Адам физиологиясы

кыртысының сезімтал аймактарындағы кызметі сэйкес нсйрондармен 
байланысады. Таламусгың арнамалы нейрондары сезімдік хабарларды ми 
қыртысына тек өткізіп қана қоймай, оларды талдап кұрамыстайды 
Сондықтан кейбір сезім. серпіністерінен таламусга жабайы түйсік пайда 
болады. Нақтылы түйсік ол ми кыртысының кызметі. Ауруды сезу түйсігі 
таламусы сақгалған (жарты шарлар алынып тасталған) жануарларда пайда 
болатыны бай калган.
Латералды (капталдас) иімді дене кору сезімі жүйесінің, ал медиалды 
(ішкерленіс) иімді дене дыбыс есту жүйесінің арнамалы ядролары.
Ассоциативтік (ұластырушы) ядроларга гүрлі серпіністер. таламустың 
арнамалы жолдарынан келіп туседі. Бүл ядролар қызметі ми қыртысындагы 
осындай аймақтар қызметімен тығыз байланысты. Бұлар жогары анализдік, 
синтездік 
үрдістеріне, 
ми 
қыртысының 
бірлестіруші 
(ингегративтік) 
қызметіне қатысады.
Бейарнамалы ядролар ми кыртысына. гүтас активті эсер етеді. Оның 
қозғыштық қасиетін, ыргақты электірлік белсенділігін реттейді. бүл 
ядролардан ми қыртысына барган серпіністер қыртыс қозгыштығын 
жоғарылатып, арнамалы жолдарынан келген эсерлерге кыртыс жауабын 
күшейтеді.
Бейарнамалы 
ядролар 
ми 
баганынан 
торлы 
кұрылмның 
карай 
бағытталган активті эсерін ми қыртысына жсткізеді деген пікір бар. Ми 
бағанының торлы қүрылымы тәрізді ми қыртысыныц белсенділігін тұтас 
күшейтеді. Мүнымен қатар таламустын ми қыртысымен байланысы екі 
жақты. Ми кыртысы да таламус кызметіне эсер етеді.
Қозгалтқыш ядроларга 
мишықган 
және 
қыртысасты 
базальдық 
ядролардан серніністер келіп түседі жэне ми қыртысының козғалткыш 
зонасына просқциялық серпіністер жеткізеді. Сондықтан бұл ядролар 
кимылды реттейтін жүйе қатарына кіреді.
Ми кыртысы таламустың арнамалы жэне бейарнамалы ядролар қызметін 
тежеуші жэне жсңілдетуші эсер ете алады. Мүндай екі жақты байланыстар ми 
кыртысының интегративтік кызметін іске асыруда жэне физиологиялык 
эртүрлі жағдайларды реттеуде маңызды орын алады.
Гипоталамус кору төмпешігі астында орналаскан көп ядролы (32 жұп) 
кұрылым. Бүл ядролар жаткан орнына қарай псроптикалык, алдыңғы, 
ортаңгы. бүйірдегі жэне артқы деп 5 топка бөлінеді.
Гипоталамус ми сыңарлары қыртысы, лимбиялық жүйе, торлы 
күрылыммен. 
сопакша 
мидың 
парасимпатикалық 
жэне 
сииатикалық 
ядроларымен. жүлынның бүйір ашасындагы вегегагивпк ядроларымен қатар 
таламус, гипофизбен 
эфференттік байланыста. 
Мүнымен бірге оған 
ядролардан. мишыктан афференпік жүйкелер, ішкі ағзалардың кезеген жүйке 
аркылы хабарлар келіп түрады. Гипоталамуска ішкі ортадан да ақпараттар 
келеді. Онын эрбір нейроны 2-3 капиллярмен түйскен (кагшллярлар өте 
калын) Капиллярлардың кабыргасы үлкен молекупалы заттарга өтімді. 
Сондыктан гормондар мен баска да химиялык белсенді заттар қаннан
110

гипоталамуска карай өтіп, оған тікелей эсер етеді. Гипоталамустың кейбір 
ядролары мидың үшінші қарыншасының кабыргасын кұрады. Мұндағы 
сүйыктыктан заттар гипоталамуска өте алады. Гипоталамус орталык жүйке 
жүйесінің қүрылымдары мен бірге. Шеттегі агзалар, тіндермен екі жақты 
(афференттік жэне эфсренттік байланыстың аркасында организмнің көптеген 
эрекеттерін реттей алады.
Ішкі ағзалардың кызметіне гипоталамус вегегатативтік жүйке жүйссі 
жэне эндокриндік бездер арқылы эсер етеді. Ол жүрек-тамыр, ішкі сөлініс 
бездер, аскорыту, бүйректер қызметін, зат алмасуын несепті шыгаруын 
реттейді. Мүнымен катар іпікі орталық жэнс дене кызу түрактылыгын 
сақтайды. Гипоталалус дене кимылдарының вегетатативтік өзгсрістерінен 
қамтамасыз етеді.
Гипоталамус 
қыртыс 
жэне 
кыртысасты 
кұрылымдармен 
бірге 
организмнің сыртқы орта қүбылыстарында бейімделуін және ұйқы мен сер- 
гекткіпі кезекгесуін реттеуге де катысады. Оның осы аталган кызметтері 
жануарларға жасалган тэжірибелерде дэлелденді.
Гипоталамус ядроларын тітіркендіру не Оның эр жерін кесіп алып тастау 
арқылы бүл агзаның жүрек-тамыр жүйесіне, ас қорыту ағзаларына, зат 
алмасуына, жылуды реттеуге, несеп бөлінуіне ішкі сөлініс бездер қызметіне 
эсер ететіні анықталды. Гипоталамус осы шеткі ағзалар үрдісіне, вегстативтік 
ядролары 
симпатикалык 
(артқы) 
жэне 
парасимпатиқалық 
(алдыңгы) 
бөлімдері, торлы қүрылым аркылы жэне гипофиздің гормон шығару қабілетін 
өзгерте отырып эсер етеді. 
'
Гипоталамус ядролары жүйкелік серпіністерге гана емес, физико- 
химиялык әсерлерге де сезімтал келеді. Оның қүрамында көптеген осмостық- 
қыбылдағыш жасушалар жэне қысым қабылдагыштары, қан қызуын 
қабылдамайтын терморецспторлар бар. Бұлар ішкі ортадан қанның химиялық 
құрамындағы өзгерістерді кабылдайды. Демек, ішкі ағзалардың тіршілігі, 
мұндагы өзгерістср гипоталамуска эсер ете алады. Осыныц аркасында ол ішкі 
ортаның 
гұрақтылығын 
қамгамасыз 
етеді. 
Гипоталамустың 
артқы 
ядроларында симпатикалық жүйке жүйесінің жогаргы болімі, ал алдыңгы 
ядроларында парасимпатикалық жүйке жүйесінің орталығы, ал ортаңғы 
ядроларда зат алмасуын реттейтін орталығы орналаскан.
Гипоталамуста көптеген мотивация (ягни мақсатты іс әрекет - месел) 
тудырагын орталықтар бар. Мэселен, ортаңғы бүйір ядроларда "тойыну" 
орталығы орналасқан. Оны тітіркендірсе жануар алдындағы азыққа карамай, 
алдына койылған асты ішпей, жүдей бастайды. Осы орталықты алып тастаса, 
жануар тамақты қанша ішсе де тоймайтын болады. Тамакты көп жеу 
(гиперорагия) - салдарынан адам (жануар) денесін май басады. Бүйірдегі 
ядроларда "аштық" орталығы орналасқан. Оны тітіркендірсе жануар 
алдындағы азықты қанша болса да жей береді (тоймайды). Ал бұл орталықты 
алып тастаса» аш болса да ол азыкка карамайды (гипофагия), жүдейді. 
Паравентрикулярлық ядрода, супраоитикалық ядролардан жогарырак жерде 
"шөлдеу" орталыгы орналаскан. Осы орталықты тітіркендірсе адам (жануар)
111

шөлдейді, кайта-қайта су іше береді (по.іидепсия) шөлі канбайды. Осы 
аталған орталықтар мақсатты жэне бағытгалған әрекеттерді (мотивацияны) 
меңгереді.
Гипоталамустың супраоптикалық жэне паравентрикулярлық (қарынша 
маңы) ядроларында (алдыңғы) нсйросекрециялык жасушалар бар. Ьұлардың 
гормондары нейрондар ұштары құратын тамыр мен жүйкс түйіспесі арқылы 
канға 
өтіп, 
гипофиздің 
алдыңгы 
бөлігініц 
багыттаушы 
(троптық) 
гормондарының бөлінуін күшейтеді (либериндср) не төмендетеді (статиндер). 
Гипофиздің 
артқы 
бөлігінің 
гормондары 
гипоталамустың 
көбінесе 
супраоптикалык ядроларында түзіледі де, олардың аксондарының бойымен 
ағып гипофиздің артқы бөлігіндс жиналып қанға өтеді.
Гипоталамус гипофиз арқылы шеткі солініс бсздерінің гормон шыгаруын 
бірде күшейтіп, бірде азайтып организмнің көптеген эрекегтерін реттейді. 
Сөйтіп 
гипоталамус 
гипофизбен 
біріккен 
эрекеттік 
гипоталамустық- 
гииофиздік жүйе күрады. Гипоталамусгың кейбір жерлерін тітірксндірсс, 
дснеге жағымды (ұнамды) сезімдер туады. Егеуқұйрықтың осы ядроларына 
микроэлектрод бекітіп, оны тоқпен байланыстыратын түтқа қойылган 
бөлмеге коя бергснде байкаусызда оны басып калыш жацагы ядроларды 
тітіркендірсе, ол сол жсрден кстпсс тен түтқаны баса береді (21 -сурст).
Бүйір ядроларды тітіркендіргенде мысықта жалган ашулану бслгслсрі 
пайда болады. Мүның бэрі гипоталамустың мотивация мсн эмоцияны 
қалыптастыруға қатысатынын көрсетеді. Оның бұл қызметі бүкіл лимбиялык 
жүйенің катысуымен іске асырылады. Гипоталамус осы жүйенің қүрамына 
кіреді. Қысқасы, ішкі оргатаныц тұрақтылыгын вегетативтік, эндокриндік 
денелік эрекеттерді біріктіретін күрделі қүрылым.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: