Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
Ақылгөй аға, ұлағатты ұстаз
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Ақылгөй аға, ұлағатты ұстаз
391
Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың омырауында Қазақстан Орталық атқару комитетінің мүшесі екендігін білдіріп тұратын «КазЦИК» деген жазуы бар белгі болатын-ды. Демек, қазіргі ұғым бойынша, Қ. Қ. Жұбанов Қазақстан Жоғарғы Советінің депутаты, яғни республикамыздың ірі қоғам қайраткері болғанын көреміз. Қ.Жұбанов ҚазПИ-дің тіл-әдебиеті факультеті оқытушыларының ортасындағы жалғыз ғана профессор еді. Осы атақ, лауазымдарға қарай факультет коллективі оны аса ардақтап, сыйлайтын-ды. Қ.Жұбанов орта бойлы, буырыл тарта бастаған толқынды, қою қара шашты, қара торы жүзді адам еді. Оның барқыттай қоңыр үнді дауысы, мазмұнды ойына орай сөйлеген сөзі әрі әуезді, әрі сазды шығатын-ды. Оның қимыл-қозғалысы да, жүріс-тұрысы да кескін-келбетіне сай сабырлы, майда болатын-ды. Қ.Жұбанов адамгершілігі мол, ақ көңіл, кішіпейіл адам еді. Ол кісі үлкендер былай тұрсын, жасы кіші адамдарға да, мысалы, студенттермен қарым-қатынас жасағанда да, «сен» деген сөзді ешуақыт тұтынбайтын, дәйім «сіз» деп сөйлейтін. Қ.Жұбанов халықты, көпті жақсы көретін, үнемі көппен әңгімелескенді, қарым-қатынасты ұнататын, бұқарашыл адам еді. Мысалы, жексенбі күндері әрдайым жатақханаларды аралап, студенттердің қал- жайларын біліп, тұрмыс-тіршіліктерімен танысып, әңгімелесіп жүретін. Жатақхана аралаған осындай шақтарда да, басқа жұмыс күндерінде де, кейбір ересек студенттермен жиі әңгімелесетін. Әсіресе жоғарғы курс студенттерінің ішінен Әди Шәріповпен, Ғайниден Мұсабаевпен, Шаймерден Балжановпен, Әкім Әйнековпен және басқа озат оқитын студенттермен етене сөйлесіп тұрғанын көп көретінбіз. Профессор Қ.Жұбановтың осындай әрі ағалық, әрі ұстаздық қарым- қатынасы осы естелікті жазып отырған менімен де оқуға түскен алғашқы айдың өзінде-ақ басталып кеткен еді. Сол кездегі есте қалған кейбір жайларға қысқаша тоқталмақпын. Мен орта мектепті өз құрбы-құрдастарыммен уақыт жағынан бір шамалас бітірсем де, жоғары мектепке тіпті кешігіп, алты жылдан кейін зорға түстім. 1930 жылы Қарқаралы қаласында әуелде гимназия, кейін реалдық училище, одан соң тоғыз жылдық мектепті бітіріп, математиканы өте жақсы әрі сүйіп оқығандықтан, Томскідегі университетке барып түсіп, не математикадан, не технологиядан маман болып шығуды қатты көкседім... Бірақ бұл арманым бірден орындалмады. Әлі есімде, 1936 жылдың сентябрь айының орта шені, бір күні қасында факультеттің деканы бар, профессор Жұбанов біздің класқа келді. Ол кісі класқа келген бойда, мақсаты – студенттермен жақын танысу, кімдердің қандай мектепті қалай бітіріп келгенін білу екенін айтты да: «Староста кім болады, әңгімемізді содан бастайық», – деді. Мен фамилиямды айтып, ұшып түрегелдім де өзімді таныстыру үшін, 1930 ж. Қарқаралы қаласында (Семей облысы) әуелі гимназияда, одан кейін реальное училище деп аталып, кейіннен бастауыш мектепке мұғалім даярлайтын мамандығы бар тоғыз жылдық мектепті бітіргенімді, сонан соң Томск қаласына оқуға бармақ
392
болғанымды, бірақ бара алмаған себептерімді, журналист боп қызмет атқарғанымды, соңғы 1935 жылы Петропавлдағы қазақ педучилищесінде қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі болғанымды, биыл оқуға түскенімді қысқаша баяндадым. Профессор Жұбанов өзге студенттермен де осылай танысып болып, рақмет айтып, кластан шығып кетті... 1936 жылы сентябрь айының, ұмытпасам, басында өзіммен бірге оқитын Айқынбаев Өмірәлі дейтін студентпен Юных Коммунаров көшесіндегі жатақханадан шығып, Федерация паркі арқылы өтіп Совет және Красин көшелерінің түйіскен жеріндегі есіктен шыға бергенімізде, қарсы алдымыздан екі кісі ұшыраса кетті. Қарасам, біреуі көптен көрмеген, бір кезде маған әрі аға, әрі жолдас болған ескі досым – Кәрібай Барманқұлов деген кісі екен. Жақындаса келгенде мен ол кісіні Кәраға деп құшақтай алыппын. Ол кісі де «Өй, Ақан, Ахмеди, сен қайдан жүрсің мұнда қашан келдің?» – деп, құшақтаса кетті. Мен осында оқуға келіп, ҚазПИ-ге жаңа ғана түскенімді айттым. Ол кісі: «Қай факультетке, математика факультетіне ме?» – деді. Мен: «Жоқ, қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне түстім», – дедім. Ол таң қалғандай болды да: «Мен осындамын, сол ҚазПИ-дің сол факультетін бітіргенмін, қазір 40-шы орта мектепте мұғаліммін, осы Красин көшесінің бойында Комсомол көшесінен әрі үшіншіүйде тұрамын. Сонда кел, бәрін сөйлесерміз, мені үйдентек түстен кейінгі уақытта ғана табасың», – деді де: «Мына кісі – профессор Құдайберген Жұбанов ағай», – деп таныстырды. Бұл кісіні мен бұрын көрген жоқедім. Ол кісі басын изеген соң мен де басымды изедім. Кәрағаң: «Жарайды, жолдарың болсын, маған қайтсең декел, күтемін», – деді де, Қ.Жұбанов ағаймен паркке еніп кетті... Екі күннен соң мен Кәрағаңды іздеп, өзі көрсеткен үйге келдім (ол кездегі үйлер бір қабат, ағаштан, кірпіштен салған болатын). Қақпадан еніп, қорадағы үйдің сыртқы есігін қағып едім, бір егде әйел есікті ашты. Мен: «Кәрібай Барманқұлов деген кісіге келдім», – дедім. Жаңағы әйел: Кәреке, сізге біреу келіп тұр», – деп дыбыстады. Кәрекең қарсы шығып, қолымнан жетектеп, бір бөлмеге енгізді де, орындыққа отырғызды. Сосын өзінің басынан кешкен оқиғаларын баяндады: Қарқаралыдан кеткен соң осы ҚазПИ-ге қазақ тілі мен әдебиет бөліміне түсіп, оны өткен жылы бітірген екен де, осы қалада мұғалім боп қалған екен... Мен де ол кісіден айрылысқан шақтан бастап, осы кездесіп отырған сәтке дейінгі басымнанкешкен тарихымды әңгімеледім. Осылай бір-бірімізбен көптен бері көріспегенімізді айтып біткеннен кейін, ментуралы профессор Жұбановқа өзі білетін мәліметтердің бәрін тізіп айтып, «сіздің жақсы шәкіртіңіз болады»
Оқу тиісті кесте бойынша жүріп жатты. Бірақ көңілімнің түкпірінен бір түрткіл ой – күптілік кетпей жүрді. Өйткені Қызылжарда қалған жолдастарымның хаттарына қарағанда, педучилищенің басшылары Казнаркомпросқа үсті-үстіне хат жазып, менің қызметіме қайта баруымды
393
сұратып жатқан көрінеді. Осы күдік бір күні расқа шықты. Институт директоры Бекжанов кабинетіне шақырып алып: –Сіз бұрынғы қызметіңнен рұқсатсыз кетіп қалып, бізге оқуға түскен көрінесіз, Наркомпрос сізді оқудан шығарып, өздерінің қарауына жіберу жөнінде бұйрық беріп отыр, мен осы бұйрықты орындамақшымын, – деді. Мен өзімнің рұқсатсыз кеткен себебімді, институтты бітіруге құмарлығымды айтып, мені оқудан шығармай қалдыруды өтіндім. Директор: «Сіздің тілегіңізді мен түсінемін, пікіріңіз дұрыс, бірақ Қызылжардағы қызмет істеген жеріңізде сіздің беретін сабақтарыңыз тоқтап қалған көрінеді, Наркомпроста осы себептен сізді бұрынғы орныңызға қайтарып жіберуді бұйырды. Мен ол бұйрықты орындамасқа шарам жоқ, егер Наркомпрос қалдырса, мен сіздің оқуыңызға қарсылық етпеймін. Сіз сонда кадр басқармасының бастығы Аспандияров Сәкен жолдасқа барыңыз да, мұңыңызды айтыңыз, – деді. Аспандияров жолдасқа келіп, арызымды айтып едім «Мен де сізді түсінемін, бірақ оқуда қалдыруға лажым жоқ, өйткені онда (Қызылжар педучилищесінде) сіздің пәндеріңіз жүрмей қалып, биыл бітіретін кластарда өте-мөте қиыншылық туып отырған көрінеді. Сізді қайта орныңызға жіберуге Наркомның орынбасары маған әмір берді. Мен соны орындауым керек, – деп үзілді-кесілді өз қортындысын айтты. «Наркомның орынбасарының жарлығын тек Наркомның өзі ғана бұза алады, сол жерге барып көріңіз», – деген соң Наркомның қабылдау бөлмесіне барсам, ол кісі командировкаға кеткен екен. Осыдан кейін Наркомның келуін күтіп жарты айдай жүрдім, онан қала берді ол кісі келгеннен кейін мені қабылдауға уақыты болмай, тағы біраз жүрдім. Әлі есімде октябрь айының орта шені жексенбі күні жатақханада менен басқа ешкім жоқ, Омбыдағы, Қызылжардағы інілеріме хал-жайымды, қайта Қызылжарға барып қалу мүмкіндігімді айтып хат жазып, екіншіден, қалып қойған кейбір сабақтардың конспектілерін толықтырып отыр едім, біреудің есікті ашып: «Сәлематсыз ба?» – деген даусын естідім. Қарасам, профессор Қ.Жұбанов екен. Орнымнан ұшып түрегеліп, амандасып, қарсы жүріп едім, «алаңдамаңыз, мен сізге бөгет жасаған екенмін, бөгелмей кетемін», – деп орындыққа отырды. Мен өз жайымды, оқудан шығып қалып, бұрынғы жұмысыма оралуға тиісті екенімді, үш бірдей інім бар, олардың да мені күтіп жүргенін, бір жағынан, солар үшін елге барғым келетінін, екінші жағынан, оқығым келетінін, не істерімді білмей дал боп жүргенімді қысқаша баяндадым. Ол кісі зейін қоя тыңдады да, «Жарайды, ойласайық, ал қазір жатақхананы аралауға қарсы емессіз бе?» – деп қолқа салды. Содан біз бөлмелерді араладық, ол кісі біздің тұрмысымызды көріп танысты. Жатақханадан шықтық та, Федерация паркі арқылы үйіне шығарып салдым. Қоштасардаол кісі менің оқуымды тастамауымды мақұл
айтты... 394
Дегенмен мен қарап отырмай, «Правда» газетінің тілшісіне барып, жағдайымды айтып, жәрдем беруді өтіндім. Ол кісі Наркомға бірнеше рет телефон соғып еді, ешкім жауап бермеді. Сосын: «Ертең келіңіз» деді. Мен ертеңіне айтқан уақытында жетіп келдім. Тілші маған: «Оқуда қалатын болдыңыз, құттықтаймын, мен Наркоммен келістім», – деді. Соның ертеңінде ҚазПИ-дің корпусында сабаққа келе жатқан профессор Жұбановты көріп, мен оқуда қалатындығымды айттым. Ол кісі: «Жақсы болған екен», – деп күлді... Әлі есімде, ноябрь айының орта кезі еді. Бір күні сабақтың біткенін аян ететін қоңырау сылдыры тынысымен біреу аудиторияға кіре беріп, амандасты да: «Жолдас Ысқақов осында ма?» – деді. Оқытушы орнынан тұра беріп: «Мына кісі», – деп мені меңзеді... Келген кісі менің қасыма келіп, қолын ұсынып: «Менің фамилиям – Устименко Петр Демьянович, 28-орта мектебінің директорымын», – деді. Мен: «Өте жақсы, мен Ысқақовпын, құлағым сізде», – дедім. Ол кісі: «Біздің мектепте қазақ тілін беретін оқытушы үй жағдайымен байланысты Алматыдан кетіп қалып, бір айдай болды, қазақ тілі оқытылмай, үзіліп қалған соң, қалалық оқу бөлімінен, Наркомпростан оқытушы сұрап едім, олар ондай оқытушы жоқ деді. Содан кейін мен өзім осы ҚазПИ-дің түлегімін, әдейі қазақ тілі кафедрасына келіп, жоғары курс студенттерінен бір адам бөлуді өтіндім. Профессор Жұбанов: «Сізге барып, жолығыңыз», – деді. Мен: «Жоғары курстарда ондай жоқ па?» деп едім, профессор Жұбанов: «Ысқақовтың тәжірибесі молырақ», – деп күлді. Сол күннен бастап сол мектепке мұғалім болып жұмыс істей бастадым... Оқуым да тұрақталып, қызметім де жайғасқаннан кейін сабақтан қалмай, жұрт қатарлы оқуға тырысқаныммен, мектептің сабағы мен институттың лекциялары жиі тоғыса беретін болды да, мазаны кетірді. Дегенмен мектеп сабағын кезінде өткізіп, көбіне институттағы лекцияларға қатыса алмай жүрдім... Әлі есімде бір күні Құдайберген ағай: «Секторға барып келейік», – деп ертіп алды да, Виноградов пен Красина көшелерінің түйісіндегі Академияның Қазақ бөлімшесінің секторындағы бір әйелге: «Мына кісіге карточка жазудың жөн-жобасын көрсетіп, нұсқау берерсіз», – деді де, маған: «Біз болашақта қазақ тілінің сөздігін жасамақпыз, соған осындай карточкаларды көбейтіп, әзірлік жасауымыз керек», – деді. Тағы бір күні мені Наркомпросқа ертіп барып, өзі басқаратын оқу- методикалық бөлімге кірді де, отырған адамдармен амандасқаннан кейін: «Мына кісі Мәметова Әмина апаңыз, мына кісі Бегалиев Ғали ағаңыз», – деп таныстырды. Мені бір столға отырғызды да, өзі өзінің орнына барып жайғасқан соң, жазғы айларда облыс-облыстың бәрінде де 1,5 айлық мұғалімдер курсы ашылатын болды, соған алдын-ала әзірлеп, қазақ тілі мен әдебиетінің программаларын жасау керек, екеуіңіз осы жұмысты әзірлеп қойыңыздар, келесі аптада қарап бітіреміз», – деді де, содан соң маған: «Сіз
395
сәл отыра тұрыңыз, мен бір кісіге жолығып келейін», – деп шығып кетті. 10- 15 минуттан кейін қайта оралып келіп, «Қане, қайтайық» деп, отырғандармен қош айтысып, есікке беттеді. Жолшыбай: «Жер-жердегі мұғалімдердің бәрінің дерлік білімдері де, тәжірибелері де тіпті жоқтың қасы, сол себептен әзірше оларды жылма- жылғы курстар арқылы даярлап отырмаса, жағдай қиын болып тұр. Сол курстарға сабақ беретін оқытушылар да табылмайды. Жазғы каникулда қаражат табамын деген тәуір-тәуір студенттерді сол курстарға жіберуіміз керек. Сіздің курста сондай студент балалар болса, бізге айтарсыз. Командировкаға жібереміз», – деді. Профессор Жұбановтың курстарға оқытушы ретінде студенттерді жіберуінің себептері бар еді: олар ең кем дегенде 1-курс көлемінде қазақ тілінің жүйелі нормативтік курсын өткен адамдар ғой. Ал жергілікті жерден оқытушы етіп алатындардың білімдері ала-құла. Сол себептен тәуір оқитын студенттерді курстарға оқытушы етуді жөн деп ұйғарған. Профессор Құдайберген Жұбанов айтқандай, жазғы каникулда бір топ адам білім жетілдіретін курстарға барып сабақ бердік. Соның ішінде мен де Қарағанды облысы, Шортанды (Щучье) ауданында ұйымдастырылған курсқа сабақ беріп қайттым... 1937 жылдың сентябрь айының орта шенінде кезекті лекцияға кірісер алдында проф. Қ. Жұбанов: «Ахмеди, сіз институттың сырттай оқитын бөлімінің бастығы Зуев жолдасқа барыңызшы, мен жіберді дегейсіз», – деді. Сабақ біткен соң Зуевқа бардым да, амандықтан кейін: «Мені проф. Жұбанов жіберіп еді, фамилиям – Аханов», – деп, жөнімді айттым. Зуев орнынан ұшып түрегелді де, сейфтен бір анкета алып: «Мынаны толтырыңыз, жарты ставкаға оқытушы етіп қабылдау жөнінде арыз жазыңыз, ал атқаратын қызметіңіз — сырттан оқитын студенттерге арнаулы тапсырмалар беру, олар орындалған тапсырмаларды осында жіберіп отырады, соларды тексеріп, тиісті баға қойып, біздің инспекторға өткізіп отырасыз; одан кейін сессия кезінде сырттай оқитын студенттерге нұсқау, жол-жоба көрсетіп, келесіде не істейтіндерін, әрбір сессияға дейін жіберілген тапсырмаларды орындап отыруға тиіс екендіктерін түсіндіріп отыратын боласыз», – деді... Оқытушы мен оқушының арасындағы қарым-қатынастан келтірілген мұндай үзінділерден проф. Жұбановтың адамгершілігі күшті, әрі кішіпейіл, әрі өзгеге қамқор адам болғанын көреміз. Кейін байқасам, Құдайберген ағайдың осындай қарым-қатынасы жалғыз менімен ғана емес, өзге де бірқыдыру студенттермен болып отырған екен. Осы қамқорлығы, қазақ тіл білімінің жас кадрларын даярлау жөніндегі ұстаған бағыты, әрі ұйымдастырушылық қабілетінің ерекшелігі енді бізді егде тартқанда да қайран қалдырады. Мен өзімнің профессор Жұбановпен қалай танысқанымды және одан әрі қарайғы қарым-қатынастарым жөнінде үзік-үзік ойларымды ғана айтып отырмын. Менің айтқандарымда ешқандай жалғандық та, ешқандай қоспа да жоқ, нағыз шындық, тек қана шын мәліметтер.
396
Профессор Құдайберген Жұбанов басқа курстарда оқитын тілге бейім кейбір студенттермен, мысалы, Әкім Әйнековпен, Ғайнеден Мұсабаевпен, Шаймерден Балжановпен және басқалармен үнемі әңгімелесіп-білісіп жүретін-ді. Сонымен қатар, профессор Қ.Жұбанов тіл табиғатын білуге бейімділігі бар жастарды қамқорлығына алып, оларға тәрбие беруге, бағыт- бағдар нұсқауға, олардың басқа да мұң-мұқтажына қарай көмек көрсетуге шын ықыласымен әзір тұратын аға, азамат екені айқын көрініп тұратын. Проф. Жұбанов тілді терең танып білуге бейім студенттерді әрбір курстарда сабақ беріп жүрген оқытушылардан сұрастырып, білістіріп отыруды, соларды бауырына тартып ақыл беруді, өзінің бірден-бір борышы деп санайды екен. Сол кездегі Қ.Жұбанов басқарған үш мекемеде (ҚазПИ, Наркомпрос, Академияның филиалы) небары бес-алты ғана тіл маманы болды, ал республика көлемінде тіл құрылысы (ана тілінің) міндеттері ұшан- теңіз еді. Қ.Жұбанов сол себептен жастар арасынан тілге бейімдігі бар адамдарды біліп-танып, оларды болашақ үлкен істерге даярлауды өзіне зор міндет санаған. Біздің курста «Қазақ тілінің нормативтік курсын» қазақ тілін өте жақсы меңгерген білімдар, тәжірибесі бай Телжан Шонанов дейтін оқытушы жүргізді. Бұл кісі сол кезде араб әліппесінен латын әліппесіне жаңа ғана көшумен байланысты аталмыш курстың «Жаңа орфография» тарауына көп көңіл бөліп, соған арнап өзі жасаған орфографиялық ережелерді жүйелі түрде оқытты. Курстың фонетика, морфология, синтаксис тарауын да әрі кең, әрі терең деңгейде жүргізді. Сондай-ақ осы тараулардың қай-қайсысын болмасын оқушыларға үнемі сұрау-жауап арқылы, практикалық материалдар іздестіруге машықтандыру жолымен дәйім тиянақтап, пысықтап отырды. Бірінші курста «Тіл біліміне кіріспе» атты курсты жүргізген жас оқытушы Нүрсейітов те курстың әрбір тақырыбына арнап коллоквиум өткізіп, оқушылардың білімін тексеріп, орнықтырып отырды. Ал орыс тілінің оқытушысы Е.В.Кротевич сабақты өзінше бір қонымды әдіспен өткізуші еді. Оқытатын пәні практикалық курс бола тұрса да, дәйім сабақтың әрі көрнекі, әрі ғылыми дәрежесі жоғары болып өту үшін белгілі бір тақырыпқа, мейлі ол меңгеру категориясы ма, қиысу категориясы ма – бәрібір, үйден текстер даярлап әкеп, тақтаға жазатын еді де, қажетті формаларға әр түрлі белгі қойып, сол форманың қандай мағына беретінін жіті түсіндіретін-ді. Оның үстіне сол орыс текстін қазақ тіліне аударатын. Сөйтіп, орыс тіліндегі белгілі бір форма қазақ тілінде қалай, қандай форма арқылы берілетінін салыстырып оқытатын. Оның бұл әдісі оқушы көкейіне жеңіл қонатындықтан, сабаққа олар да белсене қатынасатын. Өзіне қазақша аудару қиын түсетін текстерді класта отырып, оқушыларға аудартатын. Бұл жұмыс ұтымды, қонымды болғанымен, уақытты көп алатындықтан, сабақтан кейін бір-екі орысша тәуір білетін студенттерді алып қалып, келесі сабаққа арналған, немесе басқа курстарда өтілетін текстерді қазақ тіліне аудартып алатын. Бұрын газетте істеп, орысшадан қазақшаға текст аударуға әжептеуір төселіп қалған мені үнемі осы жұмысқа тартып, қазақша текстерді тексертіп алып отыратын. Осындай бір сабақтан кейінгі жұмыс үстінде ол осы
397
салыстыру әдісі уақытты көп алғанымен, тілдің ерекшеліктерін тез және айқын түсінуге мүмкіншілік беретіндіктен, осы әдісті қызығып өткізіп жүргенін, осының салдарынан диссертациясы да аяқталмай, кешігіп қалғанын айтты. Содан кейін ол: –Дегенмен, диссертация аяқталып келе жатыр, ол жөнінде мен проф. Жұбановпен үнемі ақылдасып, ақыл-кеңес алып отырамын, ол орысша да жақсы білетін тамаша ғалым, сондықтан мен осы өзім әдістеніп жүрген салыстыру әдісі жайында кеңескенімде, олкісі бұл әдісті ұнатты, әрі ол орысша текстерді қазақ тіліне аударғандарымды қарап шығып, түзетіп берді және аударуға 1-курстағы сені көмектесе алады, – деді. Оның бер жағында проф. Жұбанов кафедраның мәжілісінде жоғарыдағыдай коллоквиум, практикалық семинар т. с. сияқты жұмыстар жүргізген оқытушыларды тыңдап отыратын-ды. Мен староста ретінде қатысып жүріп, кафедра мәжілісінде жоғарыдағы үш оқытушының баяндамаларынтыңдағаным әлі есімде. Сөйтіп, 1936-1937 оқу жылында бірінші курс бітірген біз жоғарыда аталған ана тілінің нормативті курсы, «Тіл біліміне кіріспе», орыс тілі және олардың үстіне неміс тілінен – тіл білімінің төрт пәнінен дәріс алдық. Екінші курста 1937-1938 оқу жылының басынан проф. Жұбанов «Қазақ тілі тарихы» атты курсты оқи бастады. Кіріспе сөзінде бұл курстың аты болғанымен, заты айқын еместігін, демек, бүкіл курс былай тұрсын, оның жеке-жеке мәселелері ешқандай тексерілмегенін де айтты. Дегенмен ана тілінен жоғары білім алатын оқушыларға сол тілдің тарихы жөнінде қандай да болса белгілі бір көлемде мағлұмат беру шарт болады, осы себеппен бұл курсты жыл бойы зерттей отырып, жүргізуді мақұл көретінін сөз етті. Біраққандай да бір зерттеу жұмыстары болмасын, қалай болса, солай емес, тиісті әдістер бойынша жүргізілетінін, сол себептен, алдымен тілді тексеретін әдістер жайында сөз қылатынын айтты. Тілді зерттейтін түрлі- түрлі әдістерді сипаттай келіп, солардың ішінен екі түрлі әдіске профессор көбірек тоқталды. Оның бірі – тілді палеонтологиялықталдау жолымен зерттеу әдісі, екіншісі – тілдерді бір-бірімен тарихи тұрғыдан салыстыра тексеру әдісі еді. Професссор Жұбанов палеонтологиялық әдіс әрі ерте заманнан бар, әрі тілден басқа ғылымдарды тексеруге де қолданылып келе жатқан әдіс екенін айта келіп, бұл әдісті тіл біліміне бұрын материалдық мәдениет саласын тексеріп келген маман академик Н.Я.Марр енгізгенін, оның «Тіл туралы жаңа ілім» деген еңбегі осы палеонтологиялық талдама бойынша жасалғанын айтты. Бұл ілім жаңа-жаңа ғана тарап, оны жұрттың бәрі бірдей қолданбай, тек санаулы мамандар ғана басшылыққа ала бастады деп мәлімдеді. Ал тарихи-салыстырмалы әдісті өткен ғасырда үнді-европа ғылымының негізін салушылар енгізіп, кейінгілер оны бірте-бірте жетілдіріп келе жатқанын және бұл әдістің кемшіліктері бола тұрса да, дұрыс қолданса, өте ұтымды екенін профессор Жұбанов мысалдар арқылы баяндады.
398
Проф. Жұбанов өзі жүргізетін «Қазақ тілі тарихы» атты курсты осы әдіс бойынша зерттей отырып, жасамақшы екенін айтты. Бұдан кейін проф. Жұбанов қазақ тілі «түркі тілдері» деп аталатын топқа жататынын түсіндіре келіп, бұл топтағы тілдер өз ерекшеліктеріне қарай іштей әлденеше алыс- жақын туыстықтарға бөлінетінін баян етті, сондай-ақ түркі тілдерін топтастырған Корш, Радлов, Самойлович және басқа тюркологтердің пікірлеріне тоқтай отырып, бұл мәселеге өзінің көзқарасы қандай екенін айтты. Бұдан әрі жазу ескерткіштері сақталмаған қазақ тілі тарихын қалай зерттеп, қалай баяндау керек екеніне тоқтады. Проф. Жұбанов қазақ тілі тарихының мәселелерін көне түркілердің жазу ескерткіштерінің тіліне, орта ғасырдағы үлкен ескерткіш – Махмұт Қашқари сөздігіне, одан кейінгі барлық түркі тілдеріне ортақ «шағатай тілі», көне ұйғыр тілі деп аталатын және сол сияқты басқа да араб жазуы арқылы жеткен ескерткіштердің тілдеріне байланыстыра салыстыру арқылы анықталатынын баяндады. Мұндай зерттеу
жұмыстары аталмыш
материалдар ды салыстыру арқылы ғана емес, осы күнгі қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық материалдарын, қазіргі башқұрт, өзбек, татар т. б. түбірі бір тілдердің деректерімен салыстырып талдайтынын айтты. Ноябрьдің орта кезінде, бір күні кезекті лекциясына келеді деп күтіп отыр едік, деканаттан бір кісі келіп: «Жұбановтың лекциясы бүгін болмайды», – деді. Сол күні проф. Жұбановтың аса жұмыс басты адам екенін білетін мен жоғары мектептердің біріне мәжіліске кеткен шығар деп ойлаған едім. Ертеңінде «Жұбанов ұсталып кетіпті» деген суық хабар естідік. Ол кезде «неге ұсталыпты» деген сияқты сұрауларды жұрт бір-біріне қоюдан қорқатын, қоя алмаушы еді. Осыдан кейін біз проф. Жұбановтың жарқын жүзін де көрмедік, мәнді, сазды үнін де естімедік... Соңынан «Қазақ тілінің тарихы» атты курстың өзін де, сол курс туралы да институтты бітіргенше ешбір сөз естімедік. Проф. Жұбанов жоғарыда оқып, тоқтаған лекциялардан кейін, енді сол тарихи курстың бұдан былайғы желісі қандай болады, тарихи фонетикадан, я тарихи грамматикадан басталып жүргізіле ме немесе қазақ әдеби тілінің мәселелерін баяндаудан бастала ма, – ол жағы бізге беймәлім болып қала берді. Расын айтсам, мені қазақ тілін жете білуге, зерттеуге, осы салаға мамандануға жетелеген, тіл біліміне баруыма жол ашқан – ардақты ақылгөй аға, білгір, ұлағатты ұстаз – Құдайберген Жұбанов болды.
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|