Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген

371 

 

Құдайберген  Қуанұлы  Жұбанов  Ленинград  аспирантурасын  бітіріп, 

ҚазПИ-дің  Қазақ  тілі  кафедрасының  меңгерушісі,  студенттерге  лекция 

оқитын  профессор  бола  жүріп,  осы  негізгі  қызметін  қаладағы  Қазақ  тілі 

пәнінің  оқытушылары,  ғылыми  қызметкерлері  үшін  өзі  ұйымдастырған 

лингвистикалық  үйірме  жұмысымен  ұштастырады.  Лингвистикадан  білімі 

таяз  мамандарға  ол  оқыған  лекциялар  тындаушыларын  қызықтыра  түсті. 

«Қазақ  тілінің  жоғары  курсы»  бойынша  үздіксіз  лекция  тыңдағандар: 

Ш.Сарыбаев,  Ғ.Бегалиев,  Ы.Маманов,  Қ.Басымов,  Ә.Ермеков,  С.Жиенбаев, 

С.Аманжоловтардан басқа  қала  мектептеріндегі  Қазақ  тілінің  оқытушылары 

болатын. 

Профессор  Қ.Қ.Жұбановтың  жоғары  курста  оқыған  лекциялары  тіл 

білімінің,  әсіресе  Қазақ  тілінің  актуалды  проблемаларына  арналған  зерттеу 

жұмыстарының нақты қорытындылары еді. Олар Қазақ тілінің фонетикалық, 

морфологиялық,  грамматикалық  жүйелері  мен  алфавит,  орфография, 

терминология  мәселелері  лекцияға  қатысушылардың  пікір  таласы  – 

талқысына да салынып, олардың назарын Қазақ тілінің өмірлік те, теориялық 

та мәселелеріне аударатын. 

Қ.Жұбановтың осындай және басқа да еңбектері арқылы қазіргі Қазақ 

тіл білімінің іргетасы қалана бастады. Сондықтан оны біз қазақ тілін ғылыми 

жолмен зерттеу жұмысының негізін қалаушы деп танимыз. 

Қазақ  тілі  ертеден  ғалымдардың  зерттеу  объектісі  болғанымен,  оның 

шарықтап дами бастаған кезеңіңде ұлт тілдерінің қызметі де арта түсті. Жаңа 

замандағы өмір талаптары Қазақ тілінің де халық мүддесін өтеуге қызмет ету 

мүмкіншілігін  күшейтті.  Сол  бағыт  әдебиеттің,  музыка,  театр  өнерінің, 

әсіресе  жалпы  бұқараның  тіл  мәдениетінің,  ғылымның  дами  түсу,  көркею 

өрісін кеңейтті. Солар үшін маман кадрлар даярлана бастады. 

Ненің де  болмасын басталуы қиын да, жетілуі одан гөрі оңай сияқты. 

Бұлардың ара салмағы көш бастаушының әрекетімен байланысты. Қазақ   тіл    

білімінің   де жоспарлы  түрде белгілі талаптарға сәйкес зерттеле басталған 

қыруар жұмыстарының басында ерекше дарынды білімді ғалым Құдайберген 

Қуанұлы  Жұбановтың  болуы  –  ғылымымыздың  жұлдызы  оңынан 

туғандығының белгісі еді.  20-30 жылдары осы ғалымның басшылығымен тіл 

біліміне  жүктелген  ірі  жұмыстар  қолға  алынды.  Тіл  білімі  мамандарын 

даярлау, қазақ жазу мәдениетін, терминология   принциптерін   дұрыс жолға 

қойып,  ілгері  дамыту,  фонетикалык,  грамматикалық,  лексикалык, 

зерттеулердің  негізін  қалау,  студенттерге,  қазақ  тілін  оқытушыларға,  жас 

мұғалімдерге білім беру т.т. бәрі де сол бір шарапатты адамның ықыласының 

арқасында  жас  ғылымның  беймаза  қомқоршысы  болуы  нәтижесінде 

басталды. 

Қ.Қ.Жұбанов өзінің әр алуан зерттеу жұмыстары арқылы өнегелі ірі-ірі 

еңбектерге  бас-көз  әрі  зерттеушісі  болғандығынан  біз  оны  қазіргі  тіл 

білімінің  аса  әйгілі  құрметті  ғалымы  деп  танитынбыз.  М.О.Әуезов  пен 

I.Кеңесбаев  1957  жылы  «Профессор  Қ.Жұбанов  –  қазақ  тіл  білімінің  негізін 

қалаушы» деген мақаласында, Рәбиға Сыздықованың «Ғалым – азамат» атты 

372 

 

Қ.Жұбанов туралы кітапшасында және басқа да мақалаларда Қ.Жұбановтың 

еңбегіне осындай дұрыс баға беріліп келген болатын. 

«Жақсының  жақсылығын  айт  –  нұры  тасысын»  дегенде,  ғалымның 

жақсылығы басынан асып жатса, оның мерейі де үстем болсын деуге болады. 

Қ.Жұбанов  өзімшілдікті  білмеген,  өзгелердің  де  өзі  сияқты  өсіп-жетілуіне 

қамқоршы болған, көмектескен ақ ниет, адал пейіл, аға тұтатын ғалым. Осы 

қасиеттер бір адамның басына шоғырланса, оны қалайша мақтан етпессің? 

Профессор  Қ.Жұбанов  сондай  адам  еді.  Ғылымда  жеке  адамның 

қызғаншақ, монополист болғаны жаман нәрсе. Бізде қолы тиіпкеткен белгілі 

проблемаларды  қызғыштай  қорғайтындар  бар.Ғалымның  дамуына  кеселді 

кесірін  тигізетін  ондай  келеңсізқылықтар  ғылымда  тоқырау  туғызады, 

маңына  өзгелерді  (әсіресеғалымдарды)  ұйыстыра  алмайтын,  даму  бағдары 

айқындалған  тақырып  маңына  басқаларды  тартуды  ұнатпайтын  ғалым 

ғылымсалаларын 

жан-жақты 

дамыту 

мектебін 

құра 

алмайды. 

Қ.Жұбановосыны  жақсы  білді.  Өкініші  –  игілігі  мол  әрекеттерге  енді-енді  

бастағанда, қаһарлы   зұлматтың қырсығына душар болып, алға қойған үмітті 

кілт үзілгендей болды. Бірақ одан сабақ алған, еңбектерін пайдаланған адал 

шәкірттері, қазақ тілін зерттеушілерөздерін Қ.Жұбанов бастаған ғылымды әрі 

қарай дамытушыларымыз  деп біледі.                                                                                         

30-шы      жылдар      Қ.Қ.Жұбанов  үшін  қажымай-талмай  істейтін  уақыт 

болды.  Жұмыс  көп,  міндет  ауыр.  Кезек  күттірмейтін,  жедел  істеп  бітіруге 

тиісті міндеттер алфавит,  орфография, терминология  жасау, оқулықтар жазу 

жұмыстары – бәрі де өмір талабына лайық істелуге тиісті қауырт жұмыстар. 

Бұл  жұмыстарға  Қ.Жұбанов  сол  кездегі  жас  ғалымдар  I.Кеңесбаев, 

С.Аманжолов,  С.Жиенбаевты  тартып  көрді.  Сол  кездегі  оқу  құралдарының 

сапасы  нашар  болу  себептері  туралы  Халық  ағарту  комиссары  Т.Жүргенов 

арнайы  мақала  жазып  (Мектептің  оқу-тәрбие  жұмысы  және«дүмше 

молдалар».  «Социалистік  Қазақстан»,  28.  II.  І937  ж.),  онда  II    класқа  

арналған окулықтың авторы  I. Кеңесбаевты сынады. 

30-жылдарда  бастауыш  мектептің  3-класына  арналған  Аманжоловтың 

оқулығы  да  сынға  ілініп,  жарамсыз  деп  табылды.  Т.Шонановтың  сол  кезде 

шыққан  мектеп  оқулығы  жөнінде  «тіл  білдіру  емес,  тіл  бүлдіру»  деген  сын 

мақаласы  жарияланды.  Енді  оқулықтар  сапасын  жақсарту,  жаңа  оқулықтар 

жазу міндеті ең алдымен Қ.Жұбановқа міндеттелді. 

Мектептерге оқулық жазудың жағдаяты осылай болған соң Қ.Жұбанов 

бұл жайында  өзіне жүктелген міндеттерге барынша үлкен жауапкершілікпен 

қарады. Онымен   бір кездескенімде: «Оқулық – жүрдім-бардымның жұмысы 

емес,  өте  жауаптыжұмыс.  Қазіргі  ғылымымыздың  түп  қазығы  сол  оқулық 

болу  керек.Оның        ғылыми  назарын  жастар  жақсы  білу      үшін    

тіліміздіңқалыптасқан    заңдылықтарын    айқындап  алуға  тиіспіз. 

Орысоқулықтарынан,  одан-бұдан  көшірілген  ережелер  жастардыңбілім 

жұмырына  жүк  болмайды.  Маған  5-6  класс  оқушыларынаарнап  кітап  жазу 

тапсырылып  еді.  Мен  оны  бітіру  мерзімін  созыпалдым.  Себебі  –  фонетика, 

грамматика  құрылыстарыныңзаңдылықтарын      әлі  айқындай      алмай 

373 

 

жатырмын. Оларды  жақсыбілмей, жақсы оқулық жазу мүмкін емес», – деген  

еді. 

Қ.Жұбановтың сол айтқан оқулығы 1936 жылы бітіп, баспадан шығып, 

мектептерде енді-енді қолданыла бастап, мұғалімдерден жақсы бағасын алып 

жатқан кездерде жалақорлар оқулықтың авторын «халық жауы» деп қамауға 

алдырды. 

Әлі  есімде,  1934-1938  жылдары  біз  Ленинградта  оқып  жатқан 

аспирантпыз.  Алматыдан  келген  хабарға  құлақ  түреміз,  келген  таныстар 

болса, шүйіркелесе кетеміз... 

Бір  күні  Ленинградта  Қ.Жұбанов  келді.  Ол  Невскийдегі  үлкен  қонақ 

үйінің  люкс  бөлмесіне  орналасыпты.  Біз  барып  едік,  кәдімгі  қадірмен 

қонақтары келгендей, құшақ жайып қарсы алды. Әңгімеге кірісе беріп едік: 

–Мен де аспирант болғанмын. Олар әңгімеден бұрын, тойып тамақ ішіп 

алмаса,  көңілдері    көншімейтінін  білемін,  –  деп    даяршыны  шақыртып, 

тамақ-шарап заказын берді. 

Аспиранттың бір тойғаны – шала байығаны  демекші, әбден көңілденіп 

алып, ұзақ әңгімеге кірістік. Біз оқуымыз, тұрмыс-халімізтуралы   сұрақтарға   

жауап  бердік.  Құдайберген        ағай  әрқайсымыздың  бетімізге  бір-бір  қарап 

алып,  оқу  бітіріп,  Алматыға  барғанда  Қазақ  тіл  білімі      бізден  қандай  үміт 

күтетінін,  алдағы  уақытта  ғылым-білімге  аңсаған  Қазақстанда    бізге 

жүктелетін нелер екенін, тіл білімінің   қазіргі   хал-жайын, өзінің, өзгелердің 

істеп  жатқан еңбектерін айтты.  

–Қазақ  тілінің  мәселелерін  зерттеу  деген  сөз  дайын  схемаға, 

ережелерге    сай    келетін жаңа мысалдар теріп жазу емес, материалдарды 

ұқыпты  түрде  жинап,  соларды  салыстырып,  салғастырып  отырып,  содан 

қорытынды    шығара білу. Олай етпегенде зерттеуші көп қойға шағын қора 

салып,  оған  қамалатын  қойлары  сыймай  қалатындай,  немесе  дайын  қораға 

азын-аулақ  қойды  қамай  салғандай  болмауы  керек.  Сөз  таптарын  сөз 

етушілер  де  сол  сияқты  ертеден  үйреншікгі  болған  түр-түрін  қайталамайды 

да, солардың әрқайсысына мысалдар іздейді. Ол схемаға енбейтін сөздер сөз 

таптары  жүйесіне  ене  алмай,  сыртта  қалып  қояды.  Ненің  де  болмасын  

қандай-қандай  түрі  (тобы)  бар  екенін  әрбір  тілдің  өз  материалын      айтып 

тұратын  болғаны  жөн.  Сондай  материал-фактілерді  сөйлете  білу  –    бұл 

зерттеушінің  қабілетімен,  шеберлігімен  байланысты,  –  деді  профессор 

Қ.Жұбанов. 

–Біздер, 

аспиранттар, 

диссертация 

тақырыптарына 

қатысты 

материалдарды қарастырғанымыз болмаса, Қазақ тілі курсын өтпейміз, – деді 

аспиранттардың бірі Ордабай Ағыбаев. 

–Бұл  жерде  Қазақ  тілінің  маманы  жоқ.  Қазір  сендерге  оның  керегі  де 

жоқ.  Алматыға  барған  соң      өздерің-ақ      ондай  курсты  оқып,  оқытып  біліп 

аласыңдар.  Сендер  бұл  жерде  жалпы  тіл  білімінің  мәселелеріне      арналған   

әдебиеттерді      оқып,  лекциялар  тыңдаңдар.      Младограмматиктер    мектебі     

сияқты    шетел  оқымыстыларының    жазғандарын      біліп  алыңдар»,  –  деген 

374 

 

сияқты  ақыл-кеңестерінің  үстінде  Құдайберген  ағай  біздің  білімімізді 

сынағандай болып, оны-мұны сұрап қояды. 

Қысқасы,  қарнымыз  тойып,  ақыл-кеңеске  қанығып,  бүгін  бір  жасап 

қалғандай,  Невскийге  шыққанымызда,  Ордабай  Кәрім  Бекеновке  (ол  да 

аспирант) қарап: 

–Міне, ғалым да, кішіпейіл адам да осындай болу керек, – дейді. 

Мен Алматыға аспирантураны бітіріп келгеннен кейін де Құдайберген 

ағаймен  көп  кездесіп  жүрдім.  Сонын,  бәрінде  тіл  білімі  жайындағы  жанға 

жағымды,  көңілге  қонымды  ой-пікірін  айтатын.  Алдағы  жоспарларының 

нелер  екендігін,  біздерге  жүктелген  міндеттердің  нелер  екендігін  дәлелдеп 

түсіндіретін.  Сондай  ұстаздардың,  ардагер  ғалымның  ойламаған  жерден 

арамыздан  ерте  кетуі  өкінішті-ақ.  Бір  жақсысы  –  оның  жазып  қалдырған 

қолда бар еңбектеріне сүйеніп, тіл білімі мамандарының әр түрлі тақырыпқа 

әралуан кітап, мақалалар жазып, диссертациялар қорғалып, ілгері аяқ басып 

жатқаны сол проф. Қ.Жұбанов сияқты ғалымның игілікті істері деп білемін. 

 

(Жұбанов Қ. Қазақ  тілі жөнінен зерттеулер. 218-223-бб.) 

 

Ж.Әлсейітов  

Халық перзенті 

 

Есіме  ел  есінде  қалған  ғұлама  ғалым,  ірі  ағартушы  Құдайберген 

Жұбанов  жайлы  азды-көпті  сөз  қозғауды,  көңілдегі  ойларды,  пікірлерді 

білдіруді мақұл көрдім. 

Құдайберген  Қуанұлы  Жұбанов  1899  жылы  бұрынғы  Орал  облысы, 

Темір  уезі,  Темір  –  Орқаш  болысында  (қазіргі  Ақтөбе  облысы  Мұғаджар 

ауданы «Орқаш» совхозының жері) мал бағып, егін салған шаруаның үйінде 

дүниеге  келген.  Оның  кір  жуып,  кіндік  қаны  тамған  жері  «Ақжар»  Темір 

өзенінің бойына орналасқан. 

XIX ғасырдың аяқ кезінде Ақжардан сегіз шақырым жерде Михайловка 

селосы  болды.  Бұл  селоның  тұрғындары  молдавандар  болатын.  Ауыл 

іргесінде Саратов, Орынбор, Бузулук жағынан көшіп келген орыс шаруалары 

орналасып, Екатериновка, Кузнецовка селолары бой түзеді. Жергілікті халық 

жаңа  қоныстанған  орыстармен,  молдавандармен  араласып,  бір-бірімен 

жақындасып кетті. 

Әкесі  Құдайбергенді  ауылдық  мектепке  оқуға  береді.  «Болар  бала 

бесігінде  бұлқынар»  дегендей  оқуды  жақсы  оқып,  талаптылығымен  көзге 

түседі.  Одан  әрі  оқуын  жалғастырып,  Жұрындағы  бір  кластық,  Електегі  екі 

кластық  орыс  училищесін,  Орынбордағы  медресені  үздік  бітіреді.  Орынбор 

ол кезде сәнді қалалардың бірінен саналатын. Талапты жас қаланың рухани 

өмірін көріп, ой-өрісін  кеңітті,  Орынборда  оқыған жылдарында  араб,  парсы 

тілдерін  үйреніп,  шығыс  ғұламаларының  ғажайып  шығармаларымен 

танысты. Орыс тілін жақсы білгенінің арқасында орыс ғалымдарының, орыс 

әдебиеті  классиктерінің  шығармаларын,  орыс  тіліне  аударылған  Европа 

375 

 

елдері  білімпаздарының  небір  асыл  мұраларын  көп  оқиды,  ғылымның 

тереңіне бойлап, білімін жетілдіре береді. 

Сол  уақыттағы  сирек  оқыған  қазақ  жастарының  бірінен  саналған 

Құдайберген 

Жұбанов 

Ұлы 

Октябрь 

революциясының 

алғашқы 

жылдарынан-ақ оқу-ағарту ісіне ден қояды. Халықты жаппай сауаттандыру, 

жастарды  оқыту,  ағарту  майданында  белсенді  жұмыс  істеу  –  оның  өмірлік 

мақсатына  айналды.  Жақсы  инженер  болу  үшін  алдымен  жұмысшы  кәсібін 

меңгеру,  жақсы  мал  маманы  болу  үшін  малшылық  кәсіптің  сыр-сипатына 

қанық  болу  керек.  Құдайберген  Жұбанов  өзінің  ағартушылық  жұмысын 

төменгі  буыннан  бастайды.  Кейін,  1930  жылға  дейін  уездік,  губерниялық 

оқу-ағарту  бөлімдерінде  қызмет  істеп  жүріп,  Ақтөбенің  педагогикалык 

техникумында, ал одан кейін республиканың халық ағарту комиссариатында 

жемісті жұмыс істегені жұртшылыққа аян. 

1919-1930  жылдар  аралығындағы  кезеңде  ағарту  жұмысын,  мектеп 

жұмысын, оқу ісін ұйымдастыруда Құдайберген Жұбанов көп еңбек сіңірді. 

Сол жылдары отырғызылған бау-бақша гүлстанға айналды, сол бір жылдары 

себілген ағарту ұрықтары бұл күндері үлкен жемісін беріп отыр. 

Оқу-ағарту жұмысында біраз тәжірибе жинап ысылған, оқыту әдісінің 

бүге-шүгесін  білетін,  ана  тілінің  маманы  Құдайберген  Жұбанов  ғылыми 

жұмысқа  түбегейлі  шығу  үшін  өз  бетімен  көп  оқиды,  білімін  жетілдіре 

береді.  Педагогика  және  психология  ғылымдарымен  шұғылданады. 

Әзірбайжан,  өзбек,  татар  ғалымдарының  түркология  ғылымы  төңірегінде 

жазылған  еңбектерін  зерттей  жүреді,  белгілі  орыс  түркологтарының 

еңбектерін  оқып,  бұл  саладан  білімін  толықтырады.  Бұрыннан  араб,  парсы 

тілдерін  білетін  ол  ағылшын,  француз,  неміс  тілдерін  үйреніп,  бұл  тілдерде 

толық  түсінісу  дәрежесіне  жетеді.  1929  жылы  ол  Ленинградтағы  Шығыс 

халықтары институтының түркология семинарына (аспирантурасына) түседі. 

Мұнда  бір  жылдай  оқиды.  1930  жылы  Ленинградтағы  СССР  Ғылым 

академиясының  Тіл  және  ой  институтының  аспирантурасына  ауысып,  оны 

1932 жылы ойдағыдай бітіреді. 

1932  жылы  Қазақстанның  тұңғыш  жоғары  оқу  орны  –  Мемлекеттік 

педагогикалық институтының профессоры атағын алады. Мұнда 1937 жылға 

дейін  қазақ  тілі  мен  әдебиетінің  кафедрасын  басқарады.  Қазақ  тілі 

мамандарын  даярлауда  көп  еңбек  сіңіреді.  Ол  тіл  білімі  мен  әдебиет 

саласынан ғылыми лекциялар оқып, бұл саланың тыңын көтереді. Өлкемізде 

жоғары оқу орындарының іргетасын қаласқан ірі ғалымдардың бірі болды. 

Құдайберген  Жұбанов  бұл  жылдары  СССР  Ғылым  академиясы  Қазақ 

филиалының  лингвистика  секторын  басқарады.  Қазақ  тіл  білімін  дамытып 

көптеген  ғалыми  еңбектер  жазды.  Қазақ  совет  лингвистикасының  негізін 

қалады. Академиктер Мұхтар Әуезовтың, Ісмет Кеңесбаевтың, белгілі ғалым, 

филология  ғылымының  докторы  Рабиға  Сыздықованың  зерттеулерінде 

Қ.Жұбановтың қаламынан: фонетика, қазақ тілі грамматикасы (морфология, 

синтаксис),  жалпы  тіл  білімінің  кейбір  мәселелері,  казақтыңұлттық  тілінің 

376 

 

дамуы  мен  тарихы  және  басқа  да  көптеген  ғылыми  туындылар  шыққаны 

айқын көрсетілген.  

Қ.Жұбанов  фонетика  саласын  көп  зерттеп,  «Материалы  к  научной 

грамматике  казахского  языка»  атты  үлкен  монография  жазған.  Академик 

І.Кеңесбаев: «Көлемі жиырма баспа табақтай бұл кітап – автордың фонетика 

саласындағы ұзақ уақыт зерттеген еңбегі еді...» дейді. 

Ғалым  қазақ  тілінің  морфологиясын,  синтаксисін  ғылыми  тұрғьдан 

зерттеп, бұл саладан біраз еңбек калдырды, ол халықтың игілігіне айналды. 

Ғалым  араб  әліппесінен  латын  әліппесіне  көшудің  керектігін  дәлелдеумен 

қатар,  латын  әліппесін  қабылдағаннан  кейін  оны  жетілдіру,  өңдеу  сияқгы 

жұмыстың жүгін көтерді. 

Қізақ  тіл  білімінің  келешегіне  көз  салған  ғалым  тіл  біліміне 

құштарлығы  бар  жастарды  тауып,  оларды  ғылымға  баулап,  жемісті  еңбек 

етулеріне  ізгі  ықпал  жасап  отырған.  Белгілі  ғалымдар  Сәрсен  Аманжолов, 

Сейіл Жиенбаев, Ғайнадин Мұсабаев, Мәулен Балақаевтар  – Қ.Жұбановтың 

баулуымен өскен кадрлар.  

Қ.Жұбанов  1932-1937  жылдар  аралығыңда  Қазақ  ССР  Халық  ағарту 

комиссариаттың  оқу  программасы  және  методика  бөлімінің  меңгерушісі 

болды.  

Мектеп жұмысында оқулық кітаптардың, оқу программасының, оқыту 

методикасының алатын орнының маңыздылығы баршаға мәлім. Оқулық – әрі 

оқыту,  әрі  тәрбие  құралы.  Оқу  программасы  заманы  тілегіне,  педагогика, 

психология  қисындарына  сай  жасалуы  алғы  шарттардың  бірі.  Міне, 

Қ.Жұбанов осыған ерекше назар аударды.  

Ол  1932-1937  жылдар  аралығында  Үкімет  жанындағы  мемлекеттік 

термионологиялық 

комиссияны 

басқарды. 

Ғалым 

«Терминология 

мәселелері»  деген  ғылыми  мақаласында  терминнің  туып,  өзгеріп,  байып 

отыратын  құбылыстарын  диалектикалық  тұрғыдан  пайымдады,  бұл  салада 

бірден  бір  дұрыс  бағытта  болып,  халықаралық  терминдерді  аудармай 

қабылдау  керектігін  дәлелдеді.  «Психологияны»,  «жан  жүйесі»  деп, 

«Геометрияны»  «пішіндеме»  деп  біраз  уақыт  адасушылықтың  бір  тамыры 

интернационалдық  терминдерден  қашуда  болғанын  көрсетті.  Ғалым  қазақ 

әдеби тілінің терминдерін жасау принциптерін ұсынды, термин жасау сияқты 

үлкен мемлекеттік істі ғылыми жүйеге келтірді. 

Сонымен бірге, ол – «Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы 

жайлы»  деген  ғылыми  еңбектің  де  авторы.  Бұл  еңбек  бір  жағынан  әдеби 

туынды, бір жағы күй жанрының тууы жайлы тұңғыш ғылыми шығарма. Бұл 

еңбектен ғалымның өнер тарихына да, музыка өнері тарихына да көңіл бөліп 

зерттей  жүргенін  көреміз.  Осы  бір  сындарлы  еңбегінде  ол:  «...  музыка 

мәдениетін  күшейту  ісінде  халық  музыкасының  мұраларын  тексерудің 

маңызы өте зор. Өйткені, болашақтағы жоғары мәдениетті музыка мен қолда 

бар  музыка  мәдениеті  арасының  жібі  үзілмеуі  керек,  қазақтың  қалың 

еңбекшілеріне  түсінікті,  әсерлі  болуы  үшін  жаңа  музыка  олардың  құлағына 

377 

 

жат  болмауы  керек,  жат  болмауы  үшін  өзінде  бар  музыкаға  бір  жағынан 

байланысты болуға тиіс», – деген-ді. 

Сайып  келгенде,  көрнекті  ғалым,  ірі  ағартушы,  белгілі  мәдениет 

қайраткері,  атақты  ұстаз  Құдайберген  Жұбанов  социалистік  құрылыстың 

асуларында,  мәдениет  майданының  алдыңғы  шебінде  жүрді,  Ленин 

идеяларын,  Октябрь  идеяларын  қалтықсыз  жүзеге  асыруға  белсенді  де 

жемісті араласты, ол ұрпақтан ұрпаққа өшпес мұра қалдырды. 

Құдайберген  Жұбановтың  70  және  80  жылдық  мүшетойын  Тіл  білімі 

институты коллективі атап өткені, коллектив жиналысында бірнеше ғылыми 

баяндамалар  жасалғаны  жайлы  естігеніміз  бар.  Ғылым  академиясының 

кітапханасында ғалымның еңбектерінің көрмесі ұйымдастырылғаны жөнінде 

де  «Қазақ  әдебиеті»  газетінен  оқығанбыз.  Мұның  бәрі  құптарлық  жай. 

Дегенмен  қазақ  совет  лингвистикасының  негізін  қалаған  үлкен  ғалымның 

мүшелі  тойларының  кең  көлемде  өткізілмей  келгеніне  көңіл  толмайды. 

Ғалым  алдында  борыштар  екенімізді  мойындау  керек  сияқты.  Қапыда  көз 

жазып  қалған  халық  перзенті,  ірі  ағартушы,  ғұлама  ғалым,  коммунист 

Құдайберген Жұбановтың белгісіз қабіріне бас ие отырып, оның алдындағы 

парызымызға  адал  болайық,  оның  атын  мәңгілікке  қалдыру  үшін  жоғарыда 

көрсетілген және басқа да шараларды жүзеге асыруға ат салысайық, қадірлі 

замандастар. 

 

(«Коммунизм жолы». 30-наурыз, 1988 жыл)

 

 

М.Каратаев 

Испытание временем 

 

Чувство  радости  и  боли  испытываешь,  когда  просматриваешь  эту 

книгу,  увидевшую  свет  через  тридцать  лет  после  того,  как  не  стало  ее 

автора.Радуешься  тому,  что  большой  труд  большого  ученого  сохранен  для 

поколений  читателей.  Горько  сознавать,  что  немалая  его  часть  утеряна,  и, 

видимо, необратима. 

Профессору Худайбергену Куановичу Жубанову было тридцать девять, 

когда его не стало. Тридцать девять лет! Тем же, кто училсяу него, казалось, 

что  он  намного  старше.  Ибо  обладал  он  огромным  умом  и  эрудицией, 

неистребимой жаждой ученого поделиться своими знаниями, открыть новое, 

никому пока не известное. 

В ту далекую пору мы, конечно, не могли представить всего, чем и во 

имя чего жил этот неуемный человек. Для нас он был, прежде всего, учитель. 

Но  надо  помнить,  что  значило  это  слово  для  сверстников  моей  юности. 

Учитель почитался превыше всего. Учитель был равен богу, ибо свято было 

все,  что  несло  свет  знаний.  Худайберген  Жубанов  был  вдохновенным 

педагогом. Первый среди казахов филолог,  один из основателей казахского 

языкознания,  он  явился  учителем  для  многих  языковедов  и  литераторов 

старшего поколения. 

378 

 

Поначалу  он  был  аульным  учителем,  подражавшим  во  всем  Ибраю 

Алтынсарину,  юношей  он  продолжал  работу  в  советской  школе. 

Окончательно  осознав  свое  призвание  исследователя  словесного  богатства 

родного  народа,  он  поступил  в  аспирантуру  Института  языкознания 

Академии наук СССР, где учился у академиков Самойловича и Мещанинова, 

профессоров  к  Богородицкого  и  Поливанова.  В  1930  году  X.Жубанов 

приезжает  в  Алма-Ату  и  заведует  кафедрой  казахского  языка 

педагогического института имени Абая. 

Как  сейчас,  помню  его  первое  появление  в  аудитории,  его  легкие, 

мягкие  шаги,  его  пышную  шевелюру,  тронутую  сединой,  круглые  карие 

глаза,  улыбающиеся  и  излучающие  свет  мысли  и  чувств.  Мы  слушали  его 

лекции,  читали  его  статьи  и  исследования,  и  перед  нами  открывался 

захватывающий  процесс  бурного  развития  народной  жизни.  С  простотой 

подлинного  таланта,  образно  и  страстно  излагал  свои  мысли  ученый.  И 

многогранным  было  его  дарование.  Он  чем-то  напоминал  пионеров 

Возрождения.  Он  хотел  успеть  все.  И  успевал  –  как  педагог,  и  как 

литературный критик, и как исследователь. 

Многое  из  того,  что  успел  создать  X.Жубанов  и  что  было  известно 

тогда  нам,  не  дошло  до  этих  дней.  А  знали  мы,  разумеется,  далеко  не  все. 

Можно только предположить, как много потеряно. Но и то, что уцелело, что 

собрано в книге, представляет большую ценность и является знаменательным 

событием в культурной жизни республики.  В книге  собраны исследования, 

посвященные  проблемам  тюркского  и  казахского  языкознания,  статьи  и 

выступления по вопросам казахского алфавита, орфографии и терминологии, 

заметки и исследований по истории казахского языка, а также практические 

пособия  по  нормативной  грамматике,  представляющие  не  только  чисто 

исторический интерес, но и ощутимое подспорье для современной казахской 

лингвистики. 

Книге  X.Жубанова  предпослана  вступительная  статья  академика 

Академии наук Казахской ССР С.Кенесбаева. В ней, кроме сведений о жизни 

выдающегося  ученого,  дана  широкая  характеристика  его  деятельности, 

определено значение трудов Жубанова для развития казахского языкознания. 

«Оригинальный  характер  исследований  языковых  явлений,  –  пишет 

С.Кенесбаев,  –  деятельное  участие  в  подготовке  филологических  кадров 

дают  нам  основание  утверждать,  что  X.К.Жубанов  был  одним  из 

основоположников  казахского  советского  языкознания.  Конечно,  в  данной 

статье  невозможно  показать,  насколько  все  замыслы  X.К.Жубанова  в 

языковедческой  науке  были  осуществлены.  Достаточно  подчеркнуть,  что 

многие  его  положения  в  области  грамматического  учения,  филологии, 

лексикологии и прикладного языкознания находят подтверждения  в работах 

исследователей наших дней». 

 Особое место в сборнике занимает очерк о происхождении жанра кюя 

в казахской музыке, изданный в 1963 году отдельной книгой. Восхищаешься 

и  диву  даешься,  как  ученый-лингвист  мог  с  таким  блеском  и  знанием 

379 

 

специфики предмета писать о музыке, ее жанра, музыкальных инструментах, 

исполнителях.  Очерк  оригинален  и  интересен  по  аргументации.  X.Жубанов 

сравнивает  жанровую  особенность  кюя  с  самобытным  симфонизмом, 

обусловленным спецификой развития истории казахского народа. 

Наряду с этим в книге помещен ряд статейи выступлений по вопросам 

казахской  национальной  культуры  вообще,  литературы  и  искусства  в 

частности.  Статья  о  казахской  музыке  и  перспективах  ее  развития, 

онасущных  задачах  учительства,  о  театре.  И  неоконченная  монография  о 

творчестве  Абая  Кунанбаева.  В  ней  X.Жубанов  с  изумительной 

дальновидностью  определил  истинное  значение  поэзии  Абая  в  истории 

духовной культуры своего народа. 

Дело  в  том,  что  до  Жубанова  вокруг  имени  великого  песнетворца  и 

просветителя  велись  самые  противоречивые  толки.  Чего  стоила,  например, 

рапповская  вульгарно-социологическая  критика,  дискредитировавшая 

идейно-политическое 

эстетическое 

наследие, 

игнорировавшая 

роль 

передовой  русской  демократической  мысли  в  укреплении  идейно-

эстетической  концепции  Абая.  Жубанов  встал  на  защиту  Абая  и  его 

наследия,утверждая,  что  Абай  –  классик  национальной  литературы, 

создатель  казахского  литературного  языка.  Величие  Абая  ученый  видел, 

прежде  всего,  в  том,  что  поэт,  усвоив  все  богатство  устной  поэзии  своего 

народа,  а  также  классической  восточной  литературы,  критически  осмыслил 

их и новаторски преодолел все консервативное, застывшее.  

Со  страстной  заинтересованностью  молодого  ученого  и  коммуниста 

доказывал  Жубанов  непреходящее  значение  абаевских  мыслей  для 

становления и развития социалистической культуры родного народа. Ученый 

считает  Абая  «мостиком  от  казахского  средневековья  к  новому  времени». 

«Таких  поэтов,  писателей,  которые,  выйдя  из  рамок  культуры  древнего 

мусульманского  Востока,  преодолели  ограниченность  старых  традиций 

народного творчества и направил литературу по новому руслу, подняв ее на 

новый уровень развития мировой литературы (не говоря уже о Средней Азии 

и Российском Востоке, но и самой Турции), было очень мало. Таким образом, 

при сравнении Абая с его современниками у соседних народов мы видим, что 

в  один  ряд  с  Абаем  можно  поставить  только  Фаталия.  По  своему 

поэтическому мастерству и своим литературным трудам Абай стоит впереди 

всех  современников,  ибо  в  то  время  не  было  ни  одного  поэта,  который  бы 

свои  произведения  писал  на  чистом  народном  языке  и  по  образцам 

классической литературы. Это является главнойотличительной чертой Абая, 

чего не замечает ряд критиков». 

Такой  подход  к  проблеме  был  для  того  времени  подлинно 

новаторским,  да  и  сейчас  остается  методически  верным  не  только  в  оценке 

творчества великого казахского поэта, но и в решении проблемы традиций и 

новаторства в современной казахской советской литературе. 

 Свои  тезисы  и  выводы  об  Абае  как  поэте-мыслителе  и  критическом 

реалисте,  непревзойденном  мастере  стиха,  Х.Жубанов  не  просто 

380 

 

декларирует,  а  глубоко  обосновывает  и  мотивирует  гонким  анализом 

особенностей  творчества  поэта,  выявляя  при  этом  три  основных  его 

источника:  народное  творчество,  литературу  мусульманского  Востока  и 

классическую  русскую  литературу.  Много  ценных  мыслей  заключено  в 

трактовке Х.Жубановым художественной силы поэзии Абая, прогрессивных 

и  консервативных  традиций  фольклора  и  восточной  литературы,  а  также 

принципов  поэтического  перевода  с  русского  языка  на  казахский.  Все  эти 

мысли  предопределили  создание  в  казахском  литературоведении 

монографических трудов, посвященных изучению творчества Абая. 

В 

лингвистических 

и 

литературоведческих 

высказываниях 

Худайбергена  Жубанова  кое-что,  разумеется,  поправлено  временем  и 

дальнейшим  развитием  науки.  Я  имею  в  виду  неточное  употребление 

некоторых  терминов  в  грамматике,  несколько  поверхностное  отношение  к 

наследию  классиков  восточной  литературы.  Но  все  это  не  имеет 

существенного  значения.  А  вот  то  капитальное  и  важное,  что  связано  с 

научным исследованием вопросов грамматики и фонетики казахского языка, 

с  разработкой  принципов  нового  алфавита,  орфографии  и  терминологии,  а 

также  с  изучением  казахского  музыкального  и  поэтического  творчества, 

является непреходящим вкладом в культуру казахского народа. 

 

(Свет русской культуры. –Алма-Ата, 1975. С.267-271) 

 

Е.Брусиловский 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: