  «кеңістіктік  түсінік 
тілі» «бастапқы және негізгі болып табылады». Н.В. Гогольдің шығармашылығын зерттей 
отырып,  ғалым  кеңістіктік  шекараның  көркемдік  мәнін  бағытталған  кеңістік, тұрмыстық 
және  фантастикалық,  тұйық  және  ашық  кеңістік  деп  сипаттап  берді.  М.Ю.Лотман 
Дантенің  «Құдіретті  комедиясының»  образдылығының  негізінде  бас  кейіпкердің 
қозғалысы  жүзеге  асырылатын  дүние  жаратылысының  әмбебап  бастаулары  ретінде 
жоғары  және  төменгі  әлем  туралы  түсініктің  жатқанын,  ал  үй  мотиві  маңызды  болып 
табылатын  М.А.  Булгаковтың  «Шебер  мен  Маргарита»  романында  «кеңістіктік  тіл» 
«кеңістіктік емес ұғымдарды» білдіру үшін қолданылғанын айтады [3, 447; 451].  
Әдебиетте  бейнеленетін  уақыттық  және  кеңістіктік  ұғымдар  М.М.Бахтин  айтқан 
«хронотоп»  деп  аталатын  тұтас  бірлікті  құрайды.  Ол  хронотоп  –  «әдеби  шығарманың 
реальды  шындыққа  қатынасының  көркемдік  бірлігін  анықтайды»,  «өнер  мен  әдебиеттегі 
уақыттық-кеңістіктік анықтама эмоциялық-құндылықты реңкте болады» [4, 391; 399,].  
М.М.  Бахтин  хронотопты  идиллиялық,  мистериалық,  карнавалдық,  сондай-ақ  жол, 
табалдырық  (дағдарыстар  мен  өтпелі  кезеңдер),  қамал,  қонақүй,  салон,  провинциялық 
қалашық  хронотоптарына  жіктеп  қарастырды.  Ғалым  хронотоптық  құндылықтар, 
хронотоптың  сюжеттүзуші  ролі  туралы  айтып  отыр  және  оны  формальды-мазмұндық 
категория  деп  атайды.  Ол  көркем-мазмұндық  (тек  қана  мазмұндық)  сәттер  кеңістіктік-
уақыттық  анықтамаға  жатпайды,  сонымен  қатар  «мағына  саласындағы  барлық 
айтылымдардың тек қана хронотоп қақпасы арқылы өтетінін» жазады [4, 391].  
«Уақыт  пен  кеңістік  әдеби  шығармаларда  екіұдайлықпен  бейнеленеді.  Біріншіден, 
мотивтер мен лейтмотивтер түрінде (әсіресе лирикада), онда көбінесе символдық сипатта 
болып,  қайсыбір  дүние  бейнесін  білдіреді.  Екіншіден,  олар  сюжеттің  негізін 
құрастырады», – дейді В.Хализев [5, 137]. 
Хронотоп  –  автор  жасақтауға  ұмтылатын  және  оның  өз  мақсатын  жүзеге  асыратын 
жанрдың  заңдылықтарға  сәйкес  дүниебейнесіне  байланысты  көркем  шығармадағы 
кеңістіктік-уақыттық  қатынастардың  моделі.  Кеңістіктің қандай  да бір  моделі  уақыт  пен 
оқиғалар сипатының белгілі бір үлгілерімен заңдылықпен байланысады.  
Уақыт – болмыс пен ойлаудың формаларының бірі. Көркемдік уақыт  – реальдылық 
сипаттарының  қайталанатын,  бірақ  онымен  түйіспейтін  көркемдік  әлемнің  модельдену 
формасы. 
Көркем шығармадағы уақыт белгілі (анық) немесе белгісіз (анық емес) болып келуі 
мүмкін.  Оларда  әмбебап  (уақыттан  тыс)  және  субъективтік-психологиялық  уақыт  негізгі 
назарда  болады.  Бұл  жағдайда  оқиғаны  тарихи  уақытқа  жатқызу  қажет  болмай  қалады. 
Көркем  әдебиетте  объективтік  уақыт  (персонаждарға  қатынастағы  сыртқы  белгілермен 
берілетін)  пен  субъективтік  (даралықпен  әсерленетін,  перцептивтік)  уақытты  қарсы 
қоюдың өзіндік мәні болатынын айтуымыз керек.  
Шындықты  әдеби  бейнелеуде  кеңістік  оқиға  өтетін  дүниенің  шекарасын,  болмыс-
бітімін  және  тығыздығын  көрсетеді.  Көркем  шығармадағы  кеңістіктің  сипаттары  мен 
қасиеттері  бізге  белгілі  әдеттегі  физикалық  кеңістікке  сәйкес  келмеуі  мүмкін.  Мысалы, 
өзгертілуге,  кеңейтілуге  және  кішіреюге,  ақырғы  болуға  қабілетті  көркемдік  кеңістік 
сипаттары  өзара  байланыссыз  жекелеген  фрагменттерге  жіктеліп,  параллель,  кеңістік 
шекараларында түйісетін салаларда (ғажайыптық түйісу) көрінуі мүмкін.  

 
 
255 
Қазақ  прозасындағы  мекеншақтың  берілуін  көрнекті  жазушы,  Мемлекеттік 
сыйлықтың  иегері  Әбіш  Кекілбаевтың  «Шыңырау»  повесін  талдау  арқылы  қарастырып 
көрелік. 
Ә.  Кекілбаевтың  «Шыңырау»  повесі  –  Маңғыстау  өлкесінде  болған  құдықшылар 
өмірімен  байланысты  жазылған  шығарма.  Маңғыстау  шөлді  аймақта  орналасқандықтан, 
бұл  өлкеде  құдықтың  болуы  да  және  құдықшы  кәсібімен  айналысатын  адамдардың 
кездесуі  де  заңдылық.  Бұл  туралы  өлкетанушы-ғалым  С.Қондыбаев:  «Құдық  адам 
қолынан  шыққан  туынды  болғанымен,  Маңғыстау  табиғатының  ажырамас  элементі 
іспетті.  Құдық  тарихы  –  өлке  тарихы»  [6,  56],  –  дейді.  Маңғыстау  құдықтары  туралы 
айтылған осы бір пікірді Ә.Кекілбаевтың «Шыңырау» повесі де растай түседі. 
«Еңсеп  ол  күні  бұл  зымыранға  енді  қайтып  түспейтінін  білген  жоқ»  [7,  358],  – деп 
басталатын  повесть  көркем  шығармадағы  көркем  уақытты  шығарма  авторының  билігіне 
беріп,  кейінге  лирикалық  шегініс  жасаумен  бастайды.  Көркем  шығармадағы  мекеншақ 
ұғымына  көркем  уақыт  пен  көркем  кеңістік  түсініктері  жатады  десек,  бұл  повестегі 
көркем  кеңістік  жазық  мидай  дала  мен  тап-тар  және  бірте-бірте  тереңдей  түсетін 
шымырау құдық ішінде өтеді. «Құдықтың ішіне үңілсең, басың айналады – саңылауы жоқ 
қара түнек. Еңсеп ыссыдан өңін жоғалтып алған күлгін аспанға қарады; сосын құдықтың 
ішіне аяғын салбыратып сыз қабырғадан тесіп жасаған теппеге башпайын тіреді» [7,360] 
немесе «Жаңа ғана айнала сағым шалып жатқан көл-көсір көкжиек енді қара сирақтардың 
ара-арасынан қылт-қылт жылтырайды» [7, 361] – деп, кең даладағы ашық кеңістік пен тап-
тар құдық ішіндегі жабық кеңістікке Еңсеп көзімен баға береді.  
Еңсептің  құдықшылық  кәсібі  жас  кезінен  басталса  да,  ашық  кеңістіктен  жабық 
кеңістікке  өткен  сайын  көркем  уақыт  субъективтілік  уақытқа  айналады.  «Көзін  құдықта 
ашса  да,  жер  астына  әр  түскен  сайын  бір  жас  қартайғандай  болады.  Аяғының  астында, 
сонау көзге түртсе көрінбес қара түнекте, ол өмірі көрмеген бір дүлей аранын ашып, тісін 
сақ-сақ қайрап тұрғандай ту сыртынан мұздай тер шығады. Қашан аяғы жерге тірелгенше 
төменге бір қарамайды, көзі көкте болып, жаңа ғана артында қалған жарық әлемнің сонау 
бір  алақандай  жұрнағына  телмірумен  болады»  [7,  361],  –  деп  жазушы  Еңсептің  көңіл-
күйінде болып жатқан сезімдерді субъективтілік уақытқа бағындырады.  
Субъекивтілік  уақыт  –  көбінесе  адамның  ішкі  сезімімен,  түйсікпен,  көңіл-күйімен 
байланысты болады. Көркем шығармадағы мекеншақ (хронотоп) ұғымын зерттеген ғалым 
А.Б.Темірболат субъективтілік уақыт туралы мынадай тұжырым айтады: «Субъективность 
времени  проявляется  на  уровне  чувственного  восприятия.  Так,  например,  минута  может 
показаться  человеку  вечностью,  а  час  –  мгновением.  В  зависимости  от  его  душевного 
состояния один и тот же промежуток времени может восприниматься по-разному, чем и 
объясняются основные свойства субъективного времени» [8, 18].  
Еңсептің көңіл-күйі кейіпкер уақыты арқылы дәл беріліп, өткенге көз жүгірту ақылы 
бүгінгі  іс-әрекеттері  жүзеге  асып  жатады.  «Тыным  тауып  отыра  алмайтын  күс-күс  қолы 
сыз қабыршақтарды үңгіп, жер астының қатпар-қатпарынан су іздеуге кіріскенде, мынау 
мимырт  жұмыстан  зерігіп  кеткен  көңілі  өз  өмірінің  азын-аулақ  қалқа-қалтарыстарын 
тінткілей жөнеледі» [7, 363], – деп тар кеңістіктегі құдықшының қиял кеңістігі арқылы кең 
тарапты  шарлап,  өткенге  оралады.  Жазушы  Еңсептің  сауық-сайран  құрған  бозбала 
сәттерін  баяндай  отырып,  өмірдің  қысқалығын,  уақыт  деген  шіркіннің  ұстатпайтын 
сағымдай  жылт  етіп  өте  шығатынын  шебер  суреттейді:  «Бірақ  не  керек,  дала  жасының 
дәурені қырдың бір сәскелік келте көктеміндей тым шолақ. Қыз байғұсты бетінің қызылы 
енді-енді көрініп келе жатқанда ұзатып жібереді, жігіттің иегі түбіттенбей жатып басына 
ноқта түседі.  Еңсептің де  жастық  дәурені  алыс  жолда  ай  батқанша жүріп-жүріп кеп, тек 
таң  алдында  ғана  бел  шешпей  сұлай  кетіп,  көз  шырымын  алған  суыт  жүргіншінің  таң 
ұйқысындай тым тәтті, тым қысқа болды» [7, 370]. Тек Еңсептің ғана емес, жалпы адамзат 
ғұмырындағы жігіттік дәуреннің қысқа екендігін жазушы көркем уақыт, оқырман уақыты, 
кейіпкер уақыты арқылы байланыстыра дәлелдейді.  

 
 
256 
Тіршілікте  әр  адамның  жеке  уақыты  мен  кеңістігі  болады.  Құдықшы  Еңсеп  те  – 
өзінің  жеке  уақыты  мен  кеңістігі  бар  көп  пенденің  бірі,  бірақ  өзінің  жеке  кеңістігі  мен 
уақытына өзі қожа бола алмайды. Жазушы осы арқылы пенденің кейбір сәттерде шарасыз 
болатынын,  көп  нәрсеге  қол  жеткізуге  адамдардың  мүмкіндігі  бола  бермейтінін,  көңіл 
кеңістігіндегі  армандар  адамдардың  қиял  кеңістігінде  қалып  қоятынын,  уақыттың 
адамдарға бағынбайтынын философиялық уақыт арқылы түсіндіруге тырысады.  
Философиялық уақыт – жазушының өмірге деген көзқарасын, дүниені  танып-білуін 
білдіреді. «Сонда өмір сүру деген енесіне жамырап кетпесін деп, күні бойы темір қазықты 
шырқ айналып шыға алмайтын арқандаулы қараша ботадай не қорлықты көрсең де, жан-
жүйеңді жадыратқан тәтті қиял, аңсар арманның бәрінен адыра қалып, маңдайыңды тауға 
ұрып, тасқа соқсаң да өзінің тіленіп келмеген, келгесін еш тілегіңді қабыл қылмайтын кер 
тағдырдың тастақ тар қойнауына қызыл өңешіңнен қылғына байлану ма?..» [7, 376] – деп, 
жұмыр басты пенденің тіршіліктегі жеке уақыты мен кеңістігін темір қазыққа арқандаулы 
ботамен салыстырады.  
Иә,  шындығында  да  бала  Еңсептің  армандары  көп  еді,  бірақ  соның  ешқайсысы 
орындалмай, оған тек көрдей қараңғы тар құдықтың ішінде отырып еңбек ету маңдайына 
жазылыпты.  Сол  еңбектің  бірі  –  алғашқы  өзі  қазған  құдығынан  су  шыққанда  Еңсеп  те 
балаша қуанды. Тұйық емес кеңістік мидай далада жаңадан бір тұйық кеңістік, яғни құдық 
пайда  болды.  Тұйық  кеңістік  дегеніміз  –  тұрмыстық  деңгейдегі  кеңістік  десек,  сонда 
жаңадан қазылып біткен құдық адамдардың тұрмысына қызмет етеді деген сөз. Бірақ шөл 
даладағы  құдық  тек  адамдар  игілігіне  ғана  емес,  жан-жануарларға  да  пайдалы  болмақ. 
«Ертеңіне таңертең құдықтың айналасында түн қараңғыны пайдаланып келіп, астаудан су 
жалаған  күзен,  қарсақ,  қоянның  ізі  толып  кетіпті.  Күні  кеше  қырдағы  не  бас  көтертпес 
оты,  не  бас  сауғалайтын  көлеңкесі  жоқ  тап  осы  бір  тайпақ  тепсеңге  мойын  бұрмай 
айналып  өтетін  барша  тіршілік  иесі  оған  аңсарлары  ауып,  жер  түбінен  әдейі  іздеп 
келетінді шығарды», – деп тұйық кеңістіктің пайдалы екенін дәлелдей түседі.  
Мекеншақ  ұғымындағы  көркем  шығармадағы  уақыттың  бір  ерекшелігі,  жазушы 
уақыт  арқылы  кейіпкерді  бақылап-тексеріп,  психологиялық  тұрғыдан  сынайды.  Жазушы 
көркем  уақыт  арқылы  Еңсептің,  жалпы  құдықшы  кәсібін  меңгерген  адамдардың 
психологиясын, ішкі сезім иірімдерін беруге тырысады. Мәселен, «Құдықшының жалғыз 
серігі  –  үрей.  Оны  жан  –  жағынан  анталап  тұрған  сыз  қабырғалар  да,  түу  төбеде 
жылтырап,  екі  көзін  төрт  қылып,  өзіне  телміртіп  қойған  болмашы  саңылау  да,  аяғының 
астынан шаянша шағып жатқан сыз топырақ та қорқытады» [7, 383] немесе «Бір жыл ғана 
бұрын  көкірегі  алып  ұшып,  небір  тәтті  қиялдарға  бөктірген  қуанышы  енді  кеп  табан 
астынан құрдымға құлататындай, шошына уайымдайды. Әу баста осынша қауіп-қатердің 
барын  көрмеген-білмеген  желбуаздығына  өлердей  ызаланады.  Тек  осы  жолы  ісі  оңға 
басып, ойлағанындай болып шықса, ендігәрі мұндай істің маңынан жүрмеуге іштей ант-су 
ішеді» [7, 383], деген құдықшының көңілінде болатын үрей, қуаныш, сенімсіздік, арман-
қиял, қорқыныш сезімдері туралы көркем уақыт арқылы баяндайды.  
Көркем  шығармадағы  кеңістік  қозғалмалы  болады  және  бір  кеңістіктен  екінші  бір 
кеңістік  оқиғаға  байланысты  тез  өзгеріп  отырады.  Кеңістіктің  қозғалмалылығынан  келіп 
сюжетті  кеңістік  пен  фабулалық  кеңістік  туындайды.  Сюжетті  кеңістікке  шығарма 
кейіпкерінің  өткенді  еске  түсіруі  немесе  қазіргіні  елестетуі  тән  болса,  фабулалық 
кеңістікке  дәлдік  пен  нақтылық  тән  болып  келеді.  Көркем  шығармадағы  кеңістіктің  бұл 
түрлері  туралы  А.Б.  Темірболат  былай  дейді:  «Фабульное  пространство  –  это 
пространство,  существующее  в  реальных  измерениях  действительности.  Соответственно 
основным  его  свойством  является  одномерность.  В  отличие  от  него,  сюжетное 
пространство  характеризуется  многомерностью.  Оно  подвижно  и  изменчиво,  так  как 
включает  в  себя  воспоминания  персонажей  произведения,  рассказчика,  охватывает 
онейрическое пространство, пространство воображения, сознания» [8, 17].  

 
 
257 
Жазушы осы сюжетті кеңістікті көркем уақытпен ұштастыра отырып, құдықшының 
көңіл-күйінен  хабар  береді:  «Тақтай  тас  сарт-сұрт  сынып  жатыр.  Осылай  қазыңқырай 
түссе,  ұлы  арнаға  да  жетеді.  Жүрегін  қуаныш  кернеп,  өне  бойынан  әл  кетіп  бара 
жатқандай.  Кенет  дәл  қасынан  дүрс-дүрс  дыбыс  естілді.  Бұл  тоқтағанмен,  әлгі  дүрсіл 
тоқтамайды.  Біраз  шапқан  соң  тағы  кідірді.  Әлгі  бір  жұмбақ  дүрсіл  құлағын  жарып 
барады» [7, 394] немесе  «Оның құлағы судың сылдырынан бөгде бір дыбысты байқады. 
Таң  атқалы  бұның  құлағынан  кетпей  қойған  алқына  соққан  өз  жүрегінің  дүрсілі  екен»     
[7, 394].  
Кейіпкердің  көңіл  кеңістігіндегі  арман-қиялдарын  пендешілік  қызғаныш  жеңген 
кезде, ол біресе фабулалық кеңістікте нақты өмірдегі өз жүрегінің дүрсілін естісе, біресе 
сюжетті  кеңістікте  өз  жүрегінің  дүрсілін  өзгемен,  яғни  бәсекелесім  деп  есептеген 
Қалпақпен шатастырып, өлер сәтінде де Қалпақтың мысқылды жүзін көргендей болады.  
Көркем  шығарманың  композициялық  құрылысында  көркем  уақыт  пен  көркем 
кеңістіктің  түрлері  кезек-кезек  үйлесім  таба  отырып,  шығарма  құдықшының  тар 
кеңістіктегі  өлімімен  аяқталады.  «Не  де  болса,  ол  бүкіл  Үстірттің  үстіндегі  ең  терең,  ең 
мол  шыңырау  боп  атағы  жайылды.  Бірақ  «Еңсеп  қазған»  емес,  «Еңсеп  өлген»  атанып 
кетті»  [7,  396],  –  деп  аяқталатын  шығармадағы  құдыққа  берілген  атау  –  Маңғыстау 
жеріндегі  көп  құдықтардың  бірі  туралы  дерекке  сүйеніп  жазылған  көркем  шығарма 
екендігін растай түседі.  
«Құдықтар  белгілі  адамдардың  өмірімен,  тарихи  оқиғаларымен,  аңыз-ертегілерімен 
тығыз  байланысты.  Бұл  жөнінен  өлкенің  әрбір  құдығы  тұнған  шежіре-тарих  болып 
табылады.  Маңғыстау  халқының  жадында  көптеген  құдықшы-шеберлер  туралы  тарихи 
әңгіме, аңыздар сақталып қалған. Олардың аттары немесе қаздырған адамдардың аттары 
құдықтардың атауына айналған» [3, 56-57], – деген өлкетанушы-ғалым С. Қондыбаевтың 
пікірі жазушының повесінде бейнеленетін өмір шындығын аша түскендей.  
 
 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: