Дисарт: тамақты отырып жеген  дурыс. Бәлкім сен отырарсың? Осы-  лай ыңгайлы болады деп ойламай-  сыңба? Алан (әндетіп)

нравится больше, чем две предыду­
щие. Могу я еще раз ее услышать? 
(Алан от ходит от него, и садит ся 
на скамейку, кот орая находит ся в 
глубине сцены.)
Алдыңғы екі әнге қарағанда маған 
унайды. Мен оны тағы бір рет ести 
аламын ба?
(Алан оның қасынан кетіп, сахна 
т үкпіріндегі орындыққа барып
DYSART (appreciatively). Now 
that's a good song. I like it better 
than the other two. Can I hear 
that one again?
отырады).
(Alan starts away from him, and 
sits on the upstage bench.)
Алан 
(напевая): 
Двойная радость, 
Двойной балдеж,
Алан 
(әндетіп): 
«Дабламит» сағызын 
Аузыңа салғанда -
Қуанышың да,
Рақатың да екі еселенеді.
ALAN (singing). Double your 
pleasure
Когда жвачку «Дабламит» 
В рот возьмешь.
Double your fun
With Doublemint, Doublemint
Doublemint gum.
Орыс санасының клишеленуі туралы мәселені жоғарыда кел- 
тірілген үзінді негізінде қорытындыласақ:
1. клишеленген тілдік бірліктер мемлекеттің тілдік жүйесіне тән 
ерекшелік;
2. Кеңес одағы тұсындағы ұрандар коммерциялық жарнамалар- 
ға қарағанда өзіндік моральдық цұндылыцтарымен ерекшеленіп, 
сана мен тәрбиенің қалыптасуында өзіндік ықпалы болды. Мұны 
аңғарған америкалықтар мен ағылшындар кеңестік дәстүрді жалға- 
стырғысы келіп, өз азаматтарын отансүйгіштікке, ел муратын құрмет- 
теуге, елінің жетістіктерімен мақтана отырып (security is everybody's 
business [удайы сақ болуға шақырды]).
3. Жоғарыда айтылған дамыған мемлекеттердің тілдері сияқты 
кеңес тұсындағы орыс тілі де клишелік сипат алғанымен, коммер- 
циялық жарнаманың ықпалы жоғары болды. Өйткені коммерция- 
льщ жарнамасыз нарықтық экономиканың дамуы мүмкін емес еді.
Кеңестік кезендегі орыс тілінің әлеуметтік лексикасы (ацпарат- 
тық-реттеуші лексика) авторитарлық мемлекеттің әміршілдік-әкім-
шілдік идеологиясына сәйкес қалыптасты. 
Оған тұйық етістіктің буйрық райдағы фор- 
масы дәлел болады: не курить; не сорить; 
по газонам не ходить; (темекі тартпа; лас- 
тама; көгалмен журме).
Австриялық әріптесім НАТО-ның Югос- 
лавияны бомбылауына қатысты өз пікірін 
білдірген еді: «The Yugoslav business is a great 
worry. In spite of any excesses of the Serbs, it 
is typical of the Americans to think they can 
bomb then into having a nice day. The poor 
young men and women» [События в Югосла­
вии очень тревожные. Несмотря на все экс­
цессы поведения сербов, для американцев
2 5 0

вполне типично думать, что благодаря их бомбардировке и у мест­
ного населения будет «приятный день»]. Аудармасы: Югославиядағы 
жағдай үрейлі. Сербтердің ұстамсыздығы мен бүзақы қылықтарына 
қарамастан, америкалықтар жергілікті тұрғындарды бомбалау арқы- 
лы оларды алда «жақсы күн күтіп тұр» деп ойлайды. Ұлыбританиялық 
әріптесім америкалықтар туралы былай дейді: «To sit still for Americans 
impossible, they are busy having a nice day» [Американцы не могут спо­
койно сидеть, они постоянно заняты тем, чтобы их день был прият­
ным]. Аудармасы: Америкалықтар тыныш отыра алмайды, өздерінің 
күнін жақсы өткізу үшін үнемі қолы бір босамай ойланып жүреді.
Берілген мысалдардың барлығы бұйрык, формасында жақсы 
мазмұн иеленсе де адамдардың наразылығын тудырады. Мәселен, 
о баста америкалык, сатушылар сатып алушыларының дүкеннен кет- 
кенін қалайтынын жеткізу үшін сыпайы әрі жақсы мәнге ие «күніңсәтті 
өтсін!» (have a nice day) деген бүйрык, райындағы тіркесті қолданған.7
Америкалық мейрамханада даяшылар үстелге тамақты қоя са- 
лып, сыпайы және игі тілекпен өз тапсырыс берушілеріне: «Enjoy!» 
[Наслаждайтесь!] деп бұйрык, береді. Өзімізге жақсы таныс: «Сто­
ять!», «Лежать!», «По газонам не ходить!» («Тур!», «Жат!», «Көгал- 
мен жүрме!»). Әсіресе идеология мен менталитеттің ерекшелігі мен 
қақтығысы жарнаманы, урандарды, үндеулерді өзге тілдерге аудару- 
да айқын байқалады. Мысалы, Америкада биліктіңтегеурініне және 
кулак, тұндырар насихаттарына қарсы тұрарлыңтай жаңашыл көзқа- 
растағы америкалык, қоғамның менталитетін танытатын «guestion 
authority» деген үндеу кеңінен таралған. Бұл үндеу негізінде жоғары 
басшылыққа, беделді, атақты тұлғаларға күдікпен қарап жатыр. Осы 
үндеуді Бейжіңдегі шетелдік туристерге арналған қонақүйдің ал- 
дынан көрген болатынмын. 1997 жылы Қытай еліндегі бул идеоло- 
гиялык, батылдык, мені таң қалдырды. Бұл мысал еліміздің басынан 
өткен кеңестік жүйені еске түсірді. Маған администратор (әкімшілік) 
«guestion authority» дегеннің не мағына беретінін түсіндірді.
Бул сурақтың жауабы барлығын өз орнына қойды. «It means if 
you have questions, ask the authorities of the hotel» [Бұл дегеніңіз -
егер Сізде қандай бір мәселе туындаса, онда қонақүй администра- 
торынан сүраңыз]. Демек, идеология тілді жеңіп шықты, осылайша 
мен тынышталдым.
Менталитет қақтығысы шет тіліне аударма жасағанда айқын 
көзге түседі. Бұл түсінікті жайт. Өйткені әрбір тілдің түп негізінде сол 
халықтың мәдениеті мен менталитеті жатыр. Ана тілінде астарында 
мәдени ақпараты бар ұғымдарды шет тілдеріне аударғанда мүлде 
басқа реңктерді иеленеді.
Кеңестік жүйе незінде жазылған көп кітаптарымыз біз үшін бейта- 
рап болғанымен, ағылшын тіліне аударылғанда орыстар мен америка-
7«Have a nice day! - typical 
American English greeting 
often seemingly used to 
encourage customers to 
return to an outlet [«Жақ- 
сы кундертілеймін!» 
(сөзбе-сөз, сенің күндерің 
жайлы болсы н!)- нағыз 
америкалық-ағылшынша 
амандасу, келушілер бул 
жерге тағы келуі үшін 
қолданылатын сияңты 
көрінеді]» (А.М.Russell. 
Handouts of the lecture: 
Recent American Borrowings 
from American English in 
British English. 5 May 1993, 
Faculty of Foreign Languages, 
Moscow State University).
251

лықтарға қарағанда өз ой-пікірін жасырын ұстайтын [understatement], 
британдык, менталитетке оғаш көрінеді.
Атақты аудармашы және бірнеше сөздіктің авторы, Кеңес ода- 
ғында ұзак, жылдар еңбек еткен Роберт Даглиштің пікірі бойынша, 
«нерушимое единство» клишесі ағылшын тіліне аударылғанда an 
unbreakable and inderstructible unity ұғымында, яғни ағылшындар 
үшін даңғойлық белгісіндей көрінеді. Даглиштің образды түрде ай- 
туына қарағанда, ағылшын тілі қараңғы жерде жай ғана ысқырған- 
ды, ал орыс тілі жарық жерде қатты айқайлағанды жөн көреді.
Р.Даглиштің орыс тілінен ағылшын тіліне аударудың күрделілігі 
туралы айтқан ауызша баяндамасынан үзінді келтірейік:
Бейжің әуежайындағы жук беру бөлімінде ағылшын тілінде 
жазылған хабарландыруға назар аударайык,: «We are proud and 
delighted to be of any service to you» [Мы гордимся и наслаждаемся 
возможностью служить воле! (Біз еркіндікке қызмет ету мүмкінді- 
гіміздің бары үшін мақтанамыз әрі рақаттанамыз)]. Осы хабарлан- 
дыруда айтылған мәліметтер «менталитет қақтығысын» тудырады. 
ІІІынайы қызмет корсету (жук беру) мен стилистикалық көтеріңкі 
тілдік қолданыс (proud and delighted) арасындағы қарама-қай- 
шылық, өз сезімін білдірудегі шығыстык, қызуқандылық батыстык, 
менталитет тарапынан алғанда түсінікті болады.
Бұл мәселе, әсіресе Ресейдегі жарнама бизнесі үшін өзекті. 
Ағылшын тіліне аударылған көптеген орыс жарнамаларын ағыл- 
шындар өте асыра айтылған дүние ретінде қабылдайды және мұн- 
дай жарнамаларға онша сене бермейді. Мәскеуге туристерді шақы- 
рып, орыстың қонақжайлылығын көрсетуге арналған жарнаманың 
соңы былай аяқталды: «Every one who visited Moscow at least once 
would subscribe to these words». Бұл жарнаманың айтылуының өзі 
батыстык, клиент үшін тура, ашық және үзілді-кесілді шешім секілді. 
At last once [кемінде бір рет] сөз тіркесі күдік тудырады және турис- 
тердің Мәскеуге екінші рет келуі олардың пікірін өзгертуі мүмкін де­
ген ойға тірейді.
Керісінше, орыс тіліне аударылған шетел жарнамаларының мен- 
талитеттің ерекшелігіне байланысты соншалықты тиімді нәтижесі 
болмайды. Қазіргі Ресейдің ұстанып отырған идеологиясы Батыс 
идеологиясына біршама жақындап келеді. Өйткені Ресей қоғамы ба- 
тыстық үлгі бойынша дамуда. Менталитет идеологиядан гөрі өте баяу 
өзгеріске түсетіндіктен, Батыс елдерінде әбден сыннан өткен ком- 
мерциялык, жарнама әдістерінің өзі тыңдаушыға өз деңгейінде эсер 
етпей жатады. Оның үстіне, батыстык, жарнаманың орыс тіліндегі ау- 
дармасының өзі оның ойдағыдай қабылдануын циындата түседі.
Кейде күлкілі жағдайлар да ұшырасып қалады. Мәселен, ММУ 
мекемесі жанындағы дукендердің бірінде италиялық аяқ киімді
252

жарнамалау үшін еуропалық үлгідегі қонак, бөлмеде тақтай төсек- 
тің үстінде аяғында қыстык, етігі бар, денесі жартылай жалаңаш- 
танған әйелдің картинасы ілінген болатын. Ал жазбалар екі тілде 
берілген: «Italians do It better» және «Италянцы делают их лучше» 
(Италиялыңтар мұндайды жақсы жасайды). Жыныстық қатынас мә- 
селесінде орыс аудармашысы өз менталитетіне сәйкес тазалығын, 
айыпсыздығын сақтап қалған. Дегенмен соңғы жылдары батыстык, 
үлгідегі жыныстық қатынас мәселесінің еркін түрде жиі көрсетілуі 
екітілді аудармаларда күлкілі және әсерлі көрінеді.
Сөйлеу процесі кезіндегі тонның өзі қоғамдык, өмірдің барлық са- 
лаларында үлкен рөл атқарады. Ресей мен Батыс елдерінің идеология- 
сы мен менталитетін салыстыра отырып, Ресеймен «бас қарсыласы» 
Америка Құрама Штаттары арасында оның кейбір ортак, тустары бар 
екенін айтуға болады. Екеуі де айдың-күннің аманында жар салып 
жүреді. Осы ұқсастығын тілдегі нұсқалар арқылы дәйектеуге болады.

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: