Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
117
С 1. Еркін түсінемін 99.9 
3.0 
8.9  5.0 13.9 
38.6 
С 2. Қиналып түсінемін - 39.6  - 
23.8 
-  2.0 
С 3. Түсінбеймін - 
48.5 
- 
57.4 
- 
14.9 
 D1. Еркін жазамын 
99.9 5.0  9.9 
5.0 
18.9  35.6 
D2. Қиналып жазамын - 42.6 -  21.8  -  5.0 
D3. Жазбаймын - 
42.6 
- 
54.5 
- 
15.8 
 
Біз  репатриант-қазақтардың  көптілді  болып 
келетіні  туралы  айтқан  болатынбыз.  Кестеден 
көріп  тұрғанымыздай,  респондентттердің  тілдік 
құзіреттілігін  анықтайтын  бөліктер  ретінде  А1. 
Еркін  сөйлеймін,  А2.  Қиналып  сөйлеймін,  А3. 
Сөйлемеймін,  В1.  Еркін  оқимын,  В2.  Қиналып 
оқимын, В 3. Оқымаймын, С 1. Еркін түсінемін, 
С 2. Қиналып  түсінемін,  С 3. Түсінбеймін,  D1. 
Еркін  жазамын, D2. Қиналып  жазамын, D3. 
Жазбаймын деген белгілер алынды.  
Респонденттердің қазақ тілінде еркін сөйлеп 
– 99.9%, еркін оқып –  99.9%, еркін түсінемін – 
99.9%, еркін жазуын – 99.9% əрине орыс тілінде 
еркін  сөйлеп  – 2.0%, еркін  оқып  – 5.0%, еркін 
түсінемін  –  3.0%,  еркін  жазуымен  – 5.0% жəне 
ағылшын  тілінде  еркін  сөйлеп  – 4.0%, еркін 
оқып  – 6.0%, еркін  түсінемін  – 5.0% , еркін 
жазуымен  – 9.90% салыстыра  қарау  əрине 
қиынға  соғары  анық,  өйткені  арасындағы  тең- 
сіздік  дəрежесі  өте  үлкен.  Керісінше,  респон- 
денттердің  өзге  тілді  білу  құзіреттілігі  орыс 
жəне  ағылшын  тілдерімен  салыстырғанда  ана- 
ғұрлым  жоғары.  Өзге  тілде  еркін  сөйлеп  – 
36.6%, еркін оқып – 35.6%, еркін түсініп – 38.6% 
жəне  еркін  жазу  – 35.6.0%-дық  көрсеткіштері 
өте жоғары екендігін аңғартады. 
Сауалнама  барысында  респонденттер  ана 
тілі – қазақ  тілінде  қиналып  сөйлеу,  қиналып 
оқу, қиналып түсіну, қиналып жазу жағдайлары 
кездеспеген болса, яғни олар бұл сұраққа жауап 
бермеген.  Орыс  тіліндегі  бұл  үдерістерге 
қиналып  сөйлеу – 45.5%, қиналып  оқу – 47.5%, 
қиналып  түсіну –39.6%, қиналып  жазу – 42.6%, 
немесе  мүлде  орыс  тілінде  жазбау – 42.6% 
жағдайлары  кездеседі.  Сондай-ақ  бұл  жағдай- 
лардың ағылшын тіліне тəн көрсеткіш нəтижесі 
қиналып  сөйлеу – 20.8%, қиналып  оқу – 30.7%, 
қиналып  түсіну –23.8%, қиналып  жазу – 21.8%, 
ал  жазу  барысында  аталмыш  тілді  қолданбай- 
тындығы  туралы – 54.5% респондентттер  мə- 
лімдеген. 
Респонденттердің  өзге  тілді  қолдану  бары- 
сында қиналып сөйлеуі – 4.0%, қиналып оқуы – 
5.9%,  қиналып  түсінуі –2.0%, қиналып  жазуы – 
5.0% немесе жазбау – 15.8%-ды көрсетеді. 
Репатриант-қазақтардың  аталмыш  тілдерді 
орыс  тілін,  ағылшын  тілін,  өзге  тілдердегі  
 
құзіреттілігі  жоқ  респонденттер  қатары  да 
баршылық,  ондай  респонденттердің  қатарына 
орыс  тілінде  сөйлемеймін – 43.6%, оқымаймын 
– 42.6%, түсінбеймін – 48.5%, жазбаймын – 
42.6%,  ағылшын  тілінде  сөйлемеймін – 57.4%, 
оқымаймын – 48.5%, түсінбеймін – 57.4%, 
жазбаймын – 54.5% өзге  тілде  сөйлемеймін – 
14.9%,  оқымаймын – 13.9%, түсінбеймін – 
14.9%,  жазбаймын – 15.8% деген  жауаптарда 
сауалнама барысында алынды. 
Тұжырымдар. 
Репатриант-қазақтардың  тілдік  құзіреттілігі 
жайлы  алынған  сауалнама  мəліметтеріне  қарап 
келесідей тұжырым жасауға болады: 
а)  ана  тілі,  оны  отбасында  қолдану  жағ- 
дайына  қарай  респонденттердің  тілдік  сəйкес- 
тілік  дəрежесі  жоғары  деңгейде  деп  атауға 
болады. Қазақ тілін 100% біліп жəне оны үйрену 
керек деген пікірмен толықтай келіседі, ана тілі 
есебінде қазақ тілін 94.1, мектепке дейін де осы 
тілде 93.1 сөйлегендерін  мəлімдеген.  Тілдік 
құзіреттілік  тұрғысынан  қарар  болсақ,  қазақ 
тілінде  еркін  сөйлеп  – 99.9%, еркін  оқып  –  
99.9%,  еркін  түсінемін  –  99.9%,  еркін  жазамын  
– 99.9% деген мəліметтерді алдық.   
ə)  басқа  ағылшын – 82.2%, қытай –73.3%, 
орыс– 60.4%, тілдерін  білу  керек  деген  пікірді 
қолдайды,  алайда  бұл  тілдердігі  құзіреттілік 
көрсеткішінің жоғарғы деңгейін  алатын болсақ, 
əрине  орыс  тілінде  еркін  сөйлеп  – 2.0%, еркін 
оқып  – 5.0%, еркін  түсінемін  –  3.0%,  еркін 
жазуымен  – 5.0% жəне  ағылшын  тілінде  еркін 
сөйлеп  – 4.0%, еркін  оқып  – 6.0%, еркін  түсі- 
немін  – 5.0%, еркін  жазуымен  – 9.90% салыс- 
тыра  қарау  əрине  қиынға  соғары  анық,  өйткені 
арасындағы  теңсіздік  дəрежесі  өте  үлкен. 
Респондентттердің  қытай  тілін  білуі  – 73.3%  
Бұл респондентттердің «өзге тілдің бəрін біл, өз 
тіліңді  құрметте»  деген  пікірді  құптайтынын 
аңғартады. 
б) керісінше, респондентттердің ана тілімен 
қоса  өзге  тілді  білуінің  жоғарғы  деңгей  көр- 
сеткіші  орыс,  ағылшын  тілдерін  салыстырғанда   
жоғары  екендігін  аңғартты  Өзге  тілде  еркін 
сөйлеп  – 36.6%, еркін  оқып  – 35.6%, еркін 
түсініп – 38.6% жəне еркін жазу – 35.6%-ға тең. 
Өзге  тілдер  қатарына  студентттердің  тұрып 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
118
келген  елдерінің  тілі  деп  ойлау  керек.  Бұл 
аталмыш  жағдай  арқылы  біз  репатриант-
қазақтардың  қостілді  (қазақ  тілі  +өздері  тұрған 
елдің  тілі)екендігін  көреміз.  Жалпы  алғанда 
тілдік  тұлға  ретінде  респонденттердің  тілдік 
төлқұжаты  алуан  түрлі,  тілдік  құзіреттілігі  өте 
төмен  тіл  ретінде  орыс  тілін  айтуымызға 
болады.  Орыс  тілін  респондентттердің  білмеуі, 
ол  тілде    сөйлемеймін – 43.6%, оқымаймын – 
42.6%, түсінбеймін – 48.5%, жазбаймын – 42.6% 
көрсеткіштеріне  қарап,  шын  мəнінде  ҚР  орал- 
ман  ағайындардың  тілдік  бейімделу  жағдайы 
қиын екенін дəлелдесе керек. 
в)  шетелдерде  тұрып  жатқан  қазақ  диас- 
порасында  қазақ  тілі  ішкі  этносаралық  қатынас 
есебінен  сақталған.  Осыған  байланысты  олар 
əдеби  қазақ  тілі  мен  ҚР-да  кең  қолданылатын 
этносаралық  өзара  қатынас  құралы  есебіндегі  
 
 
 
 
 
орыс  тілін  меңгерудегі  айтарлықтай  қиыншы- 
лықтарды бастан өткереді. Дегенмен Қазақстан- 
ға  келген  жəне  келуші  оралмандардың  есебінен 
республикадағы  этнотілдік  жағдаяттың  өзгеруі- 
не  өзіндік  маңызды  ықпалын  тигізері  анық  деп 
сенуімізге болады.  
Мемлекеттік  тілде  сөйлеушісі  көп  болып 
қоғамның  барлық  саласында  жұмсалса  онда 
біздің  қоғам  толықтай  қазақшаланатыны  анық. 
Ол  үшін  ұлттық  сана-сезім  түгелдей  ана  тілдік 
сипатта  болуы  шарт  əр  Қазақстандықтардың 
бойында  туған  жерге  деген  сүйіспеншілік  пен 
халыққа деген жанашырлық сезімі болуы керек.   
* * * 
В данной статье рассматривается языковой паспорт и 
языковая компетенция репатриантов-казахов. 
* * * 
In given article the language passport and the language 
competence of repatriates-Kazakhs is considered. 
 
 
 
 
Д. А. Досмаханбет 
 
««ЖҰМАҚ» ПЕН «ТОЗАҚ» КОНЦЕПТІСІНІҢ  ДІН ҰҒЫМЫНДАҒЫ ТҮСІНІГІ» 
                            
 
Əр  ұлттың  өзіндік  ойлау  жұйесі,  дүниені 
бейнелеу  тəсілдері  бар.  Ол  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан  ұлттық  мəдениеттің,  философия- 
ның негізін құрайды. Материалдық  жəне рухани 
мəдениет  дамыған  сайын  ұллтық  ойлау  да 
дамиды. 
 Бүгінгі  таңда  дағдылы  жəне  күнделікті 
ойлауда  ұлттық  мəдени  спецификасы  айқын 
мəдени  концептер    ғана  назарға  алынып  отыр, 
олардың  негізінде    адам  мен  оны  қоршаған 
ортаның  байланысын  анық  көруге  болады.  Бұл 
терминге  бет бұру философия мен лингвистика 
арасындағы  қарым-қатынастың күшеюмен бай- 
ланысты. Логика ғылымында «концепт» термині  
мен «ұғым» термині бара-бар терминдер ретінде 
қарастырылады.  Сондықтан    жетпісінші  жыл- 
дарда  тілдің  логикалық  анализі  бойынша 
жазылған  еңбектерде    «concept»  ағылшын  сөзі 
«ұғым» сөзімен немесе «семантикалық түсінік»  
сөзімен  алмастырып  отырды.  Ал  сексенінші 
жылдардағы  зерттеушілер    «концепт»  термині- 
нің тұтас лингвистика категорияларындағы дер- 
бес  мағынасын ұғына бастады. 
 «Тілдің  логикалық  анализі»  тобының  мақа- 
лаларында  бұл  ұғымның  тура  дифинициясы 
берілмейді.  Бəлкім  «concept»  терминінің  мағы- 
насы түсінікті, арнайы түсіндіруді қажет етпейді  
 
 
деп  есептелгеннен  болар.  Алайда,  концепт  
терминінің  тек  рухани  мəдениеттің  «кілт-сөзі» 
деген ұғымды ғана бермейтіндігі  анық, өйткені 
ол  «концепт»  сөзіне  емес, «мəдени  концепт» 
тіркесіне эквивалент болады. Осыдан келіп «жай 
ғана» концептің бар екендігі көрінеді. 
Бұл зерттеулер өз бастауын орыс философы 
С.А. Аскольдов- Алексеевтың 1928 жылы «Рус- 
ская  речь» [1] жинағында  жарық  көрген  «Кон- 
цепт жəне сөз» мақаласынан бастау алады. 
Ғалым  В.В.  Колесов  «Концепт  культуры:  
образ – понятие – символ»   [2] мақаласында 
С.А.  Аскольдов-Алексеевтың  концепт  жайлы 
ойлары  мен  сөздері  Г.Шпепттің  «закругленные 
объемы смысла», А. Лосевтың «принципиальное 
значение»  жайлы  іліміне,  С.  Франктың  «уақыт- 
тан тыс мазмұн»  идеясына  жақын  келетіндігін, 
А.А. Потебняның сөздің «ішкі формасы» жайлы 
ойларын    еске  салатындығын  айтады.  Сөздің 
семантикалық  құрылымында «алғашқы түсінік- 
тің»  болатындығын  В.В.  Виноградов  та  айтқан.  
В.В. Колесов    В.В.  Виноградовтың  бұл  термин- 
мен  қазіргі    зерттеудегі  концепт  танылып  жүр- 
ген  бірлікті  атағандығын  дəлелдей  түседі [3, 
943]. 
В.В.  Колесов  С.А.Аскольдов-Алексеевтың 
ізінше  шынайы  дүниені  тілдік  мəдени  жағынан 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
119
игеру  процесіндегі  концепт  рөліне  анализ 
жасайды.  О  бастан  сөз  пайда  болуымен    бірге 
пайда болатын жаңа тілдік  мағынаны сол тілде 
сөйлеушілердің  санасында  бұрыннан  бар  мағы- 
намен  байланыстыратын  сөздің  ішкі  формасы 
ретінде беріледі. 
Кейінен  сөздің  игерілуіне  қарай  концепт 
(көбінше  формалдық  сөзге  ұмтылса)  образ 
концептке  немесе  (егер  негізінен  мазмұндық 
жағы    дамыса)  ұғымға    айналады.  Бірақ,  образ 
жəне  ұғым  концепт  емес,  оның  өзге  түрге  енуі  
болғанымен, концепт образ бен ұғымды дүниеге 
əкеліп,  оларды  түсіндіреді.  Түптеп  келгенде, 
сөздің белгілі бір  тілдік мазмұнмен байланысты 
ұғымдық  жағы,  сол  сөзді    игерген  мəдениетті 
түсінудің  кілті  болатын  мəдени  символ  дең- 
гейіне  дейін    дами  алады.  Нəтижесінде  сөзді 
тілдік – мəдени  танудың  шеңбері  тұйықта- 
лып,  ұғымдық  құрылымның  кілті  болып    та- 
былатын  концепт  мəдениеттің  анықтаушы  эле- 
менті болады. 
Ғалым В.В.  Колесов кезінде  С.А. Аскольдов- 
Алексеев  берген  сөз  концепті  ұғымымен  (кон- 
цепт-1)  мəдениет  (концепті-2)  ұғымымен  бай- 
ланыстырады. 
Бүгінгі  таңда,  лингвистика  ғылымында 
мəдениет  концепті  деп  қарастырылатын:  кон- 
цепт-1-ге  негізделген  концепт-2.  В.В.  Колесов 
концептке  былай  деп  анықтама    береді: «Кон- 
цепт – исходная  точка  семантического  напол- 
нения слова и  одновременно – конечный предел 
развития...  То,  что  явилось    началом, в  резуль- 
тате  развития  смыслов  как  знака  культуры,  
становится его концом – обогощением  этимона 
до  концепта    современной    культуры» [2, 36]. 
Ғалымның тұжырымдары кез-келген сөз ерекше 
мəдени мəнге ие бола алады деген пікірді бекіте 
түседі. 
С.А.Аскольдов-Алексеев  пен  В.В.  Колесов- 
тың    қарастырылған  еңбектерінде    сөздің  мəдени- 
тілдік  табиғатын  зерттеуде  «концепт»  терминің  
енгізу  қажеттілігі  түсіндіріледі. «Тілдің    ло- 
гикалық  анализі»  тобының  еңбектерінде    де « 
концепт»  осы  тұрғыдан    қарастырылады,  соны- 
мен  қатар,  бұл  ғалымдардың  еңбегінде  кон- 
цеппен мазмұндас  схема жəне  фрейм [2] ұғым- 
дары  мен  терминдері  пайдаланылады.   Оларға 
былай  деп  анықтама  берілген: «своеобразные 
модели  знания  о  типичных  ситуациях  которые 
тоже  являются    ключом  к  «прочтению»  ситуа- 
ций» [2]. Табиғи  тілдерге логикалық  тұрғыдан  
талдау жүргізетін еңбектерде негізінен ағылшын 
жəне латын  тілдеріндегі сəйкес сөздердің мағы- 
насына сүйенетін, қолданбалы лингвистика  мен 
логиканың  халықаралық  терминологиясы  қол- 
данылады.   
Үлкен ағылшынша-орысша сөздікте  «concept» 
«ұғым,  идея,  жалпы  түсінік»  дегенді  білдіреді 
[4].  Шет  тілдер  сөздігінде «conceptus» сөзі 
латын тілінен «ой, түсінік» деп аударылады [5]. 
Ал  лингвистикалық  энциклопедиялық  сөздікте 
«conceptus (m)» зат  есімнің  көптеген  мағына- 
лары  берілген [6]. Айтылғандармен  қатар 
«жинақтау», «жеміс»  мағыналары  беріледі. 
Ал«conceptus (m)»  зат  есімі  «қынаптағы  ұрық, 
жеміс»  деп  аударылады.  Аталған    зат  есімнің 
екеуі  де 1) жинақтау; 2) елестету; 3) өзіне 
ойлату; 4) алдын ала ойлап қою; 6) жасау, түзу; 
7)  болып  жату  [тұру]  мағыналары  бар  «conceptio» 
етістігімен байланысты. 
Латын  тіліндегі  «Conception»  етістігі  мен 
одан туындаған  «conceptum» жəне  «conceptus» 
зат  есімдері  «концепт»  терминінің  мəнін  те- 
реңірек  түсінуге    көмектеседі.  Ұрықтың  қандай 
топқа  жататындығына  түр-түсі,  көлемі  т.б. 
белгілеріне  одан  шығатын  жемістің  қасиеттері 
қалай  тəуелді  болса,  мəдениет  концептінің 
семантикалық  өрбуі  мен  мəдени  жағынан 
толысуы да концепт – 1 –ге солай тəуелді.  Бірақ 
концепт -1 мəдени  концептерді    іріктеп  алуда, 
концепт  деп  тануда,  зерттеу  нысанына  алын- 
ғанда  мүлдем  көрінбейді.  Дегенмен,  концепт – 
1-ді  анықтау - өте  маңызды,  өйткені  ол  кон- 
цептік зерттеудің  басты шарттарының бірі. 
Н.К. Рябцева  концептің  белгілерін  адамның 
тəжірибесін көрсете отырып, өзгеруге, толығуға 
бейім  бір  бүтін  нəрсе  ретінде  сипаттайды; 
концептің    бастапқы  қорға    негізделіп  логикаға  
құрылған  динамикалық  жүйесі  бар;  ал  өзге 
туында элементтер прототиптік мағына  арқылы 
байланысады.  Концептің  арқасында  əрбір    ескі 
жəне  жаңа  сөздің    мағынасы  уəжделген,  мəні 
ұғынылған    болып  шығады.  Уəжділікті  кон- 
цептің  құрылымынан    іздеу  керек.  Концептің  
ішкі  мағыналық  құрылымы  мен  категориялық 
қатыстылығы    жөнінде  автор: «Для  внутренней 
структуры он служит основой прототипического 
значенич  всех  словоупотреблений  данного 
слова,  для  внешней – моделью  категоризаций 
всех  его значений» деп ой түйеді [7, 75]. 
Бұл  пікір    концепті  сөздің  барлық  мағы- 
наларына  ортақ  менталды  түсінік  ретінде  
қарастыратын  С.А.Аскольдов-Алексеев  пен 
В.В.Колесовтың пікірлеріне сəйкес келеді.  Сөз- 
дің  əртүрлі  мағыналарының  əртүрлі    концепті  
болады  деп  есептейтін  өзге  де  пікір  бар. 
Мысалы,  Д.С.  Лихачевтың  пікірінше    концепт 
сөздің  сөздіктегі    мағыналарының  бірінің  ғана  
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
120
орнын баса алады деп есептейді.  Ал нақты қай 
мағынаның  орнын  басып  тұрғандығы  контекс- 
тен көрінеді. [8, 34] 
Д.С.  Лихычевтың  «концептосфера  русского 
языка»  мақаласындағы  осы  сынды  пікірлер 
қазіргі  лингвистикадағы    концепт  теориясының 
əрі қарай дамуына себебін тигізеді. Концептің əр 
контексте    пайдаланылуы  жəне  пайдаланыл- 
ғанда    нақты  қай  мағынасының  орнын  басып 
тұратындығы  коммуниканттардың жеке тəжіри- 
бесіне  де    байланысты  болады. «Концепт  не 
непосредственно возникает из значения слова, а 
является результатом  столкновения  словарного 
значения  слова  с  личным  и  народным  опытом  
человека» [8,4].  Əдетте  осының есебінен «кон- 
цепт»  кеңейеді,  өйткені  оған  сөйлеушінің  жеке 
пікірі  мен қиялы  қосылады. Автордың сөзімен 
айтқанда    «домысливания», «дофантазирова- 
ния», «создания эмоциональной ауры человека».  
Оны  Д.С.  Лихочев  (биосфера,  идеосфера  тер- 
миндеріне  ұқсастырып)  концептосфера  деп 
атауды ұсынады. 
Тілдің  сөздік  қорын  төрт  сатыдан  тұратын 
иерархиялық  құрылым  ретінде  қарастыруға 
болады: 1) лексикон; 2)сөздердің  мағынасын;  
3) сөздер  концептісі – сөздерді мəдени игеруге 
байланысты  орнын  басушылар.  Қандай  да  бір  
құндылық   ретінде  бір-біріне  тəуелді  концептер 
жүйесі, бірлестіктер. 
Д.С.Лихачевтың  пікірінше  ұлт  концепто- 
сферасына  тек  сөздер  ғана  емес,  фразеоло- 
гизмдер,  мақал-мəтелдер,  қанатты  сөздер,  шы- 
ғармалардың атауы да енеді. 
Ғалым  енгізген  «концептосфера»  термині 
концепт-1 (алғашқы  ментальді  түсінік)  мен 
концепт – 2-ні (рухани мəдениеттің кілт-сөздері) 
байланыстыра  отырып,  мəдениетті  жасау  мен 
танудағы  тілдің  рөлін  көрсетеді.  Сонда,  кон- 
цептосфера-мəдениеттің  тілде  сақталуының 
өзіндік көрінісі.  
Концептің    көлемі  тұрақты  ма,  əлде  уақыт 
өткен  сайын  өзгеріп  отыра  ма,  ол  əлі 
шешілмеген  мəселе.  В.В.Колесовтың  ойынша  
концепт  өзгермейді,  сондықтан  ол  əр  кезде  
өзінің  бүтіндігін  жəне  сөздің  барлық    екіншілік 
мағынасын  сақтайды.  Н.К.Рябцева,  керісінше, 
концепт    толысып,  өзгеріп    отыруға  бейім,  
сонысымен ол адам  тəжірибиесінің  көрсеткіші 
бола алады дейді.  С.Р.Сүгірбекованың  пікіріне 
сүйінсек,  концепт  барлық  жаңа  жəне  ескі  
мағыналарды  бойына    жинақтап  отырады,  онда 
сөздің  семантикалық    дамуының  барлық    жол- 
дары  бағдарланған.  Осы  тұрғыдан  келгенде    ол 
тұрақты. Дегенмен уақыт өте келе сөз концептке 
деген  көзқарас (бəлкім өзге одан  басым түскен  
концеппен,  ұғыммен  т.б.  салыстырғанда)  өз- 
геруі мүмкін. Бұл тұрғыдан қарасақ, ол тұрақсыз 
көрінеді.  Сонымен  концепт-1  тұрақты  да, 
концепт-2 өзгермелі. Біз  бұл пікірге қосыламыз, 
өйткені,  концепт-1  концепт  сөз  атап  тұрған 
объект    жайлы  ең  алғашқы,  жалпы,  қарапайым  
түсінік.  Ол  концепт -2-ге  қарағанда    өте  тез 
қалыптасады..  концепт-2  концепт  болып    қа- 
лыптасқан  кезден  ары  қарай  тілмен  бірге 
жасайды.  Ал  концепт-1  концепт-2  қалыптасқан 
кезде  де, концепт-2 дамыған кезде де өзінде бар 
мəліметтерді  беріп  отырады.  Ал  осы  мəліметті  
сан  құбылтып,  əртүрлі    контекстке  салып, 
дамытып  отыру  коммуниканттың  жұмысы,  ол 
сөйлеушінің  қажеттіліктері  мен  таным  тəжіри- 
биесіне байланысты болады. 
Шетел  ғалымдары  мен  орыс  тілші-ғалым- 
дарының зерттеулерінде  когнитивтік талдаудың  
негізгі  əдіс-тəсілдері,  қазіргі  бағыттары,  жалпы 
алғанда,  концепт  деген  не    оны  қалай  түсіну- 
ге  болады  дегендер  туралы  жалпы  бағыттар  
мен    көзқарастар    Н.  Хомский,  А.Вежбицкая, 
Н.Арутюнова,  ДЖ.Лакофф,  Г.Филлмор,  Ю.Апре- 
сян,  В.Маслова,  Ю.Караулов,  А.П.Бабушкин,  
Л.В.Бабина  жəне  тағы  басқа  ғалымдардың  ең- 
бектерінде  аталған. 
Ал өзіміздің  қазақ ғылымында  бұл мəселе- 
мен  шұғылданған  ғалымдар  жалпы,  қазақ  
ғылымында    когнитивистика  жайында  көзқарас 
білдіргендер  деп  А.Байтұрсынов,  К.Жұбанов, 
Ң.Қайдар,  Е.Жанпейісов,  М.Копыленко,  Э.Сүлей- 
менова,  Ж.Манкеева,  А.Ислам,  Қ.Жаманбаева 
сияқты  ғалымдар  зерттеген.  Олар  этнолин- 
гвистика    шеңберінде    концептілер  туралы  да 
пікірлер  айтқан.  Жас  зерттеушілердің  іші- 
нен  М.А.Күштаева,  Н.Аитова,  А.Сыбанбаева, 
Ж.Жампейісова, А.Смайлов есімдерін атап өтуге 
болады.  Олардың  еңбектері    тікелей    осы  мəсе- 
леге  арналған. 
Концептіге    берілген  анықтамаларда    бар- 
лық  зерттеуші  ғалымдардың  пікірі  бірдей,  бұл 
термин  ақиқат  дүниені  когнитивті  тұрғыдан  
тануға,  ғаламның    тілдік    бейнесін    түсінуге  
мүмкіндік    береді.  Адамның  жекелеген  немесе 
жалпы тілдік ұжымның, лингвистикалық қоғам- 
дастықтың ғаламды тану арқылы ғасырлар бойы 
жинақталған  болашақта  өз  жалғасын  таба 
беретін білім жүйесінің  жиынтығы. 
Қасиетті  Құран  Кəрімде  о  дүниелік  мəң- 
гілік    мекен  жұмақ  (жаниат)  жайында  сөз 
болғанда, ең басты  назар аударылып суреттелер 
нəрсе –«жаниат»  табиғаты.  Ондағы  мəңгілік 
жап жасыл бау-бақша, оның алуан түрлі  жеміс-
жидегі  мен  сылдырап  аққан  кəусар  бұлақ-
өзендері,  қою  көлеңкелі  мəуе  ағаштары  сияқты 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
121
суреттер аса бір классикалық деңгейдегі  сурет- 
теу  болмаса  да,  ақ  жүректі,  имандылығы  күшті 
санаға  белгілі  деңгейде  эстетикалық  сұлу  сезім, 
əдемі əсер берері ғажап емес. Əрине жаниаттың  
сипаты осы дүниелік нəрселермен  баламаланып  
берілгенің  де    ұмытпау  керек: « өйткені    иман 
келтіріп,  ізгі  іс  істегендер,  олардың  істеген 
ғамалдарына  қарай қонақ үй  түрінде  жанаттар 
да  орын  бар»(Мəуе  жаниаты 19сəжде).  Басты  
мақсат – адамның    бар  болмысында    істеген 
жақсы  істеріне көңіл аудару, сол арқылы  əдемі 
жерге  тек  əдемі  де    сұлу    жанды  адамдар 
«жолдама» ала алады  дегенді баса көрсету.  «... 
Пəк болған кісінің сыйлығы осы» (Таһа – с., 76 
Аят) [9]   
Үлкен  Терра  энциклопедиясында  былай 
берілген: Христиан дəстүрінде, жұмақ – мəңгілік 
рахат  өмірдегі  Құдайды  мадақтайтын  таңда- 
малылар  ұйымы.  Көне  өсиетте  жұмақ – жасыл 
жəне ғажап Эдем бағы, ол «шығыста орналасқан 
(Солтүстік  Мессопотамияда)  жаңа  өсиетте 
жұмақ – Шырайлы  Иерусалим,  қайғы – мұңсыз 
қала,  ежелгі  патристива  мен 6-12 ғ.  əдебиетте. 
Қорқынышты сотқа дейінгі жұмаққа орналасқан 
діндарлардың  жандарының  иерархиясы  туралы 
жазылған.  Жұмақтың  орналасқан  жері  туралы, 
оның  жермен  байланысы,  жандардың  қарым-
қатынасы, 
Құдаймен 
байланысы 
туралы 
мəселелерді  бірнеше  рет  теология,  ереси  мен 
халықтық  мұра  шешкен  болатын.  Жұмақ  бей- 
несі – мінсіз  қала  бейнесі  болашақ  теориясын 
құрумен 
байланысты 
утопияларды 
құрай 
дамыды, «Киелі  Брандан»  кезулерінде» (12-ғ). 
Жұмақ – киелілердің  мекен  ететін  жері  мен 
молшылық  аралы.  Кейінгі  қайта  жаңару 
утопиясы  арасында  жаңа  өсиет  түсіндірмесі 
бойынша,  жұмсақ – «Христинполь»,  И.Андрэ 
(1619). Протестанттар жергілікті жұмақты сынға 
алатын.  Ғажап  жердегі  жұмақ  туралы  түсінік 
орта  ғасыр  мен  Қайта  жаңару  кезеңіндегі 
халықтық  ағылшынның  идеологиясында  əлеу- 
меттік лозунг ретінде түсіндіріледі. 
В.И.Дальдың  орыс  тілінің  түсіндірме  сөз- 
дігінде:  Жұмақ – алғашқы  бақ,  жемісті  бақ, 
Адам  ата  мен  Хауа  ананың  ата-бабасы  өмір 
сүрген  жері.  Күнəсіз  жандардың  күнəлі  орны. 
Жұмаққа күнəлі жандарды жібермейді. Жұмаққа 
сақалды  түрімен  барғаныңмен,  жасаған  жаман 
істерің жібермес. 
А.И.Богомаловтың  «Жаңа  əлемдік  дін  сөз- 
дігі»  атты  сөздігінде:  Жұмақ – Адам  ата  мен 
Хауа  ананың  алғашқы  адамдарының  мекен 
етуіне  Құдайдың берген  жері.  Жұмақтың  нақты 
көрсетілген  орны  жоқ.  Сирия  мен  Армения, 
Месопотамия  жанында  орналасқан  деп  бол- 
жалынады.  Жұмақ  сөзінің  мағынасы – адам- 
дардың  мəңгілік  рахат  орны,  дұрыс  өмір  сүруін 
білдіреді. 
Үлкен  Терра  энциклопедиясында  «Тозақ» 
концептісіне  былай  суреттеледі:  Христиандық 
дəстүрге  сəйкес  жарық  періштесі  Люцефердің 
Құдайға  опасыздық  жасағанынан,  оның  Сатана 
ретінде  көктен  құлдарымен – күнəһəр  періште- 
лермен бірге жердің астына түсірілгенінен кейін 
құрылған  аңыздық  кеңістік.  Олар  мəңгі  өлімге 
қиылған күнəһəр жандардың тозақ азаптарының 
таратушылары  болып  табылады.  Тозақтағы 
азаптың  мəңгілік  екендігі  туралы  оқыту  шір- 
кеудің 533-і  кеңесінде  толықтай  бекітілді.  Көне 
өсиетте  тозақ  азаптары  жоқ;  жаңасында  қатал 
сот жəне от түнек, ауру мен жылау сынды тозақ 
құбылыстарының сипаттамасы туралы маңызды 
ескерту  бар.  Тозақ  көрінісін  мұқият 4-12 ғғ 
əдебиеттері  сипаттап  береді:  ақырзамандық, 
«Павел  Ақырзаманы», «Ұлы  Григорийдің  əңгі- 
месі» «əулеи  Патриктің  өмірі», «Тунгдалдың 
көріпкелдігі»,  жəне  т.б.  Дантенің  «Құдайы  ко- 
медиясында»  Тозақтың 9 айналымы  сипат- 
талған, ол – жасаған күнəларының ауырлығымен 
байланысты  жұмақтағы  лəззат  алушылардың 
симметриялы  иерархиясынан  өзгеше  соттал- 
ғандардың  өзіндік  бір  иерархиясын  құрайды. 
Шіркеудің анықтамасында тозақ азаптан демалу 
уақытына  қарама-қарсы  қойылған  фольклорлық 
дəстүр.  Тозақ  туралы  аңызға  негізгі  қарсылас – 
денесіз жан жəне оның физикалық қиналыстары, 
күнəһарлардың  соңғы  жəне  өлер  алдындағы 
жазасы.  Қазіргі  заманғы  дінтанушылардың  
Тозақ  жəне  Сатананың  түсіндірмесінде  шір- 
кеудің  ресми  нұсқасымен  қатар  заманауилары 
да бар. 
В.И.Дальдың  «орыс тілінің түсіндірме сөз- 
дігі» - «Тозақ» – адея, геенна, жаһаннам, тұңғы- 
лық, тозақ, қара түнек, тозақ оты. 
Шын мəнінде жұмаққа барғысы келгенімен, 
жасаған  əрекеттеріне  байланысты  тозаққа  сұра- 
нып  жатқандай  Жұмақта  ақымақпен  болғанша, 
тозақта ақылдымен өмір сүрген жөн. 
Ұрыс-төбелес,  сөгіс,  айқай-шу,  үйдегі  жан- 
жал, адам төзгісіз тіршілік. 
Тозақ өмірі – адам төзгісіз жаза. 
Тозақ  тасы – ляпис,  күйдіргіш  күміс, 
селитра қышқылды күміс. 
Адажной – тозақтық,  сайтандық,  қуалану- 
шылық, лас, адам, сұмпайының. 
Адовень – оңбаған, жексұрын, сұмпайы 
Адова – жексұрындық 
Адовисть – зұлымдықта 
ойластыру;  
шу  көтеру,  жаманшылық  жасау;  бірдеңені  
құрту. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
122
Ал, «жəннəт    пен    тозақ»  атты  діни  кі- 
тапта  тозақ  былай  суреттелген:  Əбу  һурайра 
Расуллаһ айтты деп хабарлайды. «Адам баласын 
жағатын  осы  от  Тамұқ  отының  жетпістен 
бір  бөлігін  құрайды».  (Əл-Бұхари,  Мүслим). 
«Егер  де  Тамұқтың  қақпасы  осы  дүниеге    ең 
құрығанда өгіздің  танауыңдай ғана шығыстан 
ашылар  болса,  онда  батыста  оның  қызуынан 
адамның  миы  қайнап,  ағып  кетер  еді», - деп 
суреттеген [9,6]. 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: