Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген

421 

 

(«торғай» — біздің руымыздың аты), біз әлі киінгеніміз жоқ!»  – деп жымия 

күліп  шыққан  ағай  Есқарамен  амандасты  да,  «Мына  бала  атқосшың  ба?»  – 

деп  маған  қарады.  Есқара  ағай:  –Жақын  туыс  бала,  арабша  оқи  да,  жаза  да 

біледі,  төңкерістің  алғашқы  жылдарында  5  ай  орыс  мектебінде  оқыды, 

табылса,  қалаға  қызметке  де  тұрғысы  келеді,  –  деп  мені  таныстырып  та 

үлгірді.  Әлгіде,  бөлменің  есігін  аңғырт  аша  берген  кезімізде,  төрдің  оң 

жағындағы  кереуеттен  тұрып  жатқан  жұмыртқадай  аппақ  жас  сұлу 

келіншекті  байқап  қалғам.  Бұл  кісі  –  Құдайбергеннің  ауыл-еліндегі  бүкіл 

бала  біткенге  «мама»,  бұл  күнде  немере-шөберелерінің  тілінде  «ақ  мама» 

атанған,  біз  сияқты  қайнылары  үшін  «ақ  жеңге»  деп  құрметтелетін  кәдімгі 

Раушан жеңгеміз екен... 

Құдайберген  ағамыз  –  қалың  қара  бұйра  шашты,дөңгелек  жүзді,  тік 

мүсінді, дене бітімі орта бойлыдан биігірек, келісті, өңі қара торылау келген 

ажарлы  жігіт  екен.  Әсем  қоңыр  даусы,  мағынасы  терең  сөздері  мені  еріксіз 

елтітіп, оның ойлы, кескінді жүзіне қарағыштай берем... 

Боқтыбайдың әйелі төргі бөлмедегі кілем үстіне көрпе төсеп, дастарқан 

жайды.  Дәстүрлі  сәнімен  шай  әзірленді.  Шай  үстіндегі  әңгіменің  желісі, 

негізінен,  оқу-ағарту,  халыққа  білім  беру,  елді  сауаттандыру  жағдаяты 

болды.  Құдайберген  ағай  өткен  жазда  Жиенғали  Тілепбергенов  екеуінің 

(Жиенғали да уездік оқу бөлімінде инспектор болған) мұғалімдерге арналған 

үш  айлық  курс  ашып,  ана  тілі  сабақтарын  оқыту  жөнінде  нұсқау-кеңес 

бергендерін,  уездегі  Темір-Орқаш  болысының  Тепсең,  Шилі,  Қопа  секілді 

ауылдарында  тұңғыш  мектептер  ұйымдастырып,  енді  алдағы  жазда  барлық 

ауылдық  кеңестерде  сауатсыздарды  оқытатын  мектептер  ашуды  ұйғарып 

отырғандарын айтты. 

Құдайберген  ағай  күй  тартатын,  ән  салатын  өнерлі  жігіттерді  қатты 

құрметтейді  екен.  Шай  дастарқаны  жиналғаннан  кейін  Есқараға  домбыра 

тарттырып,  ән  салдырды.  Әрбір  ән  аяқталып  біткен  соң  Есқарадан  оның 

тарихын  сұрап,  кейбір  айтқандарын  қойын  дәптеріне  жазып  алып  отырды. 

Есқара  ағай  да  қай  әнді  болмасын  нәшіне  келтіре,  құйқылжыта  салатын 

айтулы  әнші  еді.  Оны  1934  жылы  Ахаң  (А.Жұбанов)  филармонияға  алмақ 

болып, Алматыға шақыртқанда, Есқара: «Жасым қырықтан асты, жастардың 

ортасында  менің  енді  жүру-тұруым  да  ыңғайсыз  болар»,  –  деп  ауылдан 

ұзамай қалып еді. 

Құдайберген  ағамыздың  ән-күй,  жыр  тыңдауға  ерекше  құмарлығын 

уақыт  өте келе,  әбден  таныс-сырлас болған  кездерімде де сан байқап,  көзім 

қанықты.  1923  жылы  жазда  ол  екі  күн  қатарынан  қасынан  кетпей  Нұрпейіс 

Байғанин толғаған «Қобыланды батыр» жырын тыңдады. 1924 жылғы жазғы 

жәрмеңкеге  Шалқар  қаласынан  Әли  Құрманов  келді.  Кейін  Қазақ  ССР-іне 

еңбегі  сіңген  артист  болған  Әлекең  ол  кезде  жарауы  түскен  бәйге  атындай 

ойнақшып тұрған жас жігіт еді. Сауда дүкеніне арналған жеті қанат бір киіз 

үйді  уездік  оқу-ағарту  бөлімі  арқылы Жәрмеңке  комитетінен сұратып алған 

Құдайберген ағай өзі басы-қасында болып екі күн ән салғызды. Қалада енді-

енді қызғалдақтай гүлдеп келе жатқан ойын-сауық кештерінің қырдағы елге 

422 

 

жаппай өріс алуына мұның өзі де үлкен себепші болды. Сол ойын-сауықтарға 

мұрындық  болған,  мәдениет  кештерін  ұйымдастырған  осы  екі  ағамыз  еді. 

Жиенғали  мен  Құдекең  1923  жылы  «Еңбекші  қазақ»  газетінде  жарияланған 

бір  фельетонның,  ізімен  «Кек»  атты  пьеса  жазып,  Темірдің  ауқатты  татар 

саудагерінің  жүн-тері  жинайтын  үлкен  сарайында  ойын  көрсетті.  Пьесаның 

мазмұнынан  менің  есімде  қалғаны:  бір  бай  12  жыл  есігінде  жүрген  өз 

жалшысын «тышқақ лақ» бермей үйінен қуып жібереді. Қорлық пен зәбірге 

шыдамай кектенген малай байдың тоқалымен көңіл қосып, оны алып қашып 

кетеді.  Уездік  сот,  милицияның  көмегімен  бас  бостандығын  алған  тоқал 

сүйген жігітіне қосылып, үйлі-баранды болып, аңсаған арманына жетеді... 

Уездік  қалада  оқыған,  көзі  ашық  қазақ  қыздары  болмағандықтан, 

пьесадағы әйелдердің рольдерін жігіттердің өздері ойнады. Байдың бәйбішесі 

кейпінде  Жиенғали,  ал  тоқалы  болып  Әбдіхалық  Отарбаев  (орысша  2 

кластық  мектеп  бітірген  сұлу  жігіт  еді,  1937  жылы  репрессияға  ұшырап, 

құрбан  болып  кетті)  ойын  көрсеткендері  есімде.  Сауық  кешке  қажетті 

киімдерді пәтерші қазақ үйлерінен сұрап алатын. 

1922-24 жылдар аралығында Темір уезінің (Ақтөбе губерниясы) барлық 

жерінде қара шаруаны жаппай сауаттандыру ісі қатты қолға алынып, халық 

ағарту  шаралары  кеңінен  өрістетілді.  Қазақ  АССР  Орталық  Атқару 

Комитетінің  қалың  бұқараға  түгел  қара  таныту  жөніндегі  қаулысы 

жарияланып, бұл мәселе аса маңызды әрі шұғыл жұмыс болып саналған тұс 

еді.  Құдайберген  аға  осы  жорыққа  белсене  араласты.  Оқу  жылы  аяқталған 

соң уездің оң жақ өңіріндегі Жем-Байсары болысын, Темір өзенінің төменгі 

ағысындағы  Темір-Орқаш  болысының  ауылдарын  аралап  қайтуға  елге 

шықты.  Мен  бұл  кезде  уездік  жұмысшы-батырақ  қызметкерлер 

кәсіподағының Жем-Байсары болысы мен Жем өзенінің жоғарғы ағысындағы 

ауылдық  кеңестерде  байлар  мен  батырақ-жалшылар  арасында  шарт 

жасататын нұсқаушы-уәкіл болып қызмет істейтін едім. Құдайберген аға осы 

аталған жерлерді аралап, қалаға қайта оралғанынша қасында бірге жүрдім. 

Ағай  әрбір  мектепте  екі-үш  күн  болып,  оқудың  үш  жылдық  жұмыс 

қорытындыларымен,  мұғалімдердің  сабақ  беру  тәжірибелерімен  танысты. 

Оларға  оқыту  сапасын  жақсарту  жөнінде  өз  ақыл-кеңестерін  берді.  Сол 

жүрген  жерлеріндегі  сауатсыздарды  оқыту  ісіне  де  айрықша  көңіл  бөлді. 

Қалаға  арнайы  адам  жібертіп,  сауат  ашу  мектептеріне  қажетті  қалам, 

қарындаш,  кітап,  дәптерлер  алдырды.  Сонымен  бірге  ауылдық  кеңестермен 

келісіп,  байлардың  қосалқы  үйлерін  жазғы  оқу  жылы  аяқталғанша, 

сауатсыздарды оқыта тұру үшін мұғалімдердің қарамағына алып бергізді. Ол 

кезде  болыс  территориясында  партия  ұйымдары  әлі  құрыла  қойған  жоқ-ты, 

бірақ әрбір ауылдық Совет жанында комсомол ұялары бар болатын. Ағай қай 

жерге  келсе  де,  комсомолдармен  кездесіп, оқу-ағарту  жұмысының маңызын 

түсіндіріп, жастарды сауат ашу жұмыстарына қолғанат болуға үгіттеп, ақыл-

кеңесін аямады. 

Құдайберген  ағайдың  кескін-келбеті,  түр-тұлғасы  қандай  сұлу  болса, 

жүрегі де сондай кіршіксіз таза, мінезі жұмсақ, сабырлы, кішіпейіл жан еді. 

423 

 

Шешенсімей  ақырын  сөйлейтін,  соның  өзінде  әрбір  сөзін,  ой-пікірін 

тұжырымды,  нақты  да  дәлелді  етіп  айтатын.  Біреудің  сыртынан  қиянат  сөз 

айтушы, ойланбай сөйлейтін адамды ұнатпайтын. Ондай әңгімелер қозғалған 

тұста қабағын сәл түйіп, үндеместен орнынан тұрып кететін. 

Сол  елде  жүрген  кезінің  өзінде-ақ  Құдайберген  ағай  қазақтың  сөз 

қорын  молайтуға,  тілді  тұтыну  мәдениетін  арттырып,  тіл  тану  қабілеттерін 

дамытуға  зор  көңіл  бөлетін.  Ол  кезде  Темір  қаласында  жұма  сайын  уездің 

барлық  ауылдарынан  және  көшпелі  адай,  табын  елдерінен  ұлан-асыр  жұрт 

жиналатын  базар  болатын.  Ағай  да  жұма  сайын  сол  базарға  барып, 

әңгімелесушілердің сөздеріне құлағын салатын, бұрын естімеген өрнекті сөз, 

мақал-мәтел,  тіпті  соны  бір  сөйленіс  естісе  де,  қалт  жібермей,  қойын 

дәптеріне түртіп алатын. 

Мен  кейін  де,  Ақтөбе  мен  Алматыда  оқып,  қызмет  істеп  жүріп  те 

ағаймен  үнемі  аралас-құралас  болдым.  Кездескен  сайын  мәнді,  мағыналы 

әңгімелерін,  ғибраты  мол  ақылды  сөздерін  тыңдадым.  Оның  бәрін  айта 

берсең,  көп  әңгіме.  Осы  шағын  естелігімде  Құдайберген  Қуанұлы 

Жұбановтың  қазақ  ғылымы  мен  халық  ағарту  ісіне,  мәдениет  тарихымызға 

қосқан  зор  үлесін  айтуды  ағамен  тұстас,  қызметтес  болған  ғалым-

азаматтардың  еншісіне  қалдырып,  қадірменді  ағамыздың  өміріне  қатысты 

көпшілік біле бермейтін бастапқы кезеңін еске алуды жөн көрдім. 

Ал  ағамыз  ешқашан  естен  кетпейтін,  ұмытылмайтын,  ұмытуға 

болмайтын,  өзі  қатарлы  тең-тұстастарынан  шоқтығы  биік,  біртуар  азамат, 

асыл жан еді-ау!.. Оның ағалық қамқорлығын көрген туған інілері – академик 

Ахмет,  жастай  опат  болған  мұғалім  Мұхамбеди,  Ұлы  Отан  соғысының 

құрбаны  Нұрша  Тәпеновті  атамағанның  өзінде,  тұңғыш  қазақ  архитекторы 

Төлеу  Бәсенов,  Социалистік  Еңбек  Ері,  металлург  Нәби  Жақсыбаев  т.б. 

көптеген танымал азаматтар өсіп жетілді. Ал енді сол Ахаңдар бастаған аға 

буын  ұрпақтың  тәлімін  көріп  өскен  жастар  қаншама  десеңізші!  Бұған  тіпті 

Құдайберген  мен  Ахметтің  өз  балаларын  мысал  етсе  де  болғандай.  «Әкені 

көріп ұл өсер, ағаны көріп іні өсер» деп халық бекер айтпағаны ғой! 

 

 

Ғ.Мұсабаев 

 

Қ.Жұбанов – полиглот

 

 

Шығыстану ғылымымен кімдер шұғылданбады. Сонау ерте кезден бері 

қарай  талайларды  қызықтырған  бұл  ғылым  Құдайберген  Қуанұлы 

Жұбановты  да  өзіне  тартқан  болатын.  Сондықтан  болар,  Қ.Жұбанов  қазақ 

тілін  өзінің  туыс  тілдерімен  (түркі  тілдерімен)  салыстыру  жеткіліксіз  деп 

білетін.  Тіл  ең  көне  құбылыс  екенін  ескере  келіп,  монғол,  угро-фин 

тілдерімен  салыстыра  отырып,  тұңғыс-манжур  тілдерін  місе  тұтпай,  жапон 

тілі иероглифін оқумен шұғылданған болатын. 

424 

 

Рас,  жапон-түркі  тілдері  арасында  алшақтық  мол.  Жапон  тілі  тұңғыс-

манжур тілі арқылы қытай-тибет тілдерімен ұштасатынын сезген Қ. Жұбанов 

жоғарыда аталған тілдер иероглифінің кілті – жапон тілі деп есептеп, жапон 

иероглифін игере бастаған-ды. 

Үнді-европалық  тілдердің  негізін  көне  юнаннан  (гректен)  іздейтін 

Құдайберген  Қуанұлы  герман  тілдерінен  неміс  тілін  жақсы  білсе,  роман 

тілдерінен  француз  тілін  кейін  игерген  еді.  Семит  тілдерінен  арабты,  үнді 

тобынан парсы тілін жақсы біліп қана қоймай, классикалық Шығыс әдебиетін 

түркі  халықтарының  әдебиетіндей  бойына  сіңіріп,  еңбектерінде  сонысын 

талғап қолданғанын көреміз. 

Полиглоттыққа  академик  Н.Я.Маррды,  компаративистікке  академик 

Самойловичті,  шығыстануға  академик  Алексеев  пен  Позднеевтерді  ұстаз 

еткен профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов өз өмірінде көп еңбек етіп, 

қазақ  тіл  білімінің  іргесін  қалап,  түркологияға  үлес  қосқан,  шығыстану 

жөнінде  құнды  пікір  айтқан  тамаша  ғалым  еді.  Сондықтан  да  ол  тек  тілші 

ғана емес, жалпы шығыстану саласында мол еңбек еткен ғалымдар сапында 

тұрмақ. 

 

 

А.Ситдыков 

 

Ученый-педагог 

 

...Научнопедагогическойобщественности  Казахстана  хорошо  известно 

имя  первого  в  республике  советского  ученого-лингвиста  профессора 

Худайбергена  Жубанова.  Бывший  народный  учитель,  он  прошел  школу 

советской  лингвистики  при  Академии  наук  СССР,  а  затем  возглавил  в 

аппарате  Народного  комиссариата  просвещения  республики  научно-

методическую  и  терминологическую  работу,  сочетая  ее  с  активной 

деятельностью в учебных и научно-исследовательских учреждениях. 

Состоявшиеся  в  эти  годы  исторические  решения  партии  о  школе, 

школьных  программах  и  учебниках  подняли  еще  выше  социалистическое 

воспитательное и образовательное  значение русского и казахского языков в 

школьном  преподавании.  Одновременно  с  этим  необходимо  было  впервые 

издать  переводные  учебники  по  всем  основам  наук.  В  осуществлении  всех 

этих  неотложных  мероприятий,  возложенных  на  Народный  комиссариат 

просвещения, неоценимую помощь оказал X.Жубанов. 

Школьные  программы  и  учебник  грамматики  казахского  языка, 

составленные  на  методологической  основе  советского  языкознания  и 

советской  дидактики,  приобрели  новое  содержание  на  базе  развивающихся 

возможностей  и  средств  обогащения  языка.  В  новой  программе  полностью 

были  устранены  постаревшие  «нормы»  фонетического,  морфологического, 

синтаксического  и  стилистического  строя,  сковывавшие  рост  и  развитие 

языка;  были  подвергнуты  существенному  пересмотру  старые  правила 

425 

 

орфографии,  мешавшие  правильной  транскрипции  вновь  принятых 

общественно-политических, научно-технических терминов и географических 

названий. 

Выпущенные 

под 

редакцией 

X.Жубанова 

«Бюллетени 

терминологии  казахского  языка»  помогли  практическим  работникам 

издательств и печати в улучшении качества издаваемой литературы. 

Личные качества X.Жубанова, его внимательное отношение к нуждам 

и  запросам  учительства,  рядовых  работников,  учащейся  молодежи, 

деловитость и требовательность к себе и другим, простота и скромность сни-

скали ему глубокое уважение. 

Его  пример ревностного  служения  советской  науке  и  своему  родному 

народу, его значительный вклад в сокровищницу культуры казахского народа 

должны найти высокую оценку у нашей общественности. Нет сомнения, что 

X.Жубанов займет достойное место в истории развития советской казахской 

школы, как крупный представитель педагогической и методической мысли. 

 

(Учитель Казахстана. 1957 г. 5 декабря) 

 

 

Ы.Маманов 

 

Қазақ тіл білімінің көш бастаушысы 

 

Елімізде сталиндік репрессияның қызу басталған кезі – 1937 жылы мен 

қазіргі  Көкшетау  облысы,  Еңбекшілдер  ауданында  қазақ  орта  мектебінде 

мұғалім  болып  істейтінмін.  Ыбыр-сыбыр  көбейіп,  небір  момын  коллектив 

арасында беделді адамдарды НКВД ұстап кетіпті дегенді жиі еститін болдық. 

Қансонарда  қызыл  түлкіні  көзі  шалған  аңшы  мен  құмай  тазы  тәрізді  менің 

фамилиямды естіп, білген кейбір белсенді «ақ жүректер» маған көздерін тіге 

бастағанын сездім. Сол жылы оқу жылы аяқталысымен, «есің барда елің тап» 

дегендей, Алматыға келіп, № 37 орыс мектебіне қазақ тілінен мұғалім болып 

орналастым.  Ол  жылдары,  бүгінгідей  емес,  республика  бойынша  барлық 

орыс  мектептерінде  қазақ  тілі  басқа  пәндер  қатарында  тең  праволы  пән 

ретінде  өтілетін.  Сол  жылы  Алматыдағы  орыс  мектептерінде  қазақ  тілін 

оқытатын  мұғалімдер  арасында  «халық  жауы»  деп  сотталған  азаматтардың 

әйелдері  (Ф.Ғабитова-Жансүгірова,  М.Омарова)  және  партия  қатарынан 

шығарылған бірнеше бұрынғы басшы қызметкерлер бар екен. 

Бір  күні  ҚазПИ-де  профессор  Қ.Жұбанов  қазақ  тілі  мамандары, 

мұғалімдері  үшін  семинар  ұйымдастырып,  өзі  лекция  оқиды  екен  дегенді 

естіп,  ҚазПИ-ге  келдім.  Бір  аудиторияда  жиырмаға  жуық  адам  отыр  екен, 

ішінде бірлі-жарым студенттер де бар секілді. Мен де арт жақта бір орынға 

отырдым. Бір кезде аудиторияға Құдайберген Жұбанов кіріп, отырғандармен 

сыпайы сәлемдесіп, лекция оқуға кірісті. 

426 

 

Мен бұрын Қ.Жұбановты сырттай танып, кейбір еңбектерін оқығаным 

болмаса,  бетпе-бет  жүздесіп,  тіл  қатысқан  емес  едім.  Қ.Жұбанов  үзіліс 

кезінде маған көзі түсіп: 

 

–Сіз, семинарға жаңа қатысушысыз ғой? – деп сұрады. 

Мен орнымнан тұрып, аты-жөнімді, қайда істейтінімді айттым. 

 

–Сонда, қай Маман, «Айман-Шолпандағы» Маман ба? –деп сұрады. 

 

–Жоқ мен Ақсу ауданынанмын, – дедім. 

 

–Е-е, онда «Қараағаш» мектебін салдырған Мамановтар, ақын Сараның 

руынан екенсің ғой, – деді. 

Мен ары қарай «Маманды» көп сөз етпесе екен дегендей рең білдіріп, 

күбіртіктеп  жауап  қаттым.  Жұбанов  лекциясын  жалғастырып  оқып  кетті. 

Лекция соңында Жұбанов көптеген сұрақтарға жауап берді. 

Мен сол күннен бастап, семинардың бір мүшесі болып, үзбей қатысып 

жүрдім.  Қ.Жұбановтың  семинарда  оқыған  лекцияларының  басты 

тақырыптары  мынадай  еді:  1)  Орыс  тюркологтері,  олардың  еңбектерінің 

мазмұндары,  оның  ішінде  менің  есімде  сақталғаны  Мелиоранскийдің 

«Грамматика  қазақ-киргизского  языка»  атты  еңбегіне  көбірек  тоқталып,  әр 

қырынан  талдау  жасап,  өз  пікірімен  толықтыратын  еді.  2)  Маррдың  «Тіл 

туралы жаңа ілімі» атты еңбегі болды. Ол кезде бұл тақырып одақ бойынша 

тіл  білімінің  үлкен  ғылыми  табысы  ретінде  танылатын.  3)  Қазақ  тілінің 

грамматикалық  құрылымы  мен  фонетикаға  лектор  көп  көңіл  бөлетін  еді. 

Қ.Жұбанов  әсіресе  қазақ  тілінің  фонетикасы,  орфографиясы  және 

орфоэпиясына қатысты лекция оқығанда, оның жүзінен әсерлі шабыт белгісі 

байқалатын еді. Бір лекция үстінде Қ.Жұбановтың: 

 

–Мынау  менің  «Қазақ  тілі  фонетикасы»  атты  еңбегім  ғой,  –  деп  бір 

қомақты папканы көрсеткені есімде. Сол еңбек басылып шыққан жоқ қазір ол 

еңбек  «қолды  болып»  кетпесе,  архивтің  бір  бұрышында  жатуы  ықтимал. 

Мұндай құнды еңбектің із-тұзсыз жоқ болып кетуі мүмкін емес. Қ. Жұбанов 

әр  семинардың  соңынан  тыңдаушыларға  тапсырма  ретінде  тақырыптар 

ұсынып,  келесі  семинарда  сол  тақырып  бойынша  пікір  айтуды  талап  ететін 

еді. Сол тақырыптарды талдау үстінде Қ.Жұбановтың: «Қазақ тіл білімі қазір 

жалғыз аяқ сүрлеу жол сияқты, оны жан-жақты зерттеп, жетілдіру бәріміздің 

міндетіміз.  Ғылымның  қай  саласы  болмасын,  пікір  таласы  арқылы  ғана 

шынығып  жетіледі.  Сондықтан  сіздер  семинардың  пассив  қатысушысы 

болмай, актив қатысушысы болыңыздар»,— деп бірнеше рет айтқаны есімде. 

Бұл  жерде  сөз  арасы  ретінде  айта  кететін бір  жайт  – қазақ  тіл  білімін 

зерттейтін  тиісті  мекемелер,  қазақ  тілі  кафедралары,  Қ.Жұбановтың 

үлгісімен,  қазақ  тіл  білімін  жетілдіру  мақсатында  жоспарға  ендіріп,  кезекті 

семинар  жұмысын  ұйымдастырып,  пікір  алысуға  мән  бермейді.  Соның 

салдарынан  қазақ  тілі  оқулықтарында,  кейбір  ғылыми  еңбектерде  қазақ  тілі 

грамматикасына  қатысты  тақырыптар  әр  автордың  еңбегінде  әр  түрлі 

баяндалады.  Бұған  көңіл  аударып,  қазақ  тіл  білімінің  қамын  ойлап  жүрген 

ғалымдар аз. Олардың әрқайсысы өз ісімен жүр. 

427 

 

Сонымен,  қай  ай екені  есімде жоқ,  бір күні  кезекті  семинарға  келсем, 

аудиторияда  4-5  мектеп  мұғалімдері  ғана  отыр  екен.  Институт 

мұғалімдерінен ешкім жоқ. Біраз отырған соң мұғалімдер маған қарап: «Сен 

бәрімізден жасың кіші, Жұбановтың пәтеріне барып, біліп кел, бүгін семинар 

бола  ма  екен»,  –  деді.  Жұбановтың  пәтері  ҚазПИ-дің  қарсысындағы  үйдің 

екінші қабатында екенін білетінмін. Мен есік қаққанымда, Қ.Жұбановтың өзі 

есік ашып, кабинетіне кірдік. Мен келген шаруамды айттым. Жұбановтың өңі 

жүдеу тартқан, үлкен бір уайымның, ызанын үстінде екенін бірден байқадым. 

Ол семинар өткізуге бара алмайтынын айтты, басқа сөз қатыса алмадық. Мен 

қоштасып,  тезірек  шығып  кеттім.  Көп  ұзамай  Қ.Жұбановтың  ұсталып 

кеткенін  естідік.  Үйірмеге  қатысып,  Қ.Жұбановтың  лекциясын  ынтамен 

тыңдап,  өзіне  зор  құрметпен  қарайтын  мұғалімдер  бір-бірімізбен  кездесіп 

қалған күндері Жұбановтың атын атауға қорқатын болдық... 

 

 

Д.Әлімжанов 

 

Ірі методист-ғалым 

 

Профессор  Құдайберген  Жұбанов  Абай  атындағы  педагогтік 

институтта қызмет істеген ірі методист ғалым еді. Ол қазақ тілін зерттеумен 

бірге,  оның  мектепке  арналған  программаларын  жасап,  оқулығын  жазған, 

қазақ  тілін  оқыту  методикасын  жақсартуға  үлкен  мақсат  қойған  және  оның 

тәртіптелуіне бағыт берген ірі ғалым болды. Ол сол кездің өзінде-ақ оқулық 

жазудың дұрыс принциптерін, тиімді оқыту әдістерін ұсынған болатын. 

Мысалы,  ол  1936  жылы  РСФСР  Оқу  комиссариаты  бекіткен  «Қазақ 

тілінің  грамматикасы»  атты  еңбегінде:  «Оқушыларға  сөзді  білдірмей,  сөз 

мағыналарын  негізге  алмай,  қазақ  тіліндегі  дыбыстарды  түсіндіруге 

болмайды, сол сияқты сөйлемнің де материалы – сөз» деп көрсетті.  

Профессор  Қ.Жұбановтың  өзінің  оқулығында:  баяндау,  талдап 

түсіндіру,  нақтылы  тілдік  факторлармен  дәлелдеу,  грамматикалық 

категорияларды  ұштастырып  отыру,  бірін-біріне  жетек  ету,  көрнекілік 

жолдармен түсіндіру сияқты әдістерді мол қолдануды ұсынды. 

Ол  өзінің  берген  методикалық  бағыттары  мен  пікірлерінде:  «Орыс 

методистерінен үлгі алу керек. К.Д.Ушинский, Л.Толстой т.б. методистердің 

білім  беру  жолындағы  теорияларына  әуестену  керек».  «Ереже  болатын 

топшылаулар  қазақ  тілінің  өз  заңдылығынан  алыну  керек»,  «Тілдік 

фактілерді  түсіндіретін  материалдар  көркем  әдебиеттен,  қазақ  халқының 

мақал-мәтелдерінен алыну керек»,  – деген сияқты педагогикалық пікірлерін 

ұсынып  отыратын.  Оның  «Қиынын  тауып  қаламасан,  байлауын  тауып 

ұстатпасаң, сөз бөлшектері де сөгіліп кетеді» деген методикалық пікірі қазақ 

тілін оқыту методикасын жақсартудың ұйтқысы деуге болады. 

Ғалымның  осы  сияқты  білермандық  даналығы,  сабырлы  мінезі, 

педагогтік озат қасиеттері шәкірттерінің есінде. 

428 

 

 

(«Қазақ университеті», 1964 ж., 23 декабрь) 

 

 

Б.Кенжебаев 

 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: