ЭЛДИК САЛТТАР МЕНЕН ТАРБИЯЛОО–ӨЗ АЛДЫНЧА

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
250
материал  класстан  класска  көчкөн  сайын  акы- 
рындык  менен  татаалданып,  кеңейип  жаңы 
элементтер менен толукталышы зарыл. 
Окуучуларды  элдик  педагогиканын  про- 
грессивдүү  салттары  менен 1-класстан  тартып 
мектепти  бүткөнгө  чейин  тааныштырып  отуру- 
унун  өзүнчө  айырмачылыктары  бар.  Мында, 
биринчиден,  кенже  мектеп  жашындагы  окучу- 
лардын  сезимталдуулугу  жана  ийкемдүүлүгү 
эске  алынат.  Ушул  жагдайды  үй-бүлөдөгү  жана 
мектептеги  тарбия  ишин  жолго  коюуда  сөзсүз 
эске  салуу  керек.  Анткени  биздин  изилдөөлөр 
көрсөткөндөй,  мектеп  кенже  мектеп  окучу- 
ларынын  ушул  өзгөчөлүктөрүн  эске  албай 
аларды  прогрессивдүү  салттар,  идеялар  менен 
тааныштырууну  балдар  жогорку  класстарга 
өткөндө  гана  дурустап  түшүнө  алат  деген  ой 
жүгүртүү,  бул  тарбия  ишинде  биз  каалабаган 
терс  нерселерге  алып  барат.  Анткени,  окучу- 
лардын кулк мүнөзү кенже мектеп жашында эле 
түптөлө  баштайт  эмеспи.  Кенже  мектеп  жа- 
шындагы  окуучуларды  элдик  педагогиканын 
прогрессивдүү  салттарынын  негизинде  тар- 
биялоо  иши  жок  болсо,  үй-бүлөнүн  жана 
жергиликтүү,  айлана-чөйрөнүн  таасири  менен 
аларда  оң  эле  эмес,  терс  адаттар  пайда  болуп, 
жогорку  класстардагы  тарбиялык  иштерди 
татаалдантат. 
Экинчиден,  элдик  педагогиканын  прогрес- 
сивдүү  салттарын  үйрөтүү,  мектепке  чейинки 
жана  кенже  мектеп  жашындагы  куракта  баш- 
талса,  алар  мектепти  аяктагыча  оң  таасирдин 
астында  болуп,  анын  мүнөзүндө  оң  сапаттарды 
иштеп  чыгуу  жана  бекемдөө  бир  топ  жеңил. 
Мына  ушунун  баары  окуучуларды  элдик 
педагогиканын салттарына жаш кезинен баштап 
үйрөтүүнү  мектепти  бүтүргүчө  улантып,  барган 
сайын  жаш  курагын  эске  салуу  менен  элдик 
педагогикадан  алынган  материалдарды  терең- 
детип,  кеңейтип,  кошумчалап  жана  татаал- 
дантып өткөрүү керектигин далилдеп турат. 
Кыргыз  элинде  тарбиялык  салттарды  өз- 
дөштүрүүгө  турмуштун  өзү  түрткү  берген. 
Турмуш 
муктаждыктары 
таанып-билүүнүн 
максаттарын  да  аныктап  турат;  практикага 
жакын, түшүнүктүү жана көрсөтмөлүү. Мисалы, 
«Жакшы,  даамдуу  тамактангын,  кооз  кийингин, 
жашагын,  урматка  ээ  болгуң  келеби?  Малды 
туура,  жакшы  багууну,  үйдү  таза  тутууну, 
чыдамдуу,  ак  ниет,  меймандос  болууну  үйрөн» 
деп насаат берилет. 
Ошентип, максатка алып барчу жол салыш- 
тырмалуу  кыска  жана  түшүнүктүү.  Билим, 
тарбия  берүү  ыкмалары  жана  чеберчилиги  алда 
качан  эле  турмуш  тарабынан  такталып  элдин 
элегинен  өткөн.  Негизинен,  жүздөгөн  мууң- 
дардын  тажрыйбасы  менен  бекемделип,  элдик 
акылмандуулуктун  жардамынын  формасы  бол- 
гон  макал-лакаптарга  айланган.  Элдик  педаго- 
гикалык  мамилешүү  формасы  да  башкача. 
Биринчиден,  ага  ата-эне  көп  катышышат,  ошол 
процесстин  ийгиликтүү,  натыйжалуу  болушуна 
кызыгуу  күчтүү.  Анткени,  бул  иштер  үй-
бүлөнүн  эң  зарыл  кызыкчылыктарын – акча 
каражатын,  үй-мүлкүн  жана  ар  намысын, 
абийирин козгоп келет. 
Кыргыз  элинде  байыртадан  бери  салт  бар; 
үйдүн  ичине  жашы  улуу  адам  кирген  сайын 
олтургандардын  баары  ордуларынан  турушуп, 
орун  сунуш  кылышат.  Буга  балдарды  жаш 
кезинен  баштап  үйрөтүшөт.  жашы  улуу,  бирок 
тааныбаган  адам  менен  жолугушуп  калса, 
кичүүсү  озунуп  салам  берет,  керек  болсо, 
жардам  берүүгө  даяр  экендигин  билдирүүсү 
керек. Эгерде үйдүн жанынан аксакал адам өтүп 
калса,  үй  ээси  аны  барчу  жерине  чейин 
жеткирип коюусу керек. Адегенде аны чакырып, 
кымыз  же  ысык  чай  берет.  Андан  кийин  узатат 
же  балдарынын  бирин  кошуп  берет.  Бул 
тапшырманы  аткаруу  менен  балдар  жакшы  иш 
кылып,  чоңдордун  алкышын  угушат.  Бул  салт 
азыркыга  чейин  сакталып  келе  жатат,  айрыкча 
тоолуу  жерлерде.  Чоң  кишилердин  балдардын 
арасында кадыр-баркы өтө бийик. Аксакал адам 
тоолуктар  үчүн  чоң  авторитет.  Бул  кырдаал 
мектепке да өз таасирин тийгизет. (1) 
Кыргыздын  элдик  педагогикасы  балдарды 
өзүн-өзү сын көз менен кароого тарбиялоого өтө 
чоң  маани  берет,  аларды  айлана-чөйрөнү 
байкап,  акыл  эстүү  болууга  үйрөтөт.  балдарда 
өзүмчүлдүк,  мактанчаактык  сыяктуу  терс 
мүнөздөр  пайда  болбошу  үчүн  улуулар  тур- 
муштан  сабак  болчу  мисалдарды,  макал-ла- 
каптарды,  уламыштарды  айтып  беришкен.  Ми- 
салы,  улуу  дарыгер  Ибн  Синадан  «Адептү- 
үлүктү  сен  кимден  үйрөндүң?»  деп  сурашса, 
«Маданиятсыздардан,  мен  алар  жасаганды 
кайталабоого  аракеттенем»  деген  экен.  Тур- 
муштан  алынган  окуялар,  учкул  сөздөр,  ар 
кандай тарыхый окуялар акыл үйрөтүүдөн катуу 
таасир этишет. 
Кыргыз  элинде  кыздарды  тарбиялоонун  да, 
кээ  бир  өзгөчөлүктөрү  болгон.  Көптөгөн  каада-
салттарга  карата  кыргыз  аялынын  мурунку 
замандагы  оор  турмушу,  кыздарды  тарбиялоого 
да  өз  таасирин  тийгизген.  Энелер  кыздарына 
турмушта керектүү сапаттарды, турмуш практи- 
касына негизделген иш-аракеттерди үйрөтүшкөн. 
Кыргыз элинде кыз 13 жашка чыкканда «чач 
өрүү»  салты  өткөрүлгөн.  кыздын  чачын  май- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
251
далап  өрүп,  жакшы  тилектерди  айтып,  ошол 
күндөн баштап кызга тиешелүү болгон турмуш-
тиричиликтин    иш-аракеттерди  такай  үйрөтүп, 
көзөмөлдөшкөн.  мисалы,  уй  саап,  нан  жап- 
канды, сайма сайып, шырдак жасаганды, кийим-
кече  тиккенди,  шалча,  килем  сокконду  ж.б. 
ошондой  эле  чач  өрүү  салты  өткөрүлгөндөн 
баштап  кыз  бой  жетти  катары  каралып,  ага 
күчөтүлгөн  талаптарды  коюп,  ата-энеси,  урук 
тууганы,  айыл  аксакалдары  анын  жүрүм-
турумуна,  жасаган  ишине  карата  активдүү 
көзөмөл  жүргүзүшкөн.  Ошондуктан,  кыргыз 
элинде  айтылган  «Кыздуу  үйдө  кыл  жатпайт», 
«Кызга  кырк  үйдөн  тыюу»  деген  накыл  сөздөр 
да бекеринен эмес. 
Педагогика  илими  окуучуларды  туура 
тарбиялоодо үй-бүлөнү эң жакын жардамчы деп 
эсептейт.  Мында  үй-бүлөнүн  тарбиясынын 
өзүндө  мындай  артыкчылыктар  жана  баалуу 
каражаттар  ата-эненин  кадыр-баркы,  балдарга 
жекече мамиле жасоо мүмкүнчүлүгү, ата-эненин 
үлгүсү,  үй-бүлөдөгү  муундардын  рухий  бай- 
ланышы  эске  алынат.  Үй-бүлөдө  ар  бир  ин- 
сандын  өзүнүн  ден  соолугу,  жалпы  коомдун 
байлыгы  жөнүндо  пикири  калыптанып,  эмгек 
менен  эс  алууну  рационалдуу  түрдө  айка- 
лыштыруу  жөндөмү  пайда  болот.  Ошол  эле 
учурда  үй-бүлөлүк  тарбиянын  кемчилик  жак- 
тары да эске алынышы абзел. 
Алигиче  бардык  ата-энелердин  билим 
деңгээли жана педагогикалык маданияты бирдей 
эмес,  көптөрү  эски  адаттардын  таасирлеринен 
кутулуша  элек.  Ошондуктан,  мектеп  үй-бүлөнү 
өзүнүн  чыныгы  жардамчысына  айландырыш 
үчүн  ата-энелер  менен  иш  алып  барууну 
күчөтүп,  ар  бир  үй-бүлөнүн  өзгөчөлүгүн  эске 
алып,  аларга  таасир  этүүнүн  жекече  жолдорун 
жана методдорун иштеп чыгышы керек. Ошондо 
гана  таалим-тарбия  иштерин  натыйжалуу  чечсе 
болот. 
Кээ бир учурларда үй-бүлөнүн мүчөлөрүнүн 
ортосундагы  келишпестиктер  салттар  менен 
адаттарды  турмуштун  жаңы  талаптары  менен 
айкалыштыра  албагандыктан  келип  чыгып 
жатат. Айрыкча, кыргыз үй-бүлөлөрүндөгү абал 
кайын  эне  менен  келиндин  ортосундагы  мА- 
миледен  курчуп  кетет.  Кайын  эне  эски  үй-
бүлөлүк  мамлелерди,  келин  болсо  жаңы  салт- 
тарды  жактайт.  Экөөнүн  ортосунда  акырындап 
конфликт  пайда  болушу  мүмкүн.  Азыркы  үй-
бүлө  эркек  менен  аялдын  тең  укуктуулугунан 
келип чыккан эрди-катындын жаңы мамаилесин 
талап  кылат.  Билим  жана  кесипке  ээ  болгон 
кыргыз  кызы  өз  укуктарынын  жана  алган 
тарбиясынын  негизинде  жаңы  үй-бүлө  менен: 
кайын  ата,  кайын  эне,  жолдошу  жана  алардын 
урук-туугандары  менен  жакшы  мамиле  түзө 
билип,  ар  түрдүү  кырдаалдан  конфликсиз  чыга 
билиши абзел. 
Жаңы  салттар  барган  сайын  мектептин 
тарбия ишине кеңири кирип жатат. Мугалимдер 
кыздардын  арасында  чоң,  кызыктуу  жана  ар 
түрдүү  иштерди  алып  барышууда.  Мисалы, 
мугалимдер  кыздар  жана  балдар  менен  атайын 
аңгемелер  өткөрүшүп,  лекция  окушат,  врачтар, 
акын,  жазуучулар,  эмгектин  эпкиндүүлөрү,  ар 
түрдүү кесиптеги адамдар менен жолугушуулар- 
ды  өткөрүшөт.  Ошондой  эле,  өздүк  көркөм 
чыгармачылык,  бычып-тигүү,  улуттук  оймо-
чиймелерди  кесүү,  аппликация  жасоо  жана 
алардан  кийим  тигүү  ж.б.  кыздар  менен  аңге- 
мелешүү  учурунда  мектептин  тарбиячылары 
кыргыз  элинин  өткөндөгү  жана  азыркы 
турмушунан  мисалдарды  келтиришип,  аларды 
үй-бүлөдөгү,  коомдук  жерлердеги,  достор  ара- 
сындагы жүрүм-турумга үйрөтүшөт. 
Тарбия иши менен аракеттенген ар бир адам 
элдик  педагогиканын  тарбиялык  идеяларынын 
эң  баалуу  касиеттерин  алып,  бүгүнкү  коомдогу 
талап менен байланыштырып, өткөндүн зыяндуу 
таасирлеринен  бошонуу  менен  бирге,  карама-
каршы  жактарын  жеңип  чыгуусу  зарыл.  Бул 
милдеттерди  ийгиликтүү  чечүүдө  мектепке  чоң 
роль  таандык.  Мектеп  ата-энелерди,  балдарды 
тарбиялоодогу  үй-бүлөнүн  милдеттери  менен, 
элдик  педагогикадагы  билим,  тарбия  берүү 
салттарынын  табийгатын,  алардын  прогрессив- 
дүү  жактары  менен  тааныштырып,  кайсылары 
азыркы  жашоого  туура  келе  турганын,  алардын 
жаралуу  тарыхын,  үй-бүлөдө,  мектепте  эмне- 
лерди  сактап,  эмнелер  менен  күрөшүү  керек- 
тигин  жана  алардын  колдонуу  жолдорун 
түшүндүрүүсү кажет. 
Ушуга  байланыштуу  негизги  принцип- 
тердин  бири  окуучуларды  тарбиялоодо  элдик 
педагогиканын  прогрессивдүү  жетишкендик- 
терин  турмуштун  жана  тарбиянын  практикасы- 
нан  коомдун  өнүгүү  деңгээлине  ылайык  систе- 
малык айкалыштыруу зарыл. 
Бул  принцип  үй-бүлөлүк  тарбияны  да,  мек- 
тептин  окуу-тарбия  иштерин  да  камтып, 
окуучуларды  тарбиялоодо  элдик  педагогиканын 
прогрессивдүү  салттарын  жана  каражаттарын 
колдонуунун  натыйжалуулугунун  критерийи 
болуп кызмат кылат. 
Мугалимдер, тарбиячылар окуучулар менен 
болгон  педагогикалык  ишмердүүлүгүндө  элдик 
педагогиканын  билим  жана  тарбия  берүү  салт- 
тарынын,  түрлөрүнүн,  каражаттарынын,  метод- 
дорунун милдеттерине гана жооп бербестен, үй-

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
252
бүлөдө,  мектепте  аларды  эффективдүү  кол- 
донууга (ар түрдүү жагдайга ылайык) жетилиши 
зарыл.  Тажрыйба  көрсөткөндөй,  бул  максатта, 
мугалимдердин  да,  ата-энелердин  жана  окучу- 
лардын арасында лекция жана докладдар окулуп 
турулушу зарыл. Биз өзүбүздүн эксперименттик 
иштерибизди  жүргүзүүдө  жогорудагыларга  чоң 
көңүл  бурдук.  Изилдөөлөр  көрсөткөндөй,  үй-
бүлөдөгү,  мектептеги  кырдаалды  жакшыртпай 
туруп,  окуучуларды  элдик  педагогиканын 
прогрессивдүү  салттарына  көндүрүү  жолунда 
ийгиликке жетишүүгө болбойт. 
Жүргүзүлгөн  иш-аракеттердин  натыйжа- 
сында  ата-энелер  үй-бүлө  шартында  тарбиянын 
жекече  үлгү,  ишенимдүү,  көнүгүү,  талап  коюу, 
кеңеш  берүү,  жактыруу,  сыйкатып  айтуу, 
мактоо,  жазалоо,  осуят,  кубаттоо  ж.б.  метод- 
дорун колдонууга карата илимий-педагогикалык 
түшүнүктөргө багыт ала башташты. 
В.Г.  Белинский  минтип  жазган: «Балдарга 
жалпы  адамзатты  таануу  боюнча  көбүрөөк 
билим  бергиле,  бирок,  алардын  баарын  улуттук 
көрүнүштөр  аркылуу  тааныштырууга  аракет- 
тенгиле». (2). 
Жогоруда  келтирилген  иштердин  бардык 
түрлөрү  окуучуларды  элдик  салттардагы  жал- 
пылыкты  улуттук  дөөлөттөр  аркылуу  тааныш- 
тырууга педагогдорго мүмкүндүк берет. 
Мектеп  окуучуларды  туура  тарбиялоодо 
элдик  педагогиканын  прогрессивдүү  жетиш- 
кендиктерин  колдонуунун  негизги  принцип- 
теринин  бири  болуп,  анын  прогрессивдүү 
салттарын  илимий  педагогиканын  жетишкен- 
диктери менен айкалыштыруу болуп эсептелет. 
Элдердин рухий жана маданий мурастарын, 
анын  эң  мыкты,  педагогикалык  баалуу  адат- 
тарын  жана  сапаттарын  өздөштүрмөйүнчө  жана 
максатка  ылайык  колдонмоюнча  анын  оң 
тажрыйбаларына  таянмайынча,  коомдун  алга 
ийгиликтүү  жылышы,  ошондой  жаңы  оң  адат- 
тардын  жана  салттардын  жаңылыктарын  ка- 
лыптандыруу жана өрчүтүү мүмкүн эмес. (3). 
Элдик  педагогиканын  көптөгөн  салттары, 
идеялары,  түрлөрү  жана  методдору  илимий 
негиздерге  крама-каршы  эмес,  тескерисинче 
алар –бири-бирин толуктап турат, алар ошонусу 
менен  күчтүү.  Элдик  педагогиканын  тажрый- 
басын  жана  идеяларын  илим  менен  бирге 
пайдалануу  алардын  тарбиялык  маанисин  жо- 
горулатат,  ийкемдүү,  түшүнүктүү  кылып, 
турмуш  менен  байланышын  күчөтүп,  жер- 
гиликтүү,  конкреттүү  шарттарга  жакындаш- 
тырат.  Тарбиялоого,  илимий  принциптерге, 
инсанды  калыптандыруунун  негизги  шарттары- 
нын  бири  болгон  педагогикалык  дөөлөттөргө 
негизделген комплекстүү мамиле керек. 
Ошондуктан, педагогикалык практика педа- 
гогикалык  теориянын  жетишкендиктери  менен 
бирге,  элдик  педагогикалык  тажрыйбаларын, 
идеяларын  пайдалануудан  начарлап  кетпейт, 
тескерисинче  аны  күчөтүп,  натыйжалуулугун 
арттырат. 
Алар  максатты  ылайыктуу  түрдө  айкалыш- 
тырып,  элдик  педагогиканын  тажрыйбаларын 
жана салттарын эч качан илимий педагогиканын 
негиздерине,  илимий  педагогиканын  теория- 
ларынын  жана  методдорунун  жетишкендик- 
терине  бут  тоспойт,  практикалык  тарбиялоо 
ишинде  өзүн  актап  келе  жаткан  илимий  метод- 
дор  жана  каражаттар  көп  кылымдар  бою 
калыптанган  элдин  педагогикалык  тажрыйбасы, 
идеялары,  салттары  менен  бирге  колдонулушу 
керек. Ошону менен бирге, элдик педагогикадан 
алынган    тарбиялоо  каражаттары  башка  жактан 
келген  чоочун  нерсе  сыктуу  же  илимий 
идеяларга  кошумча  катары  каралбастан,  экөө 
бир организм катары кабыл алынышы керек. 
Ар бир педагогдун өзү окуучулар менен иш 
алып  барууда  элдик  педагогиканын  салттарын, 
тажрыйбаларын  жана  каражаттарын  илимий 
каражаттар  менен  бирге  колдонуу  жолдорун 
натыйжалуу  пайдалана  билүү  зарыл  экендигин 
так элестете алышы керек. 
Элдик  педагогиканын  негизги  принципте- 
ринин  бири – эмгекке  тарбиялоо.  Эмгек  салт- 
тарын  балдарына  өткөрүү,  адамзат  коомунун 
алгачкы  кезинен  эле  башталат.  Ошону  менен 
бирге  улуулардын  тажрыйбасы  жана  билими 
жаштарды  тарбиялоодо  атайын  колдонулган. 
Жаш  муундар  эмгектик  ык,  машыгууларга 
эртелеп  ээ  болушуп,  практикалык  иш-ара- 
кеттерди аткарышкан. Эмгек салттары өндүрүш 
күчтөрүн  күчөтүүдө  бир  топ  мааниге  ээ. 
Көптөгөн кылымдар бою эмгек салттары эмгекӨ 
чи  элдин  эң  керектүү  жүрүм-турум  нормалары 
катары  каралып  келген.  Кыргыз  элинин  эмгек 
салттарынын күчү мамилешүүнүн, достуктун, өз 
ара көмөктөшүүнүн, кызматташуунун калыптан- 
гандыгында. 
Балдарды  эмгекке  тарбиялоо,  алар  үй-
бүлөдө  эмгектенип  турмушка  катышууга  жара- 
гандан  бир  топ  мурда  башталган.  Баланын 
туулган  күнүнө  арналган  тойлордо  жана  балага 
ат  коюу  учурунда  каалоолор  айтылган.  Бала 
төрөлгөндө, «Атасына  окшош  малчы  болсун», 
кыз  төрөлгөндө  «Апасына  окшоп  саанчы 
болсун»  деп  айтышкан.  Бул  каалоолордо  эмгек 
адамдарынын  мүдөөсү  чагылдырылган.  Алар  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
253
балдарын  эмгекти  сүйгөн,  эмгекчил  адам 
бо- 
лушун
,  эмгеги  менен  бактылуу  турмуш  үчүн 
шарт түзүшүн каалашкан. 
Балдарды  эмгекти  жана  эмгек  адамдарын 
урматтоого,  сарамжалдуулукка  көп  көңүл  бур- 
дурушкан.  Ар  бир  үй-бүлөдө  эмгек  курал- 
дары,  ар  кандай  эмеректер  жана  мал-жан  чоң 
мааниге  ээ  болгон.  Балдарды  малга  жакшы  
көз  салууну,  аларды  уруп-согууга  тыюу  СА- 
лышкан.  Айрыкча  атка  карата  жакшы  мамилеге 
өзгөчө  көңүл  буруу  менен,  аны  асырашкан. 
Бекеринен «Ат адамдын канаты» деп айтышкан 
эмес. 
Сүт  менен  нанга  да  өзгөчө  мамиле  болгон. 
Сүт  жана  андан  алынган  азыктар  ыйык  деп 
эсептелген.  Аларды  жерге  төүп,  булгоо  күнөө 
деп  саналган.  Эгерде  кимдир  бирөө  сүттү 
кокусунан  төгүп  алса,  бармактарынын  бири 
менен  сүткө  кол  менен  кечирим  сурашып, 
экинчи  антпей  турганын  билдиришкен.  Ошол 
эле  учурда,  сүттү  өндүргөн  адамдардан  да 
кечирим  сурашкан.  Кыргыз  элинде  күн  бат- 
кандан  кийин  эшикке  сүт  алып  чыкканга, 
кечинде  бирөөлөргө  берүүгө  катуу  тыюу  са- 
 
 
 
 
лынган.  Аны  мындай  түшүндүрүшкөн:  кечинде  
сыртка  алып  чыгуу  уйдун  сүтүнүн  азайышына 
алып  келиши  мүмкүн.  Элдик  салт  боюнча 
жаштарды  мал  этинен  ар  түрдүү  азык-оокат 
даярдоого эртелеп үйрөтүшкөн. 
Ошондой эле, кыргыз элинде байыртан бери 
эли «Ашар» салты болгон. «Ашардын» мааниси 
–  адамдардын  бири-бирине  жардам  берип, 
акысыз  кол  кабыш  кылышында.  Мисалы,  бир 
адам  тоют  даярдайбы,  үй  курабы  же  башка 
жумуш кылабы ага коңшулары, достору, тууган-
уруктары,  тааныштары  ж.б.  жардамга  келиш- 
кен  да,  ал  ишти  тез  жана  оңой  бүтүрүшкөн. 
«Ашарга» катышуу аларга чоң моралдык канна- 
гат алып келген. 
Жогорудагыдай салттарды бүгүнкү күндө да 
жандандыруу,  пайдалануу  балдарды  эмгекти 
сүйүүгө,  боорукерликке,  адеп-ахлакка  ж.б. 
тарбиялайт. 
________________ 
1.  Т.  Максутов,  А.  Мырсабеков.  Улуттук  педагогика- 
нын негиздери. Ош, 1996. 
2. Белинский В.Г. Собр. Соч. М., 1984 стр. 88. 
3.  Т.  Максутов,  А.  Мырсабеков.  Улуттук  педагоги- 
канын негиздери. Ош, 1986. 82-б. 
 
 
 
Құдайберген Тұрсын 
 
ПАРАСАТ ТҰҒЫРЫНДА 
 
                                       
    Жарты  ғасырдан  астам    тамаша  тарихы 
бар  Қазақ  теледидарында  қаламының  қарымы, 
ойының  кемелділігі,  қара  сөздің  кестесінің  өзін 
қиюын тауып қалайтын шеберлігімен көпшілікті 
тəнті  еткен – жазушы,  Қазақстанның  еңбек 
сіңірген  қайраткері    Сұлтан  Оразалы.  Кезінде 
əдебиет  алыптары  атанған – Ғабит  Мүсірепов, 
Ғабиден  Мұстафин,  Сапарғали  Бегалин,  театр 
тарланы  Жүсіпбек  Елебеков,  кино  жұлдызы 
Шəкен  Айманов, “Адамзаттың  Айтматовы” 
атанған  Шыңғыс  Айтматовтар  туралы  та- 
лай-талай  фильмдерге  бергісіз  сыр-сұхбаттар 
жасаған    Сұлтан  Оразалы  “Қазақ  зиялылары 
туралы  антология”  деген  атпен  соңғы  төрт-бес 
жылдың  көлемінде  еліміздегі  шоқтықты  тұлға- 
лар  жайлы  фильм-портреттер  жасап,  көпшілік 
көрермен  назарына  ұсынды.  Олардың  арасында 
қазақтың  ұлы  ақыны  “Абай”,  бүгінгі  қазақ 
əдебиетінің  алыбы  Əбіш  Кекілбайұлы  жайлы 
“Парасат  биігінде”,  академиктер  Салық  Зиманов,  
 
 
 
Сұлтан  Сартаев  т.б.  туралы  он  төрт  сериялы  
фильм  өмірге  келіпті.  Осылардың  əрбірінде 
автордың  даңғайыр  білімділігі,  кемел  кісілігі, 
тереңнен  толғайтын  талғампаздығы,  сұңғыла 
шешендігі  қосыла  келіп,  тұтас  бітімге,  ортақ 
ойға қызмет етеді. 
Фильмнің  бастау  тұсында  автор: “Əбіш 
Кекілбайұлы  бұл  күндері  кемеліне  келген, 
толғауы  тоқсан  сөз  өнерінің  жемісін  көрген, 
алапат  еңбегі  мен  таланты  арқылы  атақ- 
абыройдың  биігіне  шыққан,  бірегей  адамның 
бақ-талайына  бітетін  қызық-қуаныштың  бəрін 
тартқан  суреткер.  Ол  биік  мансаптың  буына 
пісіп,  отына  шарпылған  адам.  Бұл  ретте  отызға 
келмей  ел  үкіметін  басқарған  Сəкен  Сей- 
фуллиннен  басқа  Əбіш  шыққан  мансап  биігіне 
қазақ  қаламгерлерінен  ешкім  де  көтерілген 
емес” (1,1) ,-деп  бас  кейіпкерге  деген  өзінің 
жүрек  түкпірінен  шыққан  кемелді  пікірін 
білдіреді.  Көрермен  осыдан  кейін-ақ  автормен  
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
254
бірлікте  фильмнің  қуат  пен  шуаққа,  кісілік  пен 
тазалыққа  толы  кезеңдеріне  тап  болғанын  дəл 
басып білгендей күйге енеді. 
Жиырмасыншы  ғасырдың  екінші  жарты- 
сында  əдебиет  əлеміне  “құйрықты  жұлдыздай” 
жарқ  етіп  еніп,  бүгінгі  жиырма  бірінші  ғасырда 
да  сол  биіктен  əсте  төмендемеген,  бүгінде 
руханият  əлемінің  абызына  айналған,  кемел 
парасат  иесі - Əбіш  Кекілбайұлы  туралы  екі 
бөлімді  фильм-портретті  көре  отырып,  оның 
шын  талантына  тəнті  боласың.  Тұғыры  биік 
тұлғаның  энциклопедиялық  жан-жақтылығы, 
бітім  тұтастығы,  кемел  ойлылығы  мен  фило- 
софиялық  танымының  тереңдігіне  де  көз 
жеткізесің.  Жылдар  қанатында  парасат  биігіне 
көтерілген  тұлғаның  қай  салада  болмасын 
алымдылығы  мен  тағылымды  əрі  қатпарлы 
ойларының  салиқалылығына  куə  боласың.  Осы 
орайда  сын  сарбазы  Сағат  Əшімбаевтың: 
“Адамның  азаматтық-адамгершілік  биік  тұлға- 
сын  айқындайтын  моральдық-этикалық  ұлағат- 
ты  факторлар - əлеуметтік  белсенділік  пен 
жауапкершілік  сезімді  сөз  жүзінде  ғана  емес, 
іс-əрекет  үстінде  дəлелдеу  немқұрайдылыққа 
жол бермеудің бірден-бір басы ашық шарты” (2, 
238) ,- деген  пəлсапасы  еріксіз  ойға  оралады. 
Кейіпкердің  кісілік  келбеті  мен  пенделік 
кішілігі,  қаламының  құдіреті  мен  ой  өрімінің 
мөлдірлігі  адами  пендені  көзге  көрінбес,  қыл 
арқанмен  тұтқындап  ұстап,  сөз  мəйегінің 
кəусарынан  сусындатады.  Содан  да  болар-ау, 
қаншама  жылдар  бойына  телеэкран  көгінде 
атышулы  ел  марқасқаларымен  ой  бөліскен, 
танымал телепублицист Сұлтан да бұл ауылға ат 
басын  кеш  те  болса    бір  бұрды.  Қазақ  əде- 
биетінің  кемеңгер  алыптары – қос  Ғабең,  шоң 
Шыңғыс, кино абызы Шəкен секілді заманының 
заңғарларымен    көзбе-көз,  қас  қағымда  та- 
лай-талай танымды да татымды ойларды ортаға 
салған  Сұлтанның  “құлын  күнінен  бірге  өскен 
досының”  сыр  сандығын  ашуға  араға  ширек 
ғасырдан  астам  уақыт  салып  барғаны  да 
кім-кімді  де  болса  таңдандырмай  əрі  таңқал- 
дырмай қоймады. 
Халқымызда “Сырлы аяқтың сыры кетсе де, 
сыны  кетпейді”  деген  қанатты  сөз  бар.  Сұлтан 
аға  да  кемеліне  келген,  келісті  шағында 
талайдан  толғанып,  əбден  уақыты  пісіп-  же- 
тілген,  ой  қазанында  суарылып,  ақ  тілекке 
айналған  салиқалы  ойларын  ортаға  салуды  жөн 
санаған  секілді.  Осыдан 40 жыл  бұрын  өзі 
жазғандай  “Теледидардың  сирек  қасиетінің  бірі 
–  адамдармен  таныстыруы.  Электронды  лампа 
қазақ топырағында жанғаннан бері экраннан сан 
түрлі  адам  жүзін  көріп,  əр  ойлы  сөз  тыңдап 
жүрміз.  Сонда,  барлап  қарасаңыз,  он-он  бес 
минуттың  ішінде  əлгі  сөз  сөйлеуші  адамның 
кейбір  мінез  ерекшелігін,  ой  жүйесін,  қабі- 
лет-дарын  мөлшерін  біршама  байқауға  болады. 
Телекамераның өткір көзі рентген сəулесі тəрізді 
оның ішкі сыр, қалтарыс қасиеттерін де шарлап, 
көп  жайды  ашып  береді.  Міне,  телекамераның 
осы дарынын – адам мінезін даралап көрсететін 
мүмкіндігін  тиімді  пайдалануға  тиіспіз” (3,502), 
- деген ойларын фильм-портретте де үнемі естен 
шығармайды.  Сұлтан  осы  жолы  да  тынымсыз 
ізденісті  фильмге  ат  қоюдың  машақатынан 
бастапты.  Бірінші  фильмді  Жұмекеншілеп  айт- 
қанда “Ақ шағылда туған арман” десе,  “Парасат 
биігінде”  атты  екінші  фильмді  “Əбіш  Кекіл- 
байұлы – қоғам  қайраткері,  көсемсөз  шебері” 
деген айдармен əйгілепті. Екі фильмнің атауы да 
анадайдан  көрерменіне  қол  бұлғап,  мені  көр, 
мені  қара  деп  “атойлап”  тұр.  Көркем  дүниенің 
кісілік  келбеті,  суреткерлік  тереңдігі  кез-кел- 
генді  өзіне  тартып  тұратын  Əбіштің  толыс- 
қан-толыққан  шағында  экранға    шығуының  өзі 
де  тек  авторға  ғана  аян.  Əрі  осы  қанатты 
ойларын  екі  сериялы  фильмнің  өн  бойына 
айшықты орнықтыра əрі жарасымды кіріктіре де 
білген.  Фильмнің  айтары  да,  айтпағы  да, 
айтқаны да мол. Тума талант Сұлтанның фильм- 
нің  беташарын  бас  кейіпкер  Əбіш  аға  өмірге 
келген,  ол  кісіге  ерекше  ыстық  өлке  Маңғыс- 
таудан бастауы да əп дегеннен көрерменді еліте 
əрі  еліктіре  түседі. “... Оны  көргенде  жалғыз 
Жаратушының  шеберханасына  кіріп  кеткендей, 
өз  көзіңе  ие  бола  алмай  қаласың.  Біреулер  оны 
Маңғыстау  елі,  мыңдаған  жылдар  өлкесі, 
мыңдаған  шың  құздар  мен  шыңырау  құдықтар 
аймағы деп атап жатады. Ал маған əлі де сырын 
аша  қоймаған  мың  құпия,  мың  жұмбақ  орда- 
сындай  көрінеді  де  тұрады” (4,2), - деп  баста- 
латын  тым-тым  тылсым,  тым-тым  алыс  өлкенің 
абыз  Əбіштің  өзіне  де  таныс  емес  құпиясының 
қатпарына  автормен  бірге  ере  түсіп,  ішіне 
кейіпкермен бірлікте ене түсесің. 
Тумысында  тамаша  телепублицист  Сұлтан 
теледидардағы авторлық-жүргізушілік жұмысын 
мемлекеттік  қызметке  айырбастаған  кезеңде  де 
көгілдір экранның жаныңды арбайтын, сиқырлы 
əлемінен  ұзап  кете  алмады.  Асау  жүрек  үнемі 
бұлқыныста  болып,  қашанда  ой  қыспағынан 
шыға алмады. Жүрек түкпірінде өзі университет 
қабырғасынан танитын сырлас əрі сыйлас досы, 
бүгінде “қара жорға” атанып, қара сөзден “түйін 
түйген”, ой алыптарының бірі əрі бірегейі Əбіш 
Кекілбайұлы  туралы  фильм  жасасам  деген  ой 
маза  бермеді.  Қимас  досы,  əрі  мемлекет,  əрі 
қоғам  қайраткері  дəрежесіне  көтерілген  зор 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
255
тұлға жайлы ұзақ толғанды, ұзақ толғатты. Оған 
негіз  де  жоқ  емес  еді.  Əбіш  жайлы  жазу    бір 
басқа да, ал оны қағаздан экранға көшіру, əрі ірі 
тұлғаның биік бейнесін бір сəтке де аласартпай, 
бір  кадрден  бір  кадрге  биіктете  отырып, 
Алатаудың  ұшар  шыңына  дейін  алып  шықсам 
деді. “... Өмірдегі  драматизмге  толы,  шие- 
леніскен  оқиғалардың  қиын  түйінін  шешіп, 
соның  бел  ортасында  жүрген  адамдардың 
психологиялық  құбылыс-күйін,  жан  диалекти- 
касын  сергектікпен  бақылау  қолында  теледи- 
дардың  құдіретті  құралы  тұрған  режиссерлер 
мен  публицистердің  шығармашылығына  жол 
ашпай  ма?!  Əрине,  бұған  талант  пен  тəжірибе 
керек-ақ” (5,530). Автор    фильмде  сол  діттеген 
арманына жетті де. 
Ми  қайнатар  аптап  ыстықты  күндері 
денеңді күйдіріп, бас айналдырар мидай жазығы 
сағымдай  созылып,  жалғыз  тамшы  судың  
өзі  өміріңнің  жалғасына  айналатын  шеген 
құдықтың  желкесіне  отырып  ой  тиегін  ағытқан 
Əбіш  Кекілбайұлының  адами  келбеті  көрер- 
меннің көз алдында кемел суреткердің даңғайыр 
көсемдігімен  қабыса,  пенденің  туған  жерге 
деген  шексіз  əрі  шетсіз  перзенттік  махаб- 
батымен  қатар  өріліп,  қойындаса  бірге  еріп 
отырады.  “Менің  бүкіл  шығармашылығымның 
басты  тақырыбы  ол – осы  туған  жерім  деп 
айтуға  болады.  Өйткен  себебі,  осы  жер  туралы 
мен    “Ұйқыдан  оянған  ару”  дейтін  тарихи- 
танымдық  кітап  жаздым.  Осы  жер  туралы 
өзімнің  алғашқы  повесім,  прозадағы  алғашқы 
туындым  “Бір  шөкім  бұлтты”  жаздым.  Осы 
жерде  өткен  балалық  шақта  көргендерім, 
естігендерім, менің көзтаныстарымның басынан 
өткен  жағдайды  суреттедім.  Қажет  десеңіз,  мен 
басқа  өмірден,  басқа  өлкелер  туралы  жазған 
шығармаларымда  да  осы  өзім  көрген  өлкенің 
рельефін, өзім көрген адамдардың мінезі мен сөз 
реңкін  пайдалануға  тырыстым” (6,2), - деген 
жолдарда  Əбіш  ағаның  туған  жерге,  өскен 
ортаға  деген  шексіз  махаббаты  мен  сағынышы 
жатыр  емес  пе?  Олай  емес  қой  деп  ойласаң, 
экранда  Əбекеннің  ту  сыртындағы  санқатпарлы 
аласа  таудың  өзі  де  кейіпкердің  салиқалы 
əңгімесінің  құдірет-күшімен  іштей  болса  да 
бірте-бірте  көз  алдыңда  жоталана,  биіктей 
түседі. Ал мұның өзін кадрдегі бейнекөрініс пен 
сөздің  жарасымды  жымдастығын  тұтастыққа 
айналдырған 
режиссердің 
алымдылығына 
бағалаған  жөн. “Аса  күрделі  адам  табиғаты – 
ішкі  жан  құбылысынан  бастап  тырнағының 
ұшына  дейін  өзін  қоршаған  əлеуметтік  жəне 
табиға  ортамен  үнемі  байланыста  болады” 
(5,203).  Міне  осыны  тамаша  əрі  көпті  көрген 
кəнігі  телепублицист  пен  ойлы  əрі  алымды 
режиссердің  ақыл-ойларының  тоғысынан  келіп 
туындаған  көркем  кадрлардың  фильм  ажарын 
ашудағы  рөлі  аса  жоғары.  Режиссер  Артур 
Алиповтың қырағы көзінен бала Əбіштің жалаң 
аяқ  күндеріндегі  өлкенің  жусаны  мен  жуасы  да 
қалыс  қалмаған.  Қара  домалақ  баланың 
“құлдыраң қаға” жүгірген көрінісі кешегі күннің 
көрінісі  мен  сан  қабат  тіршілігінен  сені  де 
хабардар етеді. 
“Мен  үшін  ең  қымбат  қазағымның  даласы, 
оның  ішінде  Маңғыстау  өлкесі”  деген  кейіп- 
кердің  жүрекжарды  ойларынан  кейін  кім-кімде 
өзі  өскен  өлкенің  жусаны  мен  жалаң  аяқ 
күндерін  аңсайды,  балалық  шақтарына  сағы- 
нышпен  оралады.  Фильмнің  қуаттылығын  да, 
берер  тағылымын  да  туған  жерге,  өскен  ортаға 
деген  балаң  көңілдің  жігіт  ағасынан  ел  ағасына 
айналса  да  əлі  басылмаған  сағыныш  сазының 
үздіксіз  жалғастығынан  табасың.  Құзды  таулар, 
жақпар  тастар,  тіршілік  атаулының  мөлдір 
бұлағына  айналған  құдық,  туған  жердің 
тұғырына  балаңған 
ауыл  қариялары  да 
кейіпкердің  айтар  ойлары  мен  көңілдегі  айтпақ 
пікірлеріне  іштей  де,  сырттай  да  фильмде 
жымдастық  танытқан.  Оператордың  Əбіш  аға 
ағыл-тегіл  ой  тиегін  ағытып  отырған  сəттегі 
оның  жан  толқынысы  мен  сезім  сұлулығын  тап 
басатын  сəттері  де  Есім  Даркеевтің  талантынан 
хабардар  етеді.  Фильмде  автор-режиссер- 
оператор  “үш  тағанның”  ортақ  ойларынан 
туындаған  сұлу  сəттер  кез-келген  кадрде  ал- 
дыңнан шығып, көзді арбайтын сұлу сиқырымен 
ізінен бүлкілдете ертіп отырады. 
Əбіштің  балалық  шағы  да  соғыспен  тұс- 
па-тұс  келді.  Ұзақты  күн  тау  басына  шығып 
алып,  анасын  сағынышпен  күткен  сəбидің 
жаралы  жүрегіне  соғыс  салған  тауқымет  те  аз 
емес. Фильмде сондай сəттердің тірі куəгеріндей 
болған  кадрларды  (шахта,  поезд,  состав  т.б.) 
орынды  пайдалану  арқылы  режиссер  кейіпкер 
сөзін  жандандыра түсіп, сол кезеңнің жабырқау 
сəттерін  көз  алдыңа  қайта  оралтады.  Балаң 
Əбіштің  арман  арқалап  Алматыға  келген  сəт- 
теріндегі  кинохроника  (қаланың 50-ншы  жыл- 
дардағы  көрінісі,  ҚазМУ-дың  үйі,  ұлы  Мұ- 
қанның  бейнесі,  Əбіштің  студент  кезіндегі 
достары) да автордың Əбіш жайлы мықшегедей 
ойларын  шегендей  түсіп,  кейіпкердің  саған 
беймəлім аралына өзіңді ерте жөнеледі. 
Екінші    фильмнің  арқауы,  арқалаған  жүгі 
тым  бөлек.  Бұл  бөлім  елге  жүрер  жолын 
айқындау  əрі  азаматқа  сын  шақтағы  Əбіш 
секілді  биік  тұлғаның  “өмір  майданындағы” 
арпалысы  мен  жанкешті  еңбегіне  арналған. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
256
Солай  болса  да  Əбіштің  көшбасындағы  қоғам 
қайраткерлерімен  тізе  қоса,  жанын  сала  еңбек 
еткен  жылдарының  шежіресін  қаз-қалпында 
беруге  тырысқан.  Алмағайып  заманда,  жүрер 
жол,  бет  алар  бағыт  əлі  де  айқындала,  саралана 
қоймаған  кезеңде  Əбіштің  Елбасымен  қол 
ұстасып,  тізе  қосып,  халқын  қайраңнан  алып 
шыққан  тəуекелділігін,  парасаттылығын  көр- 
сетуді  автор  мен  режиссер  мақсат  еткен  де,  сол 
жолда қабырғалы дүние туындатқан. 
Фильмнің  екінші  бөлімінің  өн  бойындағы 
кадрлердің  өзінен-ақ  автор  мен  режиссердің  ой 
мен  идеясының  ортақтығынан  туындаған,  əрі 
осылардың  тұтастық  бірлігінен  туған  кадрдегі 
бейнекөріністердің 
мөлдірлігін 
байқайсың. 
Бейнефильм  сəттілігін  кейде  үзік-үзік  кадр- 
лердің жүйелі жымдасқан тұтастығынан іздеу де 
керек.  Осы  бір  сəтте  режиссуралық  шешім- 
дердің  шынайылығынан  келіп  шығады.  Сан 
алуан  бағыттағы,  сан  қырлы,  оператор  каме- 
расына  іліккен  дүниелерден    таңдаулыларын 
алуға  да  режиссердің  көрегенділігі  мен  талғам- 
паздығы  керек-ақ.  Кадрде  Астана  көріністеріне 
орын  беріліп,  Мемлекет  жəне  қоғам  қайраткері 
Ə.Кекілбаевтың  түрлі  жиындарда,  Парламент 
отырыстарында  сөйлеп  жатқан  сəттерінің  көрі- 
ністері, Алғашқы тəуелсіздік  алған  жылдардағы 
жазушы  қатысуымен  өткізілген,  бүгінде  ел 
тарихына  жазылған  бейнебаяндар,  Ресми  сапар 
кезіндегі  сəттер,  Елбасының  Маңғыстаудың 
тарихи  орындарын  аралап  жүрген  көріністері, 
Маңғыстау  сапарлары,  Жоғарғы  Кеңес  сес- 
сияларынан  көріністер  сап  түзеп,  тізбектеліп 
кете  береді.  Жүздеген,  мыңдаған  кадрлер  біріге 
келіп,  сан  үннің  басын  тоғыстырған  ортақ 
мақсатқа қызмет етеді де бір симфонияның əуен 
ырғағына толықтай бағынады.    
Қос  фильмдегі  айтылған  ойлар  тау  тұлғалы 
Əбіштің  кешегі  балаң  күнінен  бүгінгі  Ел 
Ағасына  айналған  данағөй  Əбішке  дейінгі  өмір 
жолдарын  сатылай  қамтып,  жүйелей  желілеп 
отырады. Автордың Əбіш əлеміне кіруі үшін де 
ұзақ  толғанған,  басынан  өткерген  қияпат 
күндерін кейіпкердің əңгімеден-əңгімеге көшкен 
ойларынан  соң  ғана  ұғынғандай  боласың. 
Телегей-теңіз,  алапат  ойлы  Əбіштің  кемерінен 
асыла  төгілген,  кемелділігіне  тəнті  бола  түскен 
сайын, күні бүгінге дейін эфирде ешкімнен сағы 
сынбаған  Сұлтанның  əп  дегеннен  сауырға 
“қамшы  салмаған”  сырбаздығына  көзіңді  жет- 
кізесің.  Жастайынан  Əбіш  əлемінің  жан-жақ- 
тылығын  зерделеп  өскен  Сұлтан  өзіне  таныс 
болса  да,  талғамы  биік  өлкені  ой  қатпарында 
қайта-қайта  қайната  түсіп,  сығымдалған,  ең 
салмақты,  ең  салиқалы  көсемсөздерін  ғана  ой 
түкпірінде  қалдырыпты.  Əрі  осы  ордалы  ой- 
ларын  фильмде  өзінің  студенттік  кезден  күні 
бүгінге  дейінгі  жан  қиысқан  кемел  досына 
қалтқысыз шын көңілден арнапты. 
Фильмдегі  Əбіш    Кекілбайұлы  тұлғасын 
одан  əрі  биіктетіп  тұрған  да  оның  замандас 
тұстастары,  əріптестері,  халқының  ел  таныған 
қалаулы  азаматтары.  Халқының  “қазанатына” 
айналған,  көсемсөздің  шебері  Əбдіжəміл  Нұр- 
пейісов,  қазағымның  “төл  баласы”  Герольд 
Бельгер,  біртуар  ел  перзенттері  Мырзатай 
Жолдасбеков, 
Ақселеу 
Сейдімбек, 
Төлен 
Əбдіков  сынды  азаматтардың  Əбіш  аға  жайлы 
терең  ойлары  мен  татымды  пікірлері  фильмнің 
ажарын  аша  түсіп,  оны  одан  əрі  тұғырлы  ете 
түседі.  Герольд  ағаның  “Əбіште  философиялық 
тұғыр, рухани-əдеби концепция бар” деуі немесе 
Мырзатай  ағаның  “Мен  төрт  данышпанды 
көрдім,  олар  Қ.Сəтбаев,  М.Əуезов,  Ə.Марғұлан, 
ал  төртіншісі  Ə.Кекілбаев”  деп  баға  беруі  де 
автордың  кейіпкер  бейнесін  алшудағы  ұтымды 
сəттерінің бірі əрі бірегейі. 
Автор  мен  режиссер  фильмді  жасау 
барысында  кейіпкердің  ел  басына  ауыр  шақтар 
туған  бұралаң  күндеріндегі  қайсарлығы  мен 
қарымдылығын  көрсете  отырып,  оның  еңселі, 
қабырғалы  азаматтығынан  көпшілікті  хабардар 
етеді.  Қиын  сəттерде  Елбасының  қасынан 
табылып, ана тіліміздің тағдыр-талайы  “додаға” 
түсіп  тұрғанда  да    “аталы”  сөзін  сөйлеп,  көптің 
тілін  тапқан  “жолтапқыштығын”  əрі  Жаңаөзен 
оқиғасына  байланысты  қайсарлығы  сынды 
кемелділігін  сенаторлар  Қуаныш  Сұлтанов  пен 
Оралбай Əбдікəрімов, академик Сұлтан Сартаев 
сынды  Ел  Ағаларының  ойларымен  түйіндей  
түсуі  де  кейіпкер  бейнесін  тұлғаландыра, 
асқақтата  түскен.  Парламенттегі  түйінді,  шетін 
мəселелерді  шеше  білудегі  Əбекеннің  көре- 
генділігі  де  сол  кезеңдегі  кадрларды  көріп 
отырғанда, алдыңнан аңдыздап шығып отырады. 
“Егемен  Қазақстан”  газеті  фильмнің  алғы- 
сөзінде  бұл  игілікті  іс    “Қазақ  зиялылары  ту- 
ралы  антология”  сериясымен  дүниеге  келген 
деген  пайымды  ой  айтыпты.  Шын  мəнінде 
С.Шəріпұлы  теледидардан  кеткен 80-ншы  жыл- 
дардың  орта  тұсынан  кейін  де  бұл  тақырып 
атаусыз  қалған  жоқ.  Қолға  алынған,  істелген 
істер де баршылық. Алайда, жұмыста жүйелілк, 
істе  орнықтылық  болмады.  Көпшілігі  жай 
хабарлар  түрінде  атүсті  жасалынып,  зиялылар 
бейнелері  бойларына  дарыған  топ  бар  тол- 
қын-толғанысымен ашылмай қалды. Содан бергі 
ширек  ғасырдан  астам  мерзімде  қайта  түлеген, 
қайта  қанат  қаққан  Сұлтан  еңбегі  еленуге, 
елеуге  тұрарлық  “алтын  қорға”  қосылған  мол, 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
257
өлшеусіз  мұра.  Бас  кейіпкер  Əбіш  жазғандай: 
“Қаның  мен  жаңынды  тулатқан  шын  тебіреніс, 
шын  толғанысты  талап  етеді.  Онсыз  небір 
керемет  ой  шын  көркем  образға,  көркем  шын- 
дыққа  айнала  алмай,  сылдыраған  ғұмырсыз 
құрғақ  сөздің  кебін  киеді” (7,37), - деген  ой 
автордың  ізденісі  мен  ірілігіне  берілген  баға 
іспеттес.     
Қашанда  “ұлылыққа  тағзым”  еткен  əдетіміз 
бойынша аға Əбіштің 360 əулиенің жері атанған 
өлкеде Бекет атаның мазарына барып тəу етуі де 
бүгінгі ұрпақтың жадында сақталып қалатындай 
реңді  əсерде  берілген.  Қандай  жарасымды, 
қандай ғанибет! Əсіресе, Маңғыстау облысының 
əкімі  Қырымбек  Көшербаевтың “... Маңғыстау 
жерінің  тарихын,  Қазақ  халқының  тарихын, 
бастан  өткен  теперіштерін  Əбекеннің  аузынан 
есту  үлкен  ғанибет.  Өйткені,  бұл  кісі  тірі 
энциклопедия.  Сондықтан  халықаралық  интел- 
лектуалдық  əлеумет  ол  кісіні  (Əбіш  Кекілбай- 
ұлын)  жер  бетінің,  планетаның  ең  ойшыл 100 
адамының  арасына  кіргізген.  Біз  оны  мақта- 
нышпен  айтамыз”  деген  пікірінен  кейін  Əбіш 
Кекілбайұлы  бейнесін  сомдаған  топтың  алдына 
қандай  мақсат  қойғандығына  айқын  көз  жет- 
кізесің. 
Əбіш  Кекілбайұлы  қай  қиянда  жүрсе  де, 
оның  жүрек  түкпірінде  кіндік  қаны  тамған 
өлкенің  “қара  алтынынан”  телегей-теңіз  мұхит 
жасап  жатқан  атпал  азаматтарының  биік  бей- 
несі,  олардың  əрбірінің  өмірге  деген  тола- 
ғай-тасқын іңкəрліктері кетпейді. Ойын он саққа 
жүгірте  отырып,  қияндағы  көзді  аштырмайтын 
құмды  дауылдың  аспан  мен  жерді  тұтастырған 
аласапыран кезін көз алдыңа ылғи да елестетеді. 
Сөйтеді  де,  олардың  бойындағы  осыған  деген 
төзімділік  пен  жанкештілікті  туған  жердің 
көңілге  сыймайтын    кіршіксіздігі  мен  қара- 
пайым  пенделерінің  кіндік  қаны  тамған  өлкеге 
деген мəңгілікке байланған адами махаббатынан 
табады.  Ал  фильм  авторының:  “Əбіштің  тал 
бойындағы  асыл  қасиеттерінің  бірі – оның 
кісілігі,  кішілігі,  зор  адамгершілігі.  Ол  ханмен 
отырса да, қарапайым халықтың ішінде жүрсе де 
бір  қалпынан  айнымайтын  кең  пейілі,  зор  
 
 
 
мейірімі  арқылы  жұртты  өзіне  баурап  алатын 
қасиеті.  Сондықтан  да  оның  достары  көп” 
(8,234), - дегеніндей,  батыс  өңірінің  мұнайшы- 
лары  мен  малшылары,  зиялылары  мен  қалам- 
герлері  қашанда  болсын  Əбіш  Кекілбайұлын 
хандай  қадірлеп,  алақанға  салып  ардақтап,  
ағалық ақылына кенеліп жатады. 
Бүгінде алыптар тобындағы, қанша тар жол, 
таңғақ  кешуде  де  халқы,  елі  үшін  “табаны 
таймай  келе  жатқан”  абыз  Əбіштің  ұлылығына 
бас  иесің.  Ұстазы, 100 жасаған  Еренқұл  қа- 
рияның шəкіртіне берген “Халқың аман болсын, 
тыныштық  заман  болсын,  барлығың  да  осы 
менің  жасыма  келіп,  жамандық  көрмеңдер, 
періште  əумин  десін”  деген  батасы  Жарат- 
қанның  “қара  жорға”  атанған  кемел  ойлы 
Əбішіне  деген  ақ  тілеулі  батасындай,  ойыңнан 
бір  сəтке  де  шықпайды.  Ел  таныған,  халқы 
сыйлаған ел азаматтарының асқақ бейнесі экран 
көгінде замандастарын сүйсіндіріп, ұрпақтарына 
үлгі болып, бірге бола берсін?! 
________________   
1.  Оразалы  С.  Парасат  биігінде.  Телесценарий. – 
2009. – 9 бет. 
2.  Əшімбаев  С.  Парасатқа  құштарлық. – Алматы: 
Жазушы, 1985. – 238 бет. 
3.  Оразалы  С.  Жүректің  көзі  ашылса. – Алматы: 
Өнер, 2001. – 784 бет. 
4.  Оразалы  С.  Парасат  биігінде.  Телесценарий. – 
2009. -  9 бет. 
5.  Оразалы  С.  Жүректің  көзі  ашылса. – Алматы: 
Өнер, 2001. – 784 бет 
6.  Оразалы  С.  Парасат  биігінде.  Телесценарий. – 
2009. – 9 бет. 
7.  Толстой А. Əдебиет жайында. – М. – 1956. – 567 бет. 
8.  Уақыт жəне қаламгер. – Алматы: Жазушы, 1984. – 
272 бет. 
9.  Оразалы  С.  Жүректің  көзі  ашылса. – Алматы: 
Өнер, 2001. – 784 бет.   
* * * 
В  статье  рассматривается  фильм-портрет  талант- 
ливого  телепублициста  С.Оразалы,  посвященный  выдаю- 
щемуся народному писателю А.Кекилбаеву. Автор глубоко 
всесторонне  анализирует  своебразие  главного  героя 
фильма.          
* * * 
The article considers the movie-portrait of the talented 
tele-publicist S.Orazaly that is devoted to the outstanding 
national writer A.Kekilbayev. The author deeply analyses and 
reflects on the variety and comprehensiveness of the main 
person of the movie. 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
258
Г. Омарова 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: