Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Аға туралы аз ғана сөз
- Народный интеллигент
- Кудайберген аганы эскерип *
Таинственная сила памяти
Говорят, у древнего царя Давида было кольцо с надписью: «Все проходит!». Мудрость древних легенд и сказаний общеизвестна. И проходили века, эпохи: неудержимый бег времени менял лицо земли и людей, оставляя грядущим поколениям память о себе. Память! Странное, загадочное и чудесное свойство живого существа. Много раз весьма научнообъясняли, что такое память. Почтительно приемля научных анализ, я все же продолжаю суеверно робеть перед таинственной силой памяти, которая выхватывает из далекого прошлого какие – то факты, как будто совершенно незначительньные детали, а в другой раз она, как тлеющий огонек, не дает вспомнить то, что нужно, то, что ищешь. Поэтому всякое воспоминание носит все же случайный характер: что-то запомнилось, может быть, несамое интересное или значительное, а что-то возможно второстепенно, помнится очень отчетливо. Вероятно, это понятно. Воспоминания всегда субъективны, и запоминается только то, что представляло субъективный интерес, что, как говорят, «врезалось в память». ...Профессор Худайберген Жубанов сразу располагал к себе своим обаянием человека высокого интеллекта и поэтической души. Его темно- карие глаза мягко излучали доброту, а уже седеющие пышные, слегка вьющиеся волосы красиво обрамляли его умное лицо, не то поэта, не то 381
ученого. Он был человеком большой эрудиции, и я с огромным удовольствием и уважением вспоминаю наши немногие, но увлекательные беседы... (ЦГА КазССР. Ф. 999. оп. 1. д. 249)
Аға туралы аз ғана сөз
Мен соңғы бір кезеңдегі есімдегілерді жазып қайта оқысам, ішінде бокал соғыстыру, пәленше-түгеншелердің саулығына тост көтеру көп екен.
–Бұл не?! – дедім өзім зілді дауыспен. –Ішпесек, болмады ма екен? Масықпасақ, сөзіміз жараспады ма екен?.. ...Көп жұлдызды армян коньягы, мұздатқыштан жаңа ғана шыққан мұздай шампан... Естелік жаза бастасам-ақ, көзіме бокалдар, бөтелкелер елестейді, аузыма ащылы-тұщылы дәмдер келеді, құлағыма құлдық ұрған майысқақ-қайысқақ сөздер жетеді. Бұлар кімдер екен, кімдерге арналған сөздер екен? деймін, маңайыма іздене көз тастап:
–Апырмау, мынау әбден айрылған екен еркінен. Еркінен айрылған көркінен де айрылады екен-ау... Төрдегі қарқылдақ ғалымға жағу үшін құлай кетуге әзір, табанын жалауға әзір ғой өзі... Осындай да көз, осындай да бет бола ма екен адамда?! Бір жерінде жылт етер жарық жоқ қой мынаның. Директор болу үшін-ақ осынша азады екен-ау...
– Ә, осылай екен ғой деймін өзіме өзім қайта түсіндіріп. Бұл соңғы отыз жыл бойындағы берік орнаған кәделерден туған жаңа дәстүр болатын.
Кәдең – кәдең болды, Кәдең неден болды? Ғалым саудагерге айналды, Ілім қуған әурелерге айналды. Кандидаттық он мың теңге, Докторлығың кырық мың теңге. Салатының салып қал, Алатының алып қал! Содан соң соғым соясың, Екеңдерге бас, шеке қоясың! Әбден тойдырасың, қандырасың, Өмір бойы құлыңмын деп нандырасың, Өйтпесең, директорға сайланбайсың, Алдымен осыларды ойланғайсың. Ха-ха! Хе-хе!
382
Мен Құдайберген ағаммен мұндай жиындарда кездескен емеспін. Өйткені ол ғылым арқылы саясатшыға, саясат арқылы саудагерге, саудагерлікпен адамның арын тонайтын, намысын таптайтын қанішерге айналмаған жан еді. Жүрісі дыбыссыз, алаң-құлаңсыз сабырмен басатын ойлы ғалымның алыстарды аңғарғыш көзі жақындағылардың да мінез- құлықтарын, жеңілтек қылықтарын шапшаң танитын, танитын да ойындағысын табанда айтатын. –Сен ұстазсың, студенттерге қазақ тілін оқытушысың... Таза сөйлеуге, тіліміздің ұшқырлығы мен ұтқырлығына, әуенділігіне қызықтыруға тырысу керек, – деген өзіне тетелес бір інісіне. Тағы бір үзіліс кезінде сол жігітке әзіл түрінде:
–Неге осынша қатты күлесің? Байқа, «қарқылдақ ағай» атанып кетерсің, – деді жымиып. Оның ойлы, мейірімді, жылы көзі осындайда суына да, ызғарлана да білетін. Ұмытпасам, 1934 жылдың жазы болу керек, мен Ахметтің (Ахмет Жұбанов) жаңа домбырасын көрейін және бір-екі кесе шай іше шығайын деп барсам, Құдайберген аға да сонда екен. Ол:
–Кел, кел, Әбділда, отыра қал, – деп өз қасынан орын ұсынып, дастарқанға шақырды. Мен ағаның қолын қысып, көзіне қарадым.
–Қорқытпаңызшы, ағатай! – дедім еркелеп. Ахмет жай ғана мырс ете қалды.
–Неден қорықтың, неге қорықтың? Жазғаным жаныма шақырғаным ба? – деді Құдайберген әнтек жымиып.
–Маған көзіңіз суық көрінді, аға, – дедім отырып жатып. –Артық айтсам кешіріңіз.
–Түк артығы жоқ, – деп сөзге Ахмет араласты. –Маған ұрсып отырғаны. –Не деп?
–Кітап жинамайсың деп. Біз жай ғана күліп тоқтадық.
–Мен кітап жинағыштарды да білемін, – деді ағай өзінің әсем қоңыр даусымен. –Кітаптан жасау жасап әдемілеп, бірінің бетін ашпайтын қазақтар да болады. Ал музыкант, ақын боламын деген жастар Европа, орыс классиктерін судай сімірулері керек. XIX ғасырдағы керемет суреткерлер әлем әдебиетін ұлы құдіретке айналдырып жібермеді ме? «Адам қазір құспен тілдеседі, жапырақтармен сырласады, барлық сұлулықтарды жаратылыстағы табиғи мүсіндерден, шексіз күйлі үндерден – дыбыстардан, сансыз құбылған бояулардан табады. Адам сыры ашыла-ашыла, ол тәңіріге тең ірілікке көтерілуі тиіс. Сен күйші болсаң, ақын болсаң, соларды таны, солар туралы сөйле. Мен осыны айтсам да, ұрысқан болам ба? Құдайберген бізге жадырай қарап, алдындағы ақ сүлгімен терін сүртті... Мен жақсы, ұстамды ағаның ой деңгейіне іштей ырза болып отырмын. Тіпті өз мамандығы – тіл ғалымы болып сөйлегенде де, ол маған философ секілді еді. Тіл, о кісінің сөзінше, уақытпен бірге қимылдаған, барар жолын 383
өз заңымен бағдарлайтын, әкімшілікке, зорлыққа мойын ұсынбайтын, өлуге бар, бірақ қиянатқа көнуге жоқ өжет дүние.
–Тілші-ғалым барлық тілдерді сыйлау, қызықтау үшін көп тілдерді білуге, тілдердің ортақ заң, ортақ мүдделерін сыйлауға, оларды қорғауға міндетті. Бұл жолды сендер де ұстануларың қажет, – деді. Мен осы күнгі толып жатқан, тіл ілімін мансапқа, жікке айналдырғандарды көргенде, еріксіз Құдайберген ағаны ойлаймын... Менің Құдайберген Жұбановпен екінші кездесіп, бес күн бойында бірге болғаным 1936 жылы жаздың соңғы айлары болатын. Біз Мәскеудегі бір мәжілістен Мұхтар Әуезов, Асқар Тоқмағамбетов үшеуміз бірге қайттық. Купелері екі кісілік жұмсақ вагонда, бізден өзге Қайсар Таштитов, Ленинградтан қайтқан Құдайберген Жұбановпен табыстық. Поезд қозғалып, жүрісі қыза бастағанда, бәріміз де купеден шығып, терезеден жолға қарап тұрмыз. Солай тұрып кімнің қай купеден екенін де аңғаратын сияқтымыз... Мұндайда өлең шығармай тұра алмайтын Асекең күле сөйлеп, жан-жағына қаранады...
–Келіп қалды білем бір шумақ, – деп Мұхаң да күлді. –Атымның сыры өзіме мәлім, енді біз Асекеңе еріп кілең ұйқаспен сөйлейтін боламыз.
–Солай ма, онда қызық болады екен, құлағымыз сенде, Асеке, – деп Құдайберген де ақынға жақындады.
–Кісі басы бір купе, Торғай басы бір ұя. Әр ұяда бір сыр бар Өзгелерден құпия, –
деді Асекең жақсы ұйқастар тапқанына қызара қуанып. –Жоқ, олай болмайды, – деді Құдайберген бәрімізге естірте сөйлеп. – Біз алдағы бес күн бойында әр купеде бір жұмыртқа басушы емес, бір ұяның балапанымыз. Қалтамызды қағамыз, барлық ақшамызды мына Қайсарға береміз, барлық еркімізді де соған тапсырамыз. Өзі жатқызады, өзі тұрғызады, өзі бағады, өзі қағады. Міне менің байлығым осы, –Құдекең ішкі қалтасынан суырып алған ақшасын Қайсарға ұсынды.
–Алдым, – деп Қайсар Құдайбергеннің ақшасын алған соң, өзгемізге қарады. Бәріміз де Мәскеуден қалған, жолға алғандарымызды жаңа басшылыққа өткіздік, содан бастап Қайсардың аузына қарадық. Ол жүр десе – жүрдік, отыр десе – отырдық. Өзімізге тақау ресторан вагоны күніне үш рет тамақтанатын біздің екінші тұрағымызға айналды... Барынша сырбаз, лақылдап күлмей, лепіріп сөйлемей, өзін салмақты қалпында ұстай білетін ғалым маған бір түрлі жылы қарайтынын аңғардым. Туған інісі Ахметпен сол жылдардағы ерекше жақындығым («Оркестр» атты поэмамды жаңа ғана туған оркестрдің әрі ұйымдастырушысы, әрі дирижері Ахмет Жұбановқа арнағанмын, Ахаңның ұсынысы бойынша Құрманғазының «Қайран шешем», «Көбік шашқан» күйлеріне қосылып айтатын өлеңдер 384
жазғанмын) әсер етті ме, білмеймін, ғалым аға сәл босаса мені өзіне шақырып, әйтпесе өзі маған келіп, әңгімелесіп жүрді.
–Сен «Көбік шашқанды» нағыз музыкант болып түсініпсің. Әйтпесе оған жазған өлеңің күйге ойналмай, түсіндірмелік дәрежеде қалар еді. Мен қуанышымды жасыра алмадым. Екеуміз жай ғана қосылып сол күй-өлеңнің бірінші шумағын да айтып жібереміз.
Жер кетті, көл кетті, Ел зарлы, ер мұңды Еңіретті... Еңіретті Ойда өрт, көзде жас, Айналам жалаңаш, Күннің бетін мең басты, Жер бетін сел басты... Сел басты... Тулады жұрт ұлардай Шұбырды жұрт құландай Мекенсіз, тұрақсыз Бишара ел шуласты-шуласты...
Ертеңіне ғой деймін, біз сол кездегі «кітаби ақын» деп аталатын сыр бойының ақындары туралы сөйлестік. Менің Ясауи жырларын, Бақырғани ғазалдарын, Сайқали қиссаларын жатқа оқуым Құдайбергенге қатты ұнады. Мен үлкен аға ықыласпен тыңдаған соң жатқа білер нәрселерімнің көбін оқыдым. Шәді төренің «Сияр Шарипінен» бастап «Қамир заман», «Төрт дәруіш», «Орақа мен Күлше» тағы басқа поэмаларын шешемнен үйренген әуенімен соқтым. Шәдінің жалғасы ретінде Қаңлы Жүсіп, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омарын, Қуаныш қожа сияқты ақындардан білетінімді де төгіп- төгіп алдым.
–Жарайды, рақмет, – деді ағамыз мені құшақтап. –Біз шығыс мәдениетімен терең тамырласпыз. Біздің толып жатқан эпикалық дастандарымыз бен аңыздарымыз, мифологиялық ертектеріміз қашаннан ұрықтас. Ал шағатай тіліндегі қисса, дастан, лирикалар біздің де жазба әдебиетіміздің басы. Оларды «кітаби ақындар» деу жете бағаламағандықтан туған сөз.
–Сен, Әбділда, осы білгендеріңді аздырып алмасқа тырыс... Мен осы сапарда оның Мұхаңмен екеуінің жеңіл ғана, біріне-бірінің еркелігі жарасқан, сыпайы қалжыңдарын есіттім... Мәскеудегі ме, Ташкендегі ме, әлде қашанғы қызулы күндерді, кызықты кездесулерді еске алады, сондағы есте қалған күндерді ишараттап жұмбақтап түсініседі. Көп сөздерді бірге ішіп, бірге жеп отырған біздің басымыздан асыра айтады. Асқардың табанда ұйқас тапқыштығын, өлең құрастырғыштығын қызық көретін Мұхаң бір ретте: 385
–Табанда жұлып алғандай өлең шығару өте қызықты, ақындарға жарасымды өнер, – деп еді, оны қуаттаған Құдайберген:
–Ол сөзбен от лақтырыпойнағанмен бірдей емес пе, – деді. –Қызық айттың, дәл айттың, – деп Мұхаң оған да әжептеуір сергіп қалды... Дәл осы сапарда, осы екі ғалым ағамның мені әдебиетші ғалым болуға, ҚазПИ-де ме, ҚазГУ-де ме сабақ беруге үгіттегені есімде.
–Талантты ақындар талантты педагог те бола алады. Поэзияны жасаумен оның эстетикасын оқыту бірін-бірі толықтыруы, байытуы тиіс, – деп Құдайберген бастаса,
–Әбден келісті айттың, – деп оны Мұхаң қостай жөнеледі. –Әрбір оқытушының өзі де өмір бойы үзбей оқушы. Үнемі өсіп, үнемі өзінен өзі озып отырмаған педагог ұстаздық мінбесінде ұзақ қала алмайды. Бұл – ақындыққа да ең қажет қасиет.
–Ақынға уақыт та керек емес пе? Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кететіні қайда, – деп әңгімеге күлімсіреген Қайсар араласты.
–Ақын ірілегенде әлеумет қайраткеріне айналады, уақыт тауып елмен араласуы керек шығар... Әркім өз ойын айтты. Бірақ ас үстінде, ресторанның бір түкпірінде сөз жарыстырып таласқан жоқ, осы күнгі біздер сияқты қызарақтасқан жоқ... Мен өте қысқа жасаған, нағыз толыға, молыға бастағанда, халық ғалымына айналғанда, сталиндік репрессия жылдарының апатына ұшыраған Құдайберген Жұбановты өте аз көрдім, бірақ әжептеуір қанық таныдым. Сүйінгенін де, күйінгенін де жасыра алмайтын, барлық түйсігі, ой толқыны жарық көзінен, жарқын көңілінен айқын көрініп тұратын ғалым ағамыздың бейнесі бүгінде көз алдымда.
* * * Заман, уақыт қожасы адам екен ғой. Біз кәзір бүкіл қауым болып көп уақыт есеңгіреп қалған, есін енді жинаған алып секілді екенбіз. Алыптың ұйқысы да алып болып шықты. Міне, енді қайта қозғалуға орнымыздан тұрғанда бүкіл адамзатты тағы бір жалт қараттық өзімізге. Қазақ та өзге туысқан халықтардай өлгенін тірілтіп, өшкенін жандыруға кірісті. Біз енді кешегі жүздеген данышпандарымызды тарихымызға, бүгінгі өмірімізге қайта әкелеміз, өздерінің биік орындарына отырғызамыз. Сонда біз орасан ірілік тапқан рухани табысымызды, оның барлық қайраткерлерін болашаққа ұсынамыз. Солардың бірі – ғалым Құдайберген ағамыз болады.
В.Решетняк Народный интеллигент
В 1927 году я работал в гор. Кзыл-Орде в должности заместителя начальника Главполитпросвета Казнаркомпроса. Летом того года крайком 386
партии перебросил меня в Актюбинск на должность заместителя зав. губоно. В процессе изучения работников и поиска сил, на которые можно на первых порах опереться в работе, особое внимание обратил на себя методист казахских школ Худайберген Жубанов. Он занимал ведущее положение в аппарате и пользовался у коллектива и учителей города заслуженным авторитетом. Помню, как пришлось расстаться с методистом русских школ Прокофием Кобой за его недисциплинированность и грубость. В то время подыскать равноценного методиста даже среди русских учителей было трудно. Но на выручку пришел неутомимый Худайберген: он сам предложил свои услуги временно совместить должность методиста русских школ с «испытательным стажем», как, помнится, он тогда выразился. Однако испытывать его не понадобилось, потому что с первых же шагов он проявил недюжинные способности в работе на двух таких ответственных участках и без особого напряжения с нею справлялся. Но каково было наше удивление, когда узнали, что он, при такой перегрузке производственной работой, изучает педагогику, психологию и рефлексологию по трудам известных в то время ученых авторитетов, и довольно успешно. Не довольствуясь этим, X.Жубанов, правда уже перед выездом из Актюбинска, рано взялся за изучение сразу трех иностранных языков: немецкого, английского и французского. Сначала он брал уроки у учителей городских школ и частных лиц. Мы предостерегали его, что при таком напряженном, многогранном труде он может надломить свое здоровье и выйти из строя. Но, веря в свои силы и способности, Худайберген оставался непоколебимым. Посетив первый раз квартиру X.Жубанова, я был поражен множеством газет и журналов, которые им выписывались тогда. Там, кроме русских и казахских, были газеты и журналы на татарском, узбекском и еще каком-то восточном языке. Тогда же от него узнал, что он еще в юношеские годы, путем параллельной учебы, овладел тюркским, арабским и персидским языками. И как бы для еще большего доказательства он предъявил мне кипу писем, многие из которых были на непонятной для меня письменности. На выраженное мною по этому поводу недоумение X.Жубанов объяснил, что он уже давно связался и ведет долгую переписку со многими языковедами- тюркологами в Москве, Казани, Ташкенте, Баку и других городах. Весь аппарат губоно, да и почти вся общественность Актюбинска, с которой X.Жубанов соприкасался, считали его одним из самых грамотных и высокообразованных казахских работников. Владея в совершенстве казахским языком, он упорно добивался овладения в такой же степени и русским. По его инициативе в губоно был организован кружок по изучению русского языка в объеме средней школы работниками аппарата и других учреждений; он же взял на себя руководство этим кружком. 387
X.Жубанов был очень скромен и своим превосходством над другими не кичился. Наоборот, во всех затруднительных случаях он всегда советовался с более компетентными в том или ином вопросе лицами. В обращении с окружающими на работе, на дому X.Жубанов был исключительно вежлив. Я не помню случая, чтобы он против кого-либо повысил голос или кому-либо нагрубил. В разговоре и переписке, с подчиненными он, как правило, избегал таких слов и выражений, как, например, предлагаю, приказываю, требую, и заменял их мягкими и вежливыми: прошу, советую, рекомендую и т. д. X.Жубанов очень любил музыку и когда узнал, что я играю на скрипке и других струнных инструментах, стал чаще навещать мою квартиру. Затем он стал приводить ко мне приезжавшего к нему из аула младшего брата Ахмета – тогда учителя, а ныне композитора-профессора. Он уже в то время хорошо играл на национальных инструментах и пристрастился к скрипке. Завершилось наше сближение в деле музыки тем, что Худайбергену я уступил фисгармонию, а Ахмету я подарил сборник «1000 песен киргизского народа» Затаевича. Таким я знал по Актюбинску Худайбергена Жубанова. Это был народный интеллигент в полном смысле этого слова. Наше общение с Худайбергеном Куановичем не прекратилось и после его выезда из Актюбинска.Я восхищался его выступлениями в печатных органах о пользу нового алфавита казахского языка и против приверженцев старого, арабского, следил за его работой в учебно-методическом совете Наркомпроса. X.Жубанов, в свою очередь, тоже не обходил мой дом, бывал у меня в разное время в Актюбинске, Чимкенте и в Алма-Ате. Всегда моя семья воспринимала его как своего близкого и родного человека. Добрая память о нем у знающих его людей сохранится навсегда!
1928-1929 окуу жылы. Ленинграддагы Чыгыш Институтына кирип окуу мага насип болду. Кыргыздан мен жалгызмын. Казак туугандардан Симет Кенесбаев, Махмуд Уралов бар эле. Кудайберген ага менен мен ошол окуу жылы тааныштым. Ал азиз адам докторантурада болуу керек. Кез-кезде жолугуп жүрдүм. Кудайберген аганы мен ичимден жакшы коре турган болуп кеттим. Эмнегедир экөөбүздүн арабызда кандайдыр бир көрүнбөгөн жип улам-улам тартып бизди жакындаштыра берди. Мен Институттун Туркологиялык семинарынан окуйм. Ал Семинар А.Самойловичтин атында боло турган. Түркмен агайындардан Б.Гербабаев,
* Мақала қырғыз тілінде жазылған 388
Бурунов дегендер. Өзбек агайындардан Улуг Турсун, Салимий, Мухаммедиев дегендер бар. Азербайжан туугандардан Ализаде деген окуйт. Татар туугандардан Ибад Алпаров, Хожо Бадиг, Нигмет Хаким деген бир топ жашка келген адамдар окуйт. Семинарда көбунче студенттер билгенрин ортого салып, талаш-тартыш чыгарар элек. Николай Николаевич Поипе бизге турк жана алтай тилдеринен салыштырма лекция окуйт. Ошол Н. Поппе өзүнүн өткерүп аткан семинарында «калмак тилинде бузгур хара сахал, кыргыз тилинде бужугур кара сакал болуп айтылат. Могол-турк тилдеринин теги жакын» дегенде, мен – «Николай Николаевич, калмак тилинде «сян абыга сахалта, сян күн соята» деген макал бар. Анын мааниси – «жакшы катынга сакал чыгат, жакшы бээге азуу чыгат» деп кошумчалап койдум. Анткени мен Кытай жерине 1916 жылы үркүнде барганымда, жан багуунун айынан, калмак менен бирге кой кайтарып, коюндашып бирге жатып жургөнүмде, бити да жуккан, тилин да үйрәнгүмүн. Бир күнү турсам, көк бит жайылып кетиптир. «О күмүн, чини бөсүн» деп, битти керсетсем, «О куйкенү хумур бурут, мини бөсүн бишн, чини бөсүн» деп мага жапса. болобу. («Ой адам, бул сенин битин»,— десем, «о атандын көрү кыргыз, менин битим эмес, синин битиң» деген мааниде). Семинарда бир күнү кезек маа келдн. Мен «кыргыз тилиндеги куранды (журнак) мүчөлөр» деген теманы алдым. Эки сагат кыргыз тилиндеги курандылардын тизмегин айтып чыктым. Анын ичинде: «ааган, аанак» деген куранды мүчөлөр да айтылды. А.Самойлович өте ыкылас коюп жазып отурду. Эки сагатта бүтпей калдым. Уландысын эмки семинарда айта турган болдум. Ахмед Байтурсуновдун тил куралындагы журнактарды жыйнап алып, Кудайберген агага көрсеттүм. Ал абдан жактырды. Семинарда дагы бүтпей калдым. Үчүнчү жолу уланта турган болдум. Мына эмесе деп, Самойловичтин түрк тили жөнүнде эмгегинен журнактарды жыйнадым да, Кудайберген агага көрсеттүм. Ал киши мени далыга кагып, дагы толгон журнактарды кошумчалады. Күлүп, «энди Поппе гана эмес, Самойловичтин өзүн да «шошутасың» деп, мага дем берди. Дагы «баяндамамды» уланттым. Самойлович ыраазы болду окшойт. Студенттерге карата: «Эгер ушул студент Францияда болсо, эртеси корреспонденттер фото аппараттары менен келип, студенттин сүретүн газетага жарыялайт эле. Бизде андай мүмкүндүк жок» деп, менин көнүлүмдү андан бетер көтөрүп салганы эсимде. Мен Институтту бүткенде, Самойлович менин «Күбе наамама» «Основы научной грамматики киргизского языка», «История развития киргизского литературного языка» деген планда жок сабактарды жазып койду. Ошентип, Кудайберген аганын консультациясы,берген кенеши маа жогоркудай ийгиликтерди алып берген. Окуум бүткөндөн кийин Кыргызстанга келдим. Менин «Күбө наамады» мархум Тыныстанов Касым көрүп, «бул эки предметти Самойлович окуттубу?» – деп шексинди. –«Жок, ал киши окуткан эмес, мен өзүм семинарда баяндама жасаган элем. Жактырып, жазып койду окшойт» десем, Касым күлдү да мени куттуктап койду. 389
Кудайберген ага бир жолукканымда, «Хусаин, биздикине кел. Сөйлесип отырайык. Кыргыз тилиндеги созылма үндилердин жасалув тарихи кызык», – деп үйине да чакырды. Симет Кенесбаев экөөбүз бир күнү бардык. Женемиз өте мейридүүлүк менен бизди конок кылды. Сүйлөшүп отурганда жеңебиздин түбү – кыргыз болып чыкты. Мени төркүн катары көрүп калды. Илгери заманда казак ичинде калган кыргызбы же азыркы кыргызбы, казмалап сураштырганым жок. Дагы бир жолу келгенде, өзүнен сурап алармын деген ойга келдим. Ошол кезде иниси Ахмед консерваторияда окуп журген болуу керек. Бизге скрипка ойноп бергени эсимде. Мен дипломго материал жыйнаймын деп, бир жылдык дем алыш алып, Кыргызстанга кеттим. Байланыш үзүлдү. Ошо бойдон Кудайберген аганы көргөнүм жок. Кийинки жылдары, 40-60-жылдын аралыгында Ахмед менен байлашыбыз абдан күчтүү болду. Фрунзеге келген сайын маган жолукпай, биздин үйден бир чөөгун чай ичпей кетчүү эмес. Бир күнү ма отурганибызда: «Хусаин ага. Сиз Кудайберген жакын жүргөнүңүздү мурунтан билчүү элем. Ол киши эми жок. Мен илимпоз агадан эчак ажырап калгамын. Эми Сиз ошол Кудайбергендин ордуна маа ага болуп бериңиз» деген сөзү эсимде. «Дурус айтасын, Ахмед. Шыйпанарга куйрук жок, кулан чалыш жан элем. Сендей ини күткөнге мен да абдан сыймыктанам. Эгер татыктуу болсом, мени ага катары сыйлап жүр. Кыргыз элинин «Жакшынын жакшылыгы тиер ар жерде, жамандын жамандыгы тиер тар жерде» деген макал бар. Мен окуп жүргөнде, жакшылыгы тийген, маа көрсеткен Кудайбергенди мен өз агамдай көрчүмүн. Бир тугандай жакын жүрөлү» дедим. Кудайберген дарынын бардыгы жакшы маман болгондугун айтып бере турган. Ошол маа ини болгон Ахмед өте адам эле. Мухтар ага да «биздиң Ахмед орысча сөйлегенде – он не говорит, а поет, поет!» деп кайталай берүчү. Кудайберген ага тирүү болгондо, балким, казак-кыргыздын накыл сөздөрүн бирге зерттеп, тегин таап чыггу ишин бирге иштейт белек, ким билсин. Ал киши араб тамгасында чыккан илгерки элдердин адабияттарын жакшы окуй тургандыгын мен студент кезимде эле байкаганмын. Аз да болсо көптөй көрүп, Кудайберген ага жөнүнде эскермемди кийинки тукумга кала турган кылып, басма бетине жарыялап коюуңарды өтүнем.
* * *
Казак эли менен кыргыз эли байыркы замандан бери эле кою короолош, куда-сөөк болуп жашаган. Падыша заманында казак акындарынын жазган кысаларын (кыргызча айтканда – «Өлең китептерин») окубаган сабаттуу адам болгон эмес. Менин раматылык атам да казак тилинде чыккан «Өлең китептерди» кайдан болбосун таап келип, маа окутуп тыңдай турган. Ал гана эмес, дөңде чөгулуп отурган карыяларга окуп берип жүрүп, көбүн жатка да айта турган болуп кеткемин. Айрыкча Шайхул Ислам Жусупбектин кысаларын көп окуур элем. 390
1916 жылы чоң козголоң болгондо, Қытай жерине үркүп барып, ошол жерде жашаган Кызай казактарынын ичине барып баш калкаладык. Ошондо бир күнү «Шайхул Ислам Жусупбек келиптир. Мазак заңгинин үйүнде болот экен» деген айыңды уктум. Ошол затты атайы көрөйүн деп издеп бардым. Чын келген экен. Терде отурган ажардуу, сакалына ак аралап калган адамды көрдүм. Тирмийип тиктеп отурам. Ошондо ошол киши сөз баштап: Сурасаң – Шайхул Ислам мен Жусупбек, Осы элди издеп келдим нагашым деп, – сөз баштаганы али кулагымда турат. Бир аз аңгеме согуп отургандан кийин кимдир бирөө «Сиз акын болсаныз битти жыр қылынызчы!» дегенде Бул биттиң акеси кир, чечеси тер, Чыгар да өз денеңнен өзиңди жер! – деп, узун сабак жырды төгуп жиберди. Жусупбек ошол жылы Албан казактары менен кошо Текеске барган болуу керек. О, илгери эле, 1911 жылы Медресе Алияда окуп жүрген Эшенаалы Арабай уулу менен казак жигити Сарсекеев экөө кыргыз-казак балдарына арнап, «Төте окуу» деген алипбе китебин жазган. Эки тил бир-бири менен чиеленишип байланышып калган. Ал китеп басылып да чыккан. Ал эми Революциядан кийинки мезгилде, мектепке арналып жазылган тил куралдары, башка да окуу китептери – кыргыз мектептеринде негизги курал болду. Айрыкча илимпоз Ахмед Байтурсуновдун «Тил – курал» аттуу китеби кыргыз мектептеринде негизги окку китеби болду. Қазактын чыгаан жазуучусу Мухтар Ауээовдун «Кара көз» атту пьесасын окубаган, Жусупбек Аймоут уулунун «Карт кожосун», «Куникейдин жазыгын» окубаган кыргыз жаштары болду бекен? Бейимбет Майлы уулунун «Шоганын белгиси» аттуу ангемеси кыргыз арасына абдан таралган. Кыргыз элинин зиялилери: Базаркул Данияр уулу, Касмаалы Баялы уулу, Токчоро Жолдош уулу, Касым Тыныстан уулу, Осмонкул Алы уулу сыяктуу атактуу адамдарыбыздын бардыгы, ошолордун ичинде өзүм да казак элинин педагогдорунан тарбия алдык. Мына ушул айтылгандардын бардыгы да эки элдин мурунтаан келе жаткан жакындыгына, достугуна кубө болот. Тил майданында да бир бирибыздан сөз алып, адабиятыбызды, салтыбызды жакындаштыруубуз зарыл. Бул жакшы салт мындан ары да улантылышы керек. Маданиятыбызды, салтыбызды жакындаштрубуз керек. Бүткүл ааламга маалым Чыңгыздын да нускоочусу — кыргыз элине сыйлуу Мухтар агабыз болгон.
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|