Қолданбалы психология және психотерапия

176 
 
из этих областей мы не взяли – везде успешно могут быть использованы идеи 
Л.С.Выготского в соответствии с реалиями сегодняшнего времени.  
 
В  различные  концепции  о  сущности  человека,  закономерности 
развития  его  психики,  вкладывались  основные  соотношения:  «человек  – 
природа»,  «человек-общество»,  «человек-божество»,  «человек-культура». 
Как  известно,  на  протяжении  многих  десятилетий  психика  человека  не 
рассматривалась  в  соотношении  «человек-духовность».    Мир  человека  есть 
способ  организации  и  развития  его  жизнедеятельности  в  определенной 
духовной форме. Л.С.Выготский подчеркивал, что в отношениях личности с 
миром выявляется культурно-ценностный потенциал человеческой общности 
и  поэтому  особую  значимость  и  актуальность  приобретает  духовное 
наследие любого народа. 
 
В  этой  связи  подчеркнем,  что  настало  время  создать  и  утвердить 
Государственную  программу,  по  которой    образование  –  реально  будет 
основным  транслятором  признания,  уважения  духовного  наследия  народа 
Казахстана  и  выполнение  главного  его  предназначения  –  формирование 
интеллектуального творческого потенциала нации.   
Воспитание  тесно  связано  с  процессом  психического  развития 
человека. На современном этапе воспитание, с нашей точки зрение, должно 
осуществляться  с  позиций  этнофункционального  подхода.  Сухарев  А.В.
 
/2/
 
определяет  такое  воспитание  как  деятельность  по  передаче  содержания 
(ценностей,  духовно-нравственных  ориентиров,  исторических  традиций) 
конкретной культуры, а не абстрактного культурно-исторического опыта.     
Процесс вхождения человека в культуру, его социализация и адаптация 
рассматривались с разных точек зрения /3/. Вместо отвлеченных феноменов 
сознания  необходимо  сосредоточить  научные  интересы  на  феномене 
исторического и культурного сознания. Именно они всегда взаимосвязаны с 
этническими  переживаниями  человеческой  личности.  Формирование 
культурного  самосознания  необходимо  рассматривать  через  призму 
формирования 
научного 
сознания 
и 
самосознания. 
Социально-
психологическое  взаимодействие  молодежи  должно  строиться  на 
уважительном  отношении  к  нациям  и  народностям.  В  связи  с  этим 
необходимо  специально  готовить  молодежь  к  положительному,  либо 
нейтральному 
восприятию 
национально-специфических 
своеобразий 
поведения  лиц  различной  национальности.  Толерантный  человек  –  это 
личность с национальным достоинством, взаимоуважительно относящийся к 
своим и другим культурам. 
Становление  современного  человека  как  личности  необходимо 
рассматривать  как  процесс  активного  освоения  духовного  наследия.  Для 
этого  требуется  на  широкой  междисциплинарной  основе  разработка 
фундаментальных  исследований,  направленных  на  установление  его  роли  в 
психической  жизни  человека  и  общества  в  целом.  Это  психологический 

177 
 
анализ влияния духовного наследия на свойства личности и его поведение в 
этом сложном мире.       
 
С  нашей  точки  зрения,  современную  теоретико-методологическую 
основу  психологии  составляет  культурно-историческая  парадигма,  так  как 
содержание  культурно-исторического  подхода  в  воспитании  составляет 
единство социального и личностного в развитии духовного наследия нашего 
века. 
В  КазНПУ  им.Абая  эта  идея  активно  внедряется  непосредственно  в 
учебно-воспитательный  процесс.  Принципом  работы  со  студенческой 
молодежью  в  последние  2-3  года  выступает    национально-охранительный 
вектор  воспитания,  т.е.  охраняющий  традиции,  обычаи,  духовное  наследие, 
системогенетическую национальную специфику образовательного процесса.  
Мы  считаем,  психологической  сутью  такого  воспитания  является 
гражданская самоидентификация личности  в контексте духовного наследия, 
что  и  составляет  интеграционную  основу  формирования  молодежи.  Этот 
вектор  наиболее  верный,  так  как  Казахстан  занимает  одно  из  лидирующих 
мест в мире по сохранению и использованию национального наследия. 
Подтверждением  этих  идей  является  конференция  высокого  уровня, 
организованная и проведенная при поддержке кластерного бюро ЮНЕСКО, 
Национальной  комиссии  РК  по  делам  ЮНЕСКО,  Центра  изучения 
межэтнических, 
межконфессиональных 
отношений 
Академии 
государственного  управления  при  Президенте  РК,  а  также  Союза 
художников  Казахстана,  а  также  факт  ее  проведения  в  стенах  первого  и 
старейшего, ведущего в стране вуза /4/.  
С точки зрения науки – это общецивилизованный планетарный подход 
к  формированию  современной  личности.  Успехи  развития  личности  во 
многом  зависят  от  того,  как  понимать  и  принимать  духовное  наследие. 
Психологическая наука связывает ее с творческой деятельностью  человека. 
Когнитивная  чувствительность  в  познании  духовного  наследия  в 
человеческой психике велика, а психические свойства личности проявляются 
во  всех  видах  культуротворчества.  Идеи  Л.С.Выготского  культурно-
исторической  психологии  можно  рассматривать  в  связи  с  обсуждаемой 
проблемой  в  этой  интерпретации.  Речь  идет  о  взаимообусловленности 
психических 
процессов 
и 
духовного 
наследия 
в 
механизмах 
жизнедеятельности людей /1/. 
Человеческая  психика  исторически  порождает  любую  культуру,  а  она 
оказывает  главное  влияние  на  развитие  психики  и  становление  личности  в 
целом.  Здесь  важно  помнить  о  наличии  у  каждого  из  нас  культурно-
исторических свойств нашей психики, которая является благодатной почвой 
для  оптимального  развития  интеллектуального  творческого  потенциала 
народа Казахстана.  

178 
 
 В 
широком  смысле  духовное  наследие  представляет  собой 
преемственность,  благодаря  которой  общество  и  воспроизводит  себя, 
сохраняя  и  передавая  в  неизменном  виде  накопленный  предшествующими 
поколениями опыт.  
Таким  образом,  социальная  система  обеспечивает  необходимую  ей 
некую  стабильность,  являясь  предпосылкой  и  исходным  пунктом 
последующего  развития  общества.  Ведь  дело  в  том,  что  в  нематериальном 
культурном наследии можно выделить три ее основные функций: трансляция 
(передача культуры), социальный контроль, социальная интеграция.  
Образование  же  является  механизмом,  с  помощью  которого  культура 
общества  проецируется  на  культуру  личности.  Дело  в  том,  что  массив 
нематериального  культурного  наследия  постоянно  расширяется  и  этот 
процесс, к счастью, бесконечен. Его приращение, как известно, идет в двух 
направлениях:  
перспективно, что связано с созданием ее новых фактов;  
ретроспективно, когда приобщается то, что раньше таковым не считалось.  
Данная  проблема,  предельно  широка  и  она  приобретает  мировое 
значение.  Наша  неотложная  задача,  не  впадая  в  крайности,  выделить 
основные пути, по которым будет оптимально внедряться в образовательную 
сферу духовное наследие Казахстана /5/.   
-
 
Во-первых,  принципиально  важно  сочетать  реализацию  личностно-
профессиональных  задач  с  общегуманитарной  функцией.    Сопрягать 
собственно  профессиональные  проблемы  с  общекультурными  контекстами 
их обсуждения. 
-
 
 Второе,  формировать 
у  всех  социальных  субъектах  страны 
интеллектуальную рефлексию.  
-
 
 Предстоит  большая  работа  в  сфере  раскрытия  смысла  духовной 
культуры прошлого по отношению к сегодняшнему дню.  
-
 
 Одной  из  основных  проблем  сегодня  является  вопрос  о  путях  и 
средствах,  которые  позволят  обеспечить  воспроизводство  нематериального 
культурного наследия в буднях образования.  
-
 
Создание  условий  каждому  преподавателю  и  студенту,  учителю  и 
ученику,  свобода  студенческого  выбора  в  профессии,  образовательных 
дисциплинах,  в преподавателях,  в  личностном  росте.  Это ключ  к  успеху  по 
реализации  своего  индивидуального  творческого  потенциала  через 
содержание нематериального культурного наследия Казахстана.   
-
 
Оперативно  и  на  научной  основе  транслировать  от  общества  к 
личности эти сведения. 
-
 
 Постоянное  оценивание,  наличие  состояния  наследия  с  целью  его 
отбора, анализа и использования в формировании подрастающего поколения 
на основе психовозрастных факторов. 

179 
 
-
 
Ученые  должны  суметь  повернуться  лицом  ко  всей  общности 
человеческой культуры, нематериальному наследию. Уметь соотносить с ней 
цели  и  задачи  научных  исследований,  общение  с  непосредственными 
первооткрывателями этих ценностей.  
 Современные  успехи  страны,  в  которую  войдут  лучшие  идеи 
представителей международных  и отечественных организаций по проблемам 
духовного  наследия  сыграют  огромную  роль  в  деле  формирования 
современных  специалистов.  Все  это  будет  надежной  основой  построения 
сильного, независимого и динамично развивающегося Казахстана в 21 веке.  
  
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Выготский Л.С. Собрание соч.: В 6т – М., 1982. 
2.
 
Сухарев  А.В.,  Кравченко  О.Ф.,  Овчинников  Е.В.,  Тимохин  В.В., 
Шапорева А.А., Щербак С.Ю. Этнофункциональный подход в воспитании и 
психопрофилактике. // Психологический журнал, 2003, №5, с.68-80. 
3.
 
Мацумото Дэвид. Психология и культура – С-П, 2002 г. 
4.
 
 Намазбаева 
Ж.И. 
Психологические 
проблемы 
формирования                                                                                         
поликультурной  личности.  −Алматы:  КазНПУ  им.  Абая,  НИИ  Психологии, 
2008. 
5.
 
Намазбаева  Ж.И.,  Лавриненко  Н.С.,  Садыкова  А.Б.  Технология 
формирования  психологически  здоровой  личности.  Учебное  пособие.  – 
Алматы, 2011. 
 
 
 
М.А. АСЫЛХАНОВА 
 
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН САБАҚТЫ ҤЛГЕРМЕУ СЕБЕПТЕРІ 
 
Аннотация 
 Бұл  мақалада    мектеп  оқушыларының  сабақ  үлгермеушілігін 
болдырмау  мен  жою  жолдары  қарастырылады.  Сондай-ақ  шағын  комплекті 
мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктері кӛрсетілген. 
 
В  этой  статье  показаны  психологические  особенности  учеников 
малокомплектных школ и рассмотрены   пути недопустимости и устранения  
неуспеваемости  учащихся.  
 

180 
 
Annotation 
This  article  touches  upon  the  ways  of  inadmissibility  and  removal  of  low 
achievement  and  shows  the  psychological  characteristics  of  primary  schools 
children. 
 
Түйін  сөздер:  сабақ  үлгермеушілік,  оқушылар,  психологиялық 
дағдарыстар, оқушылардың психологиялық ерекшеліктері. 
 
          Әлеуметтiк-экономикалық  және  мәдени  дамуымызға  байланысты 
қоғамға  кӛптеген  ӛзгерiстер  енді.  Әсiресе,  мектептегi  бiлiм  берудiң  алдына 
күрделi  мәселелердi  қойды.  Олардың  бiрi  –  оқушылардың  мектеп  ӛмiрiнде 
кездесетiн  кӛптеген  жағдайларына  байланысты  кризистiк  құбылыстардың 
қиындықтарын  жеңу  жолдарын  iздестiру.  Психологиялық  әдебиеттердiң 
кӛбiнде  бұл  мәселе  баланың  бастауыш  мектепте  психологиялық  даму 
ерекшеліктерін  қалыптастыру  деген  анықтамамен  кӛрсетiлiп  жүр.  Баланың 
мектепте  әлеуметтiк  тәжiрибелердi  жаңғырту  мен  меңгерту  процесiнiң 
тарихи  белгiленуi,  оқушылардың  әлеуметтенуiнiң  бiр  құрылымы  ретiнде 
анықталады. 
Қазіргі 
заман 
талап 
етіп 
отырған 
жаңа 
оқыту 
технологияларының  критерийлері  толық  және  нақты  түрде  анықталғанмен 
шағын комплектілі мектептерде шәкірттердің сабақты үлгермеуі орын алуда. 
Баланың  психикалық  қасиеттері  бастауыш  мектеп  жасында  қалыптасып 
дамиды.  Сондықтан  ғалымдардың  назары  бастауыш  сынып  оқушыларының 
психологиялық  дамуының  резервтерін  анықтауға  бағытталған.  Әсіресе, 
балалардың  психологиялық  даму  ерекшеліктерін  зерттеп  анықтаудың 
айтарлықтай практикалық маңызы бар. Баланың психикалық дамуының әрбір 
кезеңі  оның  іс-әрекетінің  негізгі,  жетекші  түрімен  сипатталады.  Оқыту 
технологиясының  қазіргі  жаңа  талабы,  белгілі бір  білім  стандарттарына  сай 
жаңа  бағытта  шағын  комплектілі  мектептердегі  сабақты  үлгерудің  жоғары 
деңгейде  болуы.  Жаңа  оқыту  технологияларының  жаңа  бағдарламаларын 
жасау арқылы білім сапасын жоғары деңгейге жеткізу.   
          Кӛптеген  ғылыми  зерттеулердiң  негiзiнде  бастауыш  мектепте  баланы 
оқытудың  әлеуметтiк-психологиялық  талаптарына  сай  даму  деңгейiнiң 
байланыстылығы  анықталды.  Кейiнгi  кезде  шағын  комплектілі  мектептегі 
сабақты  үлгермеушілік  мәселелерi  жӛнiнде,  оқушылардың  әр  жас  кезеңiне 
байланысты  кездесетiн  әртүрлi  әлеуметтiк  жат  мiнез-құлық  түрлерінің 
кӛрiнiсiн  байқататын  жағдайлардың  орын  алатынын  зерттеулердiң 
нәтижелерінен  кӛруге болады.  
         Олай  дейтiнiмiз,  баланы  алғаш  мектеп  табалдырығын  аттаған  күннен 
бастап,  үлкен  азамат  болып  шығуына  негiз  болатын  бiлiм  нәрiмен 
сусындандыратын    бастауыш  сынып  мұғалiмдерi.  Баланың    психикасының 
дамуы  мен  таным  әрекеттерiнiң  негiзгi  қалыптасу  заңдылықтарын    әрi  бала 
психологиясының жас кезеңдерiндегi сабақты меңгеру деңгейлерiн қадағалау 

181 
 
міндеті  мұғалімдердің  иығына  артылған.  Оқыту  мен  тәрбие  беру  үдерісінде 
қазiргi  елiмiзде  туындап  отырған  обьективтiк  жағдайларға  байланысты 
нарықтық  экономика  заманындағы  қоғам  мүшесiн  тәрбиелеуге  орай 
қоғамдағы  ӛмiр  сүрушi  әрбiр  индивидтiң  жан-жақты  болуы  шағын 
комплектілі  мектептерде  сабақты  үлгермеушілікті  болдырмау  үшін 
балалардың  жас  ерекшеліктерін  ескеру  қажет.  Тапсырманы  шамадан  тыс 
бермеу,  бала  психикасына  жиі  кӛңіл  бӛліп  отыру  арқылы  жаңа 
технологияларды меңгерту.    
             Жаңа  Қазақстандағы  жалпы  әлеуметтiк,  саяси-экономикалық  және 
мәдениеттiк деңгейлерiмiздiң жаңа сатыға кӛтерiлiп, жаңаша реңге ие болуы 
бастауыш  сыныптағы  сабақты  тиімді  оқыту,  бiлiм  беру  жүйесiн  жаңаша 
тұрғыда  қарауды  талап  етедi.  Сол  себептi,  елiмiздiң  болашағын  дамытатын, 
жетiлдiретiн  жас  буын  болғандықтан,  бастауыш  және  шағын  комплектілі 
мектеп  оқушыларының  психикалық  даму,  қалыптасу  ерекшелiктерiне  назар 
аударуымыз қажет.  
           Оқу  үдерісiндегi,  яғни  бiлiм  беру  мен  тәрбиелеудегi  танымдық  iс-
әрекеті туралы сӛз болғанда, оқушының бiлiм меңгеру үрдісiндегi танымдық 
жүйкелерiнiң  пайда  болуы  мен  дамуының  қалыптасу  ерекшелiктерiн 
ескермеймiз. Тиiстi дәрежеде дербес ойлай алмаушылық  – оқыту үдерісiнде 
бiлiм  берудiң  жемiссiз  тәсiлдерiн,  мәселен,  бастауыш  сынып  оқушыларына 
кӛп  жағдайда  жалпылаудың  формальды  логикалық  тәсiлдерiн  қолдануда 
деген  ойды  айтады  Д.Б.Эльконин  /1/.  Бастауыш  мектеп  ұзақ  жылдар  бойы 
ұстанған 
негiзгi 
жолы–нақтылы 
жекеден 
формальды 
жалпыға, 
бiртектестiлiкке  кӛшу  жолымен  жалпылауды  қалыптастыру  болады.  Сол 
себептi,  бейiмдiлiкке  қалыптастыра  отырып,    алдымен    тӛменгi  сынып 
оқушыларының  таным  үдерістерiн  дамытуда  ең  бiрiншi  түйсiнулердi 
қалыптастырып,  дамыту  қажет.  Танымдық  мәселелердi  дербес  шеше  бiлу, 
проблемалық  ситуациядан  ӛздiгiнен  жол  табу  жайын  сӛз  еткенде,  оқыту 
үдерісiнде оқушылардың ойы қалыптаса ма деген сұрақ туады. Д.Б.Эльконин 
мен  В.В.Давыдов  мәселені  осылай  қойған  болатын.  Осының  нәтижесiнде 
баланың  абстракциялы  ойлау  қабiлетi қалыптасады немесе  мектептiң оқыту 
тәсiлдерiнiң арқасында жүзеге асады /2/.  
          ―Бiздiң коғамда балаларда ұғымдарды қалыптастырудың басты жолы – 
ол  мектептегi  оқу  үдерісі.  Мұндай  оқытудан  жаңа  ұғымдардың  мазмұны 
оның мәндi белгiлерi әуел бастан-ақ тура берiледi. Түсiнiктердiң табиғаты ӛте 
күрделi,  объективтi  дүниенiң  субъективтi  бейнесi  ретiнде  адам  басындағы 
түсiнiктердi тiкелей зерттеу мүмкiн емес.  
          Адамның  түсiнiктерi  сӛзбен  тығыз  байланысты.  Ӛмiрде  түсiнiктер 
қашан да ойлау үдерісiмен байланысты, ал ол сӛзсiз туындауы мүмкiн емес. 
Кӛптеген  зерттеулер  кӛрсеткендей,  бiр  зат  жайлы  нақты  түсiнiктi 
қалыптастыру  үшiн,  ол  заттың  құрылысын,  жұмыс  iстеу  негiзiн  түсiнбеу 
мүмкiн. Бала ӛзiнiң түсiнiгiн толықтыру үшiн оны үнемi ӛзгертiп, нақтылап 

182 
 
отыру  қажет.  Түсiнiктердiң  негiзгi  қайнар  кӛзi  –  объективтi  болмыс.  Оқыту 
мен  тәрбие  үдерісiнде  осы  объективтi  болмысты  зерттеу  мен  қабылдауды 
бағыттай отырып, оқытушы баланың түсiнiктерiн қалыптастырып дамытады. 
Ғалымдардың  айтуынша,  түсiнiктер  мен  ұғымдар  ӛзара  тығыз  байланысты 
болғанда  ғана  олар  нақты  қалыптасады.  Нақты  айқын  түсiнiктер  нақты 
ұғымдарды қалыптастыруға кӛмектеседi, ал дұрыс және толық ұғымдар жеке 
күрделi түсiнiктердi түсiнуге негiз болады. Қабылдау үдерісiн қажеттi жаққа 
бағыттай  отырып,  оның  тереңдеуiне  себепкер  болып,  балада  күрделi 
түсiнiктердi қалыптастырудың жағдайын жасаймыз.  
            Кӛптеген  ғалымдардың  зерттеулерiнде  кӛрсетiлген  дидактикалық 
жүйе  ретiндегi  оқыту  үдерісі,  Чеслав  Куписевичтiң  пiкiрiнше,  оқыту  мен 
сабақ беруден тұратын интеграциялық тұтастық ретiнде қалыптастырылады. 
Оқыту  үдерісі  мен  психикалық  әрекеттерiнiң  қалыптасып  дамуындағы 
бейiмдiлiкке  қалыптастырудағы  бұл  үдерістi  iске  асыруда  ортақ  болып 
табылатын  мақсат  қана  емес,  пайдаланылған  әдiстер  мен  ұйымдастырылған 
формалар.  Қарастырылып  жүрген  бұл  кӛзқарастардың  айырмашылығы 
оқыту, үйрету үдерісiнiң басты роль атқаратындығында.   
           Психологиялық жүйе ретiнде оқыту үдерісiнiң тиiмдiлiгiн анықтайтын 
фактор болып оқушылардың танымдық үдерістерiнiң қалыптасуы мен дамуы, 
оқу  үдерісiн  ӛз  бетiнше  меңгеруге  бейiмдiлiгi  болып  табылады.  Жүйелi 
тәсiлдiң  мазмұны  мен  болмысын  бiр  жақты  анықтау  қиын.  Жан  -жақтылық 
мақсатпен,  оқыту  үдерісiн  игеруде  жүйелiлiк  тәсiлiнiң  принциптерiн 
пайдаланып,  әрi  оқыту  үдерісiнiң  жүйелi  психологиялық  тұрғыдан 
оқушының сабақты меңгеруін қадағалау. 
           Я.А.Коменский  оқытудың  түрлерi  мен  әдiстерi  жӛнiнде  ӛзiнiң  ―Ұлы 
дидактика‖  деген  еңбегiнде  жазды /3/.  Осы  еңбегiнде  оқытудың  ―сыныптық 
оқыту‖  деп  аталатын  түрiн  кӛрсеттi.  Оның  бұл  еңбегiнiң  маңыздылығы 
сонша, қазiргi уақыттың ӛзiнде оқыту жүйесiнде осы ―сыныптық оқыту‖ әлi 
қолданылып келедi. Бiрақ, соңғы уақыттарда оқытудың бұл түрiнiң тиiмдiлiгi 
тӛмендеп барады. Дегенмен, оның дидактикалық сан жылғы еңбектерi оқыту 
үдерісiнiң тиiмдiлiгiн арыттыруда.  
           Сонымен,балалардың  дамуының  оқыту  үдерісiндегi  ең  басты  және 
анықтаушы  жағы  берiледi,  ол  iс-әрекет  және  әрекет  әдiстерiн 
күрделендiруден  тұрады.  Қазiргi  кезде  кӛптеген  зерттеушiлер,  ең  алдымен 
кеңес  психологтары,  оқыту  мазмұнын,  балаларға  берiлетiн  бiлiмдi  және  iс-
әрекет  әдiстерiн  ӛзгерте  отырып,    баланың  дамуын  елеулi  ӛзгертуге 
болатынын дәлелдедi.  
          Сонымен,  тӛменгi  сыныптағы  оқу  үдерістерiн  қалыптастыра  отырып, 
танымдық  iс-әрекеттерiн  де  қалыптастырып  дамытуға  болады.  Танымдық 
ұғымның  танымдық  iс-әрекеттерден  айырмашылығы  оқушының  оқу-тәрбие 
үдерісiндегi  әрекетiнiң  танымдық  iс-әрекетпен  тығыз  байланыстылығында. 

183 
 
Оқу-тәрбие  үдерісiмен  қатар,  танымдық  әрекеттерi  де  жүйелi  деңгейде 
дамып, жетiлiп отырады.  
Психолог-ғалымдардың  айтуынша,  танымдық  iс-әрекеттiң  оқу 
үдерісiнде қалыптасуын оқушының әрекетiнен байқауға болады. Оған дәлел 
ретiнде,  соңғы  кездегi  мектептегi  жаңа  бағдарламаға  байланысты,  соның 
iшiнде,  Л.В.Зенковтың  оқыту  бағдаламасындағы  тiкелей  оқушының  ӛз  iс-
әрекетi  арқылы  әрекеттi  меңгеруiнен  кӛруге  болады  /4/.  Тӛменгi  сынып 
оқушыларының 
танымдық 
iс-әрекеттерiнiң 
қалыптасуы 
әлеуметтiк 
тәжiрибенi  меңгеру  арқылы  үлгермеушілікке  жол  берілмейді.  Бала 
онтогенетикалық даму барысында кӛптеген ӛмiр жаңалықтарын кездестiредi, 
сол  себептен  ең  алғашқы  кезеңiнде  дәрменсiздiк  байқатады.  Себебi,  бала 
ӛзiнiң  даму  жолында  кӛптеген  жаңалықтарға  кездесiп,  танымдық  меңгеру 
барысында  бiраз  қиындықтарды  басынан  ӛткередi.  Оқушы  дүниенi  тани 
отырып, соның талаптарына сай икемделiп, бейiмделiп, жетiлiп отырады. Бұл 
икемдеулер биологиялық, әлеуметтiк заңдарға байланысты жетiлiп отырады. 
Баланың  психикалық  танымдық  жүйесiнiң  қалыптасуы  оның  бiлiмi  мен 
шеберлiгiнiң  ӛзара  байланысына  негiзделедi.  Бастауыш  сынып  қарсаңында 
бұл  үдерістер  әр  түрлi  пәндерге  байланысты  алатын  алғашқы  бiлiмдердi 
меңгеруi  арқылы  жүзеге  асады.  Сондықтан,  танымдық  iс-әрекет  дегенiмiз  – 
оқу барысында анықталатын микро, макро, мето деңгейлерде жүзеге асатын 
танымдық  үдерістердiң  қалыптасуы.  Танымдық  iс-әрекеттегi  дағды, 
шеберлiк,  бiлiм  ұғымдарының  ӛзара  әрекетiнiң  қолданбалық  жағын  және 
жоғарыдағы  деңгейлердiң  рольдiк  қызметтерiнiң  ӛзара  әрекетiн  кӛрсетуде 
ғалымдар  танымдық  iс-әрекеттi  жүйелi  құрылымдардың  факторы  ретiнде 
кӛрсетедi.  Психологияда  iс-әрекетке  осындай  тұрғыдан  қарау  оқыту 
үдерісiнiң  мазмұндық  үлгілерін    кӛрсетедi.  Сӛйтiп,  оқушы  берген 
материалды  түйсiнiп,  қабылдап,  есiне  сақтап,  ойлап  қана  қоймайды,  сол 
қабылдағанын,  түйсiнгенiн,  есте  сақтағанын,  ойлағанын  iс-әрекет  негiзiнде 
жандандырып,  ӛңдеп  жүзеге  асырады. Алдымен  бала  түсiну  үшiн,  не  қажет 
екенiн  түсiну,  қандай  бiлiм  мен  әдет-дағдыларды  қолдану  қажеттiгiн  оқу 
барысында  меңгеру  керек.  Баланың  психикалық  ерекшеліктері    арқылы  iс-
әрекетiнiң  ұйымдасуы  болып  табылатын,  оқыту  үдерісiнiң  бiрлiгiн 
белгiлейтiн  факторлар  тек  оның  жалпы  мақсатымен  ғана  анықталмай,  оның 
әдiстерi,  формалары,  құралдары  арқылы  жүзеге  асады.  Оқыту  үдерісiндегi 
бастауыш  оқу  мен  қолдаушы  оқудың  арасындағы  байланыс  мұғалiм  мен 
оқушының  қызметi  екендiгiн  естен  шығармау  қажет.  Осы  үдеріс  арқылы 
психикалық  ерекшеліктері,  iс-әрекеті  қалыптасып,  оқушының  мектепке 
бейiмделу деңгейi жоғарлайды, сабақты меңгеруiне мүмкiндiк туады. Шағын 
комплектілі  және  бастауыш  мектеп  кезеңiнде  жетекшi  iс-әрекеттің  түрi  оқу 
әрекетi болып табылады. Оқу әрекетi баланың жас кезеңiнде болып жататын 
маңызды  ӛзгерiстердi  анықтайды.  Оқу  әрекетiнiң  шеңберiнде  бастауыш 
мектеп оқушыларының маңызды қол жеткен жетiстiктерiн сипаттайтын және 

184 
 
келесi  жас  кезеңiнiң  дамуын  қамтамасыз  ететiн  негiз  боларлық 
психологиялық ерекшеліктері дамиды.  
Қай  кезде  болмасын  оқыту  үдерісінде  үлгермеушілік  проблемасы  ӛзекті 
мәселе  болуда.  Мектеп  оқушыларының  арасында  кӛптеген  оқушылар 
оқытудың  бастапқы  кезеңінен  бастап,  негізгі  пәндер  бойынша  оқу 
материалдарын үлгере алмайды. Бұл әртүрлі сипаттағы факторлар қатарының 
үйлесуіне байланысты. Осындай балалар тобының қандай да бір органикалық 
кемшіліктері  себеп  болады.  Ғалымдардың  пікірінше,  үлгермеушілікті  екіге 
бӛлуге  болады,  олардың  бірі  жалпы  үлгермеушілік  болса,  екіншісі  арнайы 
үлгермеушілік  болып  табылады.  Үлгермеушілік  кӛп  жағдайда  бастауыш 
сыныпта  баланың  қате  жазуынан,  жазба  жұмыстарға  қалай  болса  солай 
қарауы,  зейін  қоймауы,  тез  шаршауы,  шыдамсыздық,  математикалық 
есептерді шығарудағы қиындықтар, мәтінді айтып бере алмауы, жаңа білімді 
игерудегі  қиындықтары,  ӛз  бетінше  тапсырманы  орындай  алмау  т.б.  Оқу 
әрекеті  ӛзге  әрекеттер  сияқты,  белгілі  бір  дағды,  іскерлік,  тәсілдерін 
меңгеруді  мектепке  бірінші  келген  күннен  бастап  қажет  етеді.  Шағын 
комплектілі  мектептерде  де  үлгермеушіліктер  қатары  баршылық,  осы 
айтылған  үлгермеушіліктің  бірден-бір  жолы,  алдымен  баланың  психикалық 
ерекшеліктерінің дамуына назар аудару, ата-анасының кӛмегі үйде қосымша 
тапсырмаларды  үйрету  т.б.  Ӛкінішке  орай  кейбір  ата-аналар  үйге  берген 
тапсырманы  қалай  үйрету  керектігін  ӛздері  білмей  жатады,  соның 
нәтижесінде  балалардың  үлгермеушілігін  жою  үшін  мүмкіндіктер  болмай 
жатқандықтан  да  бала  сабақты  үлгере  алмайды,  ӛз  бетінше  оқуға  қабілеті 
жоқ.  
Бастауыш  сынып  оқушыларының  үлгермеушілікті  болдырмаудың  екі 
жолы  бар:  біріншісі  баланың  психикалық  ауытқушылық,  немесе  жүйке 
жұмысының  бұзылуына  байланысты  т.б.  жайттар,  екіншісі  дені  сау, 
психикалық ерекшеліктері нормаға сәйкес дамыған балаларды қайта оқытып, 
қосымша  тапсырмалар  беріп,  ол  тапсырмалардың  орындалу  жолдарын 
үйрету арқылы сабақты үлгермеушілікті болдырмауға болады. Балаға нақты 
кӛмек  беру,  оларда  туындайтын  қиындықтарды  ӛз  беттерінше  түсінбейінше 
мүмкін  емес.  Оқыту  үдерісіндегі  қиындықтар  (ауытқушылық  т.б.)  балада 
ерте,  бастауыш  сыныптарда  байқалса,  онда  баланың  міндетті  түрде  мектеп 
бағдарламасын  меңгеруіне  кедергі  болады.  Себебі  бастауыш  сыныпта 
білімдер  жүйесінің  негізі  қаланады,  әрі  баланың  ақыл-ойы,  дағдысы, 
практикалық операциялар, іскерліктері де қалыптасады.  
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1. Эльконин Д.В.  Психические особенности детей 6-7 лет. −М.,1988. 
2. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшегося обучения. –М,1972.       

185 
 
3. Коменский Я.В.  Школа детства. Опыты православной педагогики.− 
М., Литературная учеба, 1993.       
4. Зеньковский В.В. Психология детства. –Екатеринбург, 1995.  
                                              
 
 
Б.А. СЕЙДУЛАЕВ 
 

жүктеу/скачать 2,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: