Редакция ал қ
жүктеу/скачать 6 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Серік ӘБІКЕНҰЛЫ
- Биғат Ғайсақызы ТАМАЕВА
–
ﻥﺎﻣﺭﺍ
ﻕﻮﺟ ؟ﻪﻣ ﻪﻧﻮﻛ ﻰﻘﻟﺎﺣ ﺲﯨﺭﻭ ﺎﻋﯟﻟﻮﺑ ﺲﯨﺭﻭ ﺰﯩﺴﻨﯩﻠﯩﺗء ﺎﻧﺍ . ﺎﻗ ﺭﯘﺗ ﭗﯩﻧﺎﺟ ﻰﺗﺎﺳﺎﻳﺎﺳ ﻞﯩﺗء ﻩﺪﻳﻪﺳﻩﺭ ﻰﮔﺮﯨﺯ . » ﺲﯨﺭﻭ ﺕ ﺍﺪﻧﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ ،ﺍﺩﺎﻨﻳﺍﺮﻛﯞ ،ﺱﻪﻣﻩ ﺎﻧﺎﻋ ﻩﺪﻳﻪﺳﻩﺭ ﯔﯩﻨﯩﻠﯩﺗء . ﺏ . ﺕﻪﺟﺎﻗ ﺰﯩﻤﯨﯞﻻﺎﻋﺍﺩﺎﻗ ﺰﯩﺑء ﻰﻧﻭ ،ﻱﻻﺎﻗ ﻰﻟﺎﺣء ﻰﮔﻩﺩﺭﻩﺪﻟﻩ ! «
ﻥﺎﺘﻘﯩﺷﺍ - ﺍﺩﯟﻟﺎﺳ ﺭﺎﺟ ﻖﯩﺷﺍ . ﻻﻮﺑ ﻪﮔﯟﻨﯩﺳﯘﺗ ﻱﻻﺎﻗ ﻰﻧﯘﻣ ،ﻯﺩﻪﻟﻪﻛ ﺰﯩﻤﯩﻌﻟﻮﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺰﯩﺴﻨﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺰﯩﺑء ﻝﺍ ؟ﻯﺩ ،ﻱﺎﻤﻟﺍ ﭗﯩﺷﻪﺷ ﻦﯩﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻞﯩﺗء ﻚﯩﺘﺗﻪﻛﻪﻠﻣﻪﻣ ﻥﻪﻛﻩ ﻙﻩﺭﻪﻛ ﯟﻧﻩﺮﻳﯗ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﻯﺪﻧﻩ .
ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﻕﻮﺟ ﻰﻌﯩﻠﯩﺳﺭﺎﻗ ﯔﯩﻨﻤﯩﻜﺷﻩ ﻪﮔﯞﺭﻪﮕﯕﻪﻣ . ﻰﺴﯩﺘﺗﻪﺟﺎﻗ ﻪﮔﺭﻪﻓﻮﺷ ،ﺎﻌﯩﺷﺎﻳﺍﺩ ،ﻯﺩﻻﺍ ﭗﯨﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﻦﯩﺴﻟﻮﺑ ﻢﯩﻛ ،ﺎﺴﻟﻮﺑ ﺕﻪﺟﺎﻗ –
200 ﺯﻮﺳء
. ﭖﺍﺮﻳﺎﺳ ﻥﺎﺟ ﻥﻪﮕﻠﯩﺑ ﺯﻮﺳء ﻱﺍﺪﯖﯩﻣ ﺵﯗء - ﺗﻪﻛ ﻕﺍ
ﻯﺩﻪ . ﺎﻴﺗﺍﺮﻛﻮﻣﻩﺩ ﻰﮔﻩﺪﻠﯩﺗ ؟ﺭﺎﺑ ﻰﻌﯨﺪﻨﯩﻴﻗ ﻪﻧ ﯔﯩﻧﻭ –
ﻝﻮﺳ : ﻕﻮﺟ ﻰﻌﯨﺪﻨﯩﻴﻗ ﺵﻩ ﯔﯨﺩﯟﻠﯩﺑء ﻰﻧﻭ ﺍﺪﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻰﮔﺮﯨﺯﺎﻗ ،ﻪﺴﻟﻪﻛ ﻰﺴﯩﮕﻠﯩﺑ ﻯﺪﻠﯩﺗء ﻱﺍﺪﻧﺎﻗ ﻢﯩﻛ . ﻪﻟﻪﺳﺎﻣ –
ﻩﺪﻨﯨﯟﻠﯩﺑ ﺲﯩﮔﻪﺗ ﻯﺭﺎﺑء ﯔﯩﻨﯨﺭﺎﺘﺗﺎﻣﺍﺯﺍ ﻥﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ ﻯﺪﻠﯩﺗء ﻚﯩﺘﺗﻪﻛﻪﻠﻣﻪﻣ .
ﻛﻪﻠﻣﻪﻣ ،ﺎﺑ ﯔﯩﺴﯩﺗﺎﻣﺍﺯﺍ ﻰﺳﺎﻜﻴﻠﺑﯟﭙﺳﻩﺭ ﻥﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ ﯟﻠﯩﺑء ﻯﺪﻠﯩﺗء ﻚﯩﺘﺗﻪ –
ﯔﯩﺸﯨﺭﻮﺑ ﻖﯩﺘﺗﺎﻣﺍﺯﺍ ! ﻪﮔﻪﻧ ﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻰﻟﺎﻣﺎﺷ ﻰﺗﻪﺟﺎﻗ ﻱﺍﺪﯩﻋﺍﺪﻧﺎﻣﺍﺯ ﻰﻌﻨﯨﺭﯘﺑ ﯔﯨﺩﯟﻠﯩﺑء ﻦﯩﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ ؟ﻙﻩﺭﻪﻛ ﻯﯟﺳﯘﺗء ﺎﻌﯩﻘﻟﺎﺗ . ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﻰﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ ﻩﺪﻨﯩﮔﯘﺑ ﻰﺘﺳﯘﺗء ﻪﮔﻪﻛﻪﺳﺎﺑ ﻥﻪﻤﯩﻠﯩﺗ . ﻥﺎﻌﻟﻮﺑ ﺍﺪﻧﺎﻣﺍﺯ ﺭﺍء ﺭﻼﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻱﺍﺪﻧﯘﻣ . ﻦﯩﺗﻻ ﺍﺪﻧﺎﻌﻟﻮﺑ ﻰﺘﺗﺍﯟﻗ ﺎﺳﺍ ﻰﺳﺎﻳﺭﻪﭙﻤﻳ ﻢﻳﺭ ﻩﺩﺯﻪﻛ ﺮﯩﺑء ﻯﺪﻧﻩ ﻯﺩﺎﺘﺳﺎﺑ ﻱﻪﻠﻳﻮﺳ ﻩﺪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺏﺍﺭﺍ ﻡﻪﻟﺍ ﻩﺪﻧﻪﮕﻧﻩ ﺎﻨﯩﺗﺍﯟﻗ ﻰﺗﺎﻔﻴﻟﺎﺣ ﺏﺍﺭﺍ ،ﻰﻠﯩﺗء ﻕﺎﺸﭙﯩﻗ ﻩﺪﻨﯨﺮﯩﯕﻭ ﺎﻳﺯﺍﺭﯞﻩ ﻥﺍﺩﻭ ، . ﺎﭘﻭﺭﯞﻩ
ﺭ ﻯﺭﺍﺪﻤﯩﻟﺎﻋ . ﻥﻮﻛﻪﺑ ) 1214
- 1294
( ﺲﯨﺭﻭ ﻰﺘﻗﺎﻴﺳ ﻲﻜﺳﯙﻮﻛﯟﺟ ،ﻲﻜﺳﯙﻪﻴﺸﯩﻧﺭﻪﭼ ،ﻯﺩﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﻥﻩﺪﺑﺍ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﺏﺍﺭﺍ ﺭﻼﯩﺘﻗﺎﻴﺳ ﻥﻪﮕﻠﯩﺑ ﻚﯩﺗﻪﺟ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﺏﺍﺭﺍ ﻯﺭﻼﯩﻟﺎﻳﺯ . ﻳ ﺱﻪﯕﻪﻛ ﻰﮔﻪﻧ ﻰﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ ﻩﺪﻨﯨﺯﻪﻛ ﻰﺳﺎﻳﺭﻪﭙﻤ
ﻰﻌﻨﯨﺭﯘﺑ ﻝﻭ ﻯﺪﻧﻩ ،ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻞﯩﺗء ﻰﮔﺯ ﻝﯘﺑ ،ﻰﺘﺗﻩﺮﯩﺴﻟﺍ ﻦﯩﺗﻪﻣﺰﯩﻗ –
ﻱﺍﺪﻋﺎﺟ ﻲﻌﻴﺑﺎﺗ .
ﯔﯩﻨﯨﺭﺍﺪﻠﯩﺸﺘﻟﯗﻩﺮﯩﺳﺍ ﯔﯨﺪﻳﻪﺳﻩﺭ : » ﻩﺪﻟﻩ ﻱﺎﻗ ) ﻚﯩﺘﺳﻪﯕﻪﻜﺘﺳﻮﭘ ( ﺲﯨﺭﻭ
؟ﻯﺩﻩﺮﯩﺴﻟﺍ ﻯﺭﻪﺘﺗﻪﻣﺰﯩﻗ ﻖﯨﺪﻣﺎﻋﻮﻗ ،ﻲﺳﺎﻳﺎﺳ ﯔﯩﻨﯩﻠﯩﺗء «
–
ﻻﺍ ﺯﻮﻛ ﻪﮔﺭﻩﺪﻟﻩ ﻝﻮﺳ ،ﭗﯨﺭﺎﻌﯩﺷ ﯟﺷ ،ﭖﻩﺩ ﻯﯞﺎﺘﺳﺎﺑ ﺎﺗﺭ –
ﻚﯩﻨﯩﺳﯘﺗ ﻖﯩﻟﺎﻳﺭﻪﭙﻤﻳ ﻰﻜﺳﻩ .
ﻙﻩﺭﻪﻛ ﯟﺳﺎﻧﺎﺳ ﻥﻪﻤﯩﻧﻭ ،ﺭﺎﺑ ﻰﺳﺎﻧﺎﺳ ﺯﻭء ﯔﯩﻨﻧﺎﻣﺍﺯ ﺭﺍء . » ﻙﻩﺭﻪﻛ ﻯﯟﻠﯩﺑء ﻞﯩﺗء ﺵﯗء ﺭﺎﺘﻘﯨﺪﻧﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ « ﻰﻧﺎﺳ ﻩﺪﻧﻪﮔﻩﺩ ﻚﯨﺪﻣﻪﻟﺍ ،ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻚﯨﺭﯘﺗ ﻦﯩﻳﺎﻋﺍ ﻥﻪﮕﻠﯨﺭﻪﺗﻮﻛ ﻪﮕﻳﻪﮕﯕﻩﺩ ﻖﯩﻟﺎﭘﻭﺭﯞﻩ ،ﻦﯩﻠﯩﺗء ﯔﯩﻨﯩﻟﻩ ﻱﺎﺘﯩﻗ ﻥﺎﻘﺳﺍ ﻥﺎﺗﺩﺭﺎﻴﻠﻠﻴﻣ ﻖﯩﻟﺎﻜﻴﻣﻮﻧﻮﻛﻩ
ﺎﺳﻮﻗ ﻥﺎﻋﯘﺑ ﻪﻧﺎﺟ ؟ﯔﯩﺳﺎﻳﻮﻗ ﺍﺪﻳﺎﻗ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﯔﯩﻨﯨﺭﻩﺪﻟﻩ ﺏﺍﺭﺍ ﻥﺎﻋﺮﯩﺗﻭ ﭖﺎﻨﻳﻭ ﺍﺪﻨﯩﻋﻻﯘﻗ ﺮﯩﺑء ﯔﯩﺘﺴﯨﺭﺍﺪﻋﺍﺩ ،ﺎﺴﻟﻮﺑ ﻱﻻﻭ ،ﻥﻪﮕﯖﯩﺳ ﻥﻩﺪﺑﺍ ﺎﻨﯩﺳﻻﺍﺩ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻰﺳﺎﻴﮔﻮﻟﻭﻪﺗ ،ﻰﻠﯩﺗء ،ﻰﻨﯨﺩء ﻡﻼﺴﻳ ﻢﯨﺭﺎﺘﻳﺍ » ﻥﺍﺭﯘﻗ « ﻪﮔﻪﻧ ﻯﺪﻠﯩﺗء ﻥﻪﻜﺳﯘﺗ ﻰﮕﻨﯩﻳﻪﻛ ،ﺍﺪﻧﺎﻌﻳﻮﻗ ﻱﻼﯩﺑ ﻦﯨﺭﺎﺑء ﯔﯩﻧﯘﻣ ؟ﻪﻜﺳﻪﺒﻧﻩﺮﻳﯗ ﭗﯩﻗﻭ ﻦﯩﺗﻻ ﻥﺎﻘﺗﺎﺟ ﻪﻟﻪﻛ ﭗﯩﻟﺍ ﺲﯨﺭﻭء ﻩﺩﺭﯘﺗ ﻯﺪﻨﯩﻗﺭﺎﻗ ﻩﺩﺯﻪﻛ ﻰﻠﯩﺗء ﯔﯩﻨﯩﺳﺎﻜﻳﺭﻪﻣﺍ –
ﺕﻪﺟﺎﻗ ﻩﺩ ﻰﻠﯩﺗء ﻥﺎﭙﺴﻳ . ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ،ﻕﺎﺳﺭﺎﺑ ﺎﻋﺎﻴﺴﺘﻧﺍﺮﻓ ﻪﺳﻩﺮﯩﺳﺍ ،ﻪﻨﯨﺭﻩﺪﻟﻩ ﺎﭘﻭﺭﯞﻩ ﻥﻪﻨﻧﯘﻛ ﯔﯩﻧﺎﻴﮔﻮﻟﻮﺤﻴﺴﭘ ﻦﯩﺘﻳﺎﻣﺎﺘﭘﯘﻗ - ﯔﯩﺳﺍﺭﺎﻌﯕﺍ ﻦﯩﻧﺎﻘﺗﺎﺟ ﺍﺭﺎﺑ ﭗﯩﻳﻪﺷﯘﻛ ﻪﮕﻧﯘﻛ . ﻱﺍﺪﻧﻮﺳ ﺍﺩﺎﻴﻧﺎﻣﺭﻪﮔ ﻰﻟﺍﺭﯟﺗ ﻞﯩﺗء ﻩﺩﯞﺭﯘﺟ ﺲﯨﺩﺭﯗء .
ﺍﺪﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﺕﺮﯨﯞﺎﻗ ﻰﺳﻪﻛﻪﺳﺎﺑ ﺭﻩﺪﻠﯩﺗ ﻩﺪﻨﯩﮔﯘﺑ . ﯟﻳﻮﻗ ﭖﻩﺮﯩﺗ ﻪﻨﯩﻠﯩﺗ ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﻦﯨﺭﺎﺑء ﻩﺪﻨﯩﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻞﯩﺗء ﻥﺎﺘﻘﯨﺪﻧﻮﺳ ﺭﯗﺩ
؟ﻥﻪﻛﻩ ﺎﻣ ﺭﻻﻮﺑ ﺲﯨ ! ﺍﺩﯟﻟﺎﻨﻳﺍ ﻪﻜﺴﯨ ﻰﮕﻤﯨﺩﺎﻛ ﯞﺭﺍﺩﯞﺍ ﺕﺍﺭﺎﭙﻗﺍ ﻪﮕﻠﯩﺗ ﻥﻩﺪﻠﯩﺗ ﻦﯩﻳﺎﺳ ﻥﻪﮕﻠﯩﺗﻪﺟ ﺎﻴﮔﻮﻟﻮﻨﺣﻪﺗ ﻖﯩﺘﺗﺍﺭﺎﭙﻗﺍ . ﺎﻴﮔﻮﻟﻮﻨﺣﻪﺗ ﻖﯩﺘﺗﺍﺭﺎﭙﻗﺍ ﻪﮔﺰﯩﺑ ﺰﯩﻤﯨﯞﺮﯨﺪﻟﺎﻨﻳﺍ ﻪﮔﺭﯘﺘﺳﺍﺩ ﻯﺩﯟﻟﺍ ﺕﺍﺭﺎﭙﻗﺍ ﻥﻩﺪﻠﯩﺗ ﭖﻮﻛ ،ﺱﻪﻣﻩ ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﺮﯩﺑء ،ﭗﯨﺮﯨﺪﻠﯩﺗﻪﺟ ﻰﻧ –
ﻰﺑﻻﺎﺗ ﻥﺎﻣﺍﺯ .
***
ﺭﺎﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ﻯﺮﯨء ،ﺭﺍﺭﺎﺟ –
ﺯﻭء ،ﻪﺸﻨﯩﺴﯨﺭﻪﻛ ،ﻥﻪﮔﻪﭙﺳﯘﺗ ﻪﻜﺗﺭﻩﺩ ﻱﺍﺪﻧﯘﻣ ﺭﺎﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ﻰﺘﻗﺎﻴﺳ ﺲﯨﺭﻭ ،ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ،ﺲﯩﻣﻪﻧ ﻦﯨﺭﻩﺪﻠﯩﺗ » ﻰﻌﯩﻠﯨﺪﻧﯘﻗ ﻰﺘﺳﺎﺑ ﯔﯩﺘﺗﻪﻛﻪﻠﻣﻪﻣ « ﻯﺩﯞﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﻦﯨﺭﻩﺪﻠﯩﺗ ،ﭗﯩﺗﻩ ﭖﻻﺎﺗ ﻰﺘﺳﺎﺑ ﻰﮔﻩﺩﯞﺭﻪﺑ ﻖﯩﺘﺗﺎﻣﺍﺯﺍ ،ﭖﻻﺎﻋﺎﺑ ﭖﻩﺩ ﻥﺎﻌﻳﻮﻗ .
: ﺗ ﺭﻻﺭﺎﺗﺎﺗ ،ﻥﻪﻨﯩﻠﯩﺗ ﻙﻪﺑﺯﻭ ﺭﻪﺘﻛﻪﺑﺯﻭ ﻥﺎﺠﻳﺎﺑﺮﯨﺯﺍء ﺭﺍﺪﻧﺎﺠﻳﺎﺑﺮﯨﺯﺍء ،ﻥﻪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺭﺎﺗﺎ ﭗﯩﺗﺭﺎﺗ ﺱﺎﺑ ﻰﺘﻗﺎﻴﺳ ﺰﯩﺑء ،ﻥﻪﻨﯨﺭﻩﺪﻠﯩﺗ : »
! «
–
؟ﺎﻣ ﺮﯩﺗﻭ ﭖﻩﺩ ﺭﻩﺪﻟﻩ ﺍﺪﻨﯨﯞﻻﺎﻋﺎﺟ ﻖﯩﺘﻟﺎﺑ ﻦﯩﺘﻳﻪﭙﺗﻪﺟ ﺎﻨﯩﻘﻟﺎﺣ ﻕﺍﺯﺎﻗ ،ﺍﺪﻧﺎﻘﺳﻮﻗ ﻦﯨﯞﻪﺷﯗ ﻥﺎﻨﯩﻋﺎﺟ ﻥﺎﺳ : ،ﺭﺎﺘﻘﯩﻟﺍﯚﺘﻴﻟ ،ﺭﺎﺘﻘﯨﺪﻧﻮﺘﺳﻩ ﺎﻳﯚﺗﻻ ؟ﺎﻣ ﺮﯩﺗﻭ ﭗﯩﺗﺭﺎﺗ ﺱﺎﺑ ﻥﻪﻨﯨﺭﻩﺪﻠﯩﺗ ﺎﻧﺍ ﯔﯩﻨﯨﺭﻩﺩﺯﻭ ﺭﺎﺘﻘﯩﻟ –
. ﻚﯨﺭﻪﺑ ﻯﺮﯩﻋﯘﺗ ﯔﯨﺩﺭﻻﻭ ﻩﺪﻨﯩﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻞﯩﺗء . ﻰﺑﻪﺑﻪﺳ ﯔﯩﻨﻧﺎﻌﻟﻮﺑ ﻝﯘﺑ ؟ﻥﺎﻌﻟﻮﺑ ﻪﻧ ﻪﮔﺰﯩﺑ ﺍﺪﻧﻮﺳ ﺭﺎﺑ . ﭗﯩﻟﻮﺑ ﺍﺪﻨﯩﻌﯨﺪﻧﺍﺩﻮﺑ ﻱﻪﺳﻩﺭ ﻦﯩﻗﺎﺟ ﺎﻌﻠﯩﺟ ﺯﯘﺟء ﺵﯗء ﻰﻘﻟﺎﺣ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻯﺩﻪﻟﻪﻛ . ﺩﯟﻳﻮﺟ ﻦﯩﻌﯩﺘﺳﺎﺗﯘﺗ ﯔﯩﺘﻗﺍﺯﺎﻗ ﻰﺗﺎﺳﺎﻳﺎﺳ ﺎﺸﺗﺎﭘ ﻪﮔﺭﻩﺩﺯﻩﯞ ،ﺎﻋﺭﻻﺎﻴﻧﺭﻪﺑﯟﮔ ﻦﯩﻟﻩ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺎﺘﺗﺎﺴﻗﺎﻣ ﻰﺳﻭ ،ﭖﻩﺩﺯﻮﻛ ﻯ ،ﻯﺩﻪﺘﻛﻪﺸﻟﻮﺑ » ﯞﺮﯨﺪﻧﺎﺘﺴﯨﺭﻭ « ﻯﺩﺰﯩﮔﺭﯘﺟ ﻦﯩﺗﺎﺳﺎﻳﺎﺳ . ﭻﻳﯙﻮﻧﺍﯚﻳ ﻱﻻﻮﻜﻴﻧ ﻲﻜﺴﻨﻴﻤﻠﻳ ) 1822
- 1891
:( » ﺰﯩﻋﺮﯩﻗ - ﺕﻪﺟﺎﻗ ﯟﺗﺭﻪﮔﺯﻭ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻥﻪﻣ ﻰﻨﯨﺩء ﻦﯩﺷﯗء ﯞﺮﯨﺪﻧﺎﺘﺴﯨﺭﻭ ﻯﺩﺭﺎﺘﻗﺎﺴﻳﺎﻗ « ،
–
ﻖﯨﺪﻠﯩﺷﺭﺎﺗﻭ ﻪﺸﻨﯨﺯﻭ ،ﭖﻩﺩ ﮔﻪﻧ ﺎﻋﺎﻴﮔﻮﻟﻭﻩﺪﻳ ﻥﻪﮕﻟﻩﺩﺰﯩ » ﻪﻳﯘﺟ ﻖﯩﻟﺎﻜﻴﮔﻮﮔﺍﺩﻪﭘ « ﻥﺎﻌﻧﺍﺪﻟﻮﻗ . ﻰﻳﻮﺑ ﺭﻻﺮﯩﺳﺎﻋ ﺕﺎﺳﺎﻳﺎﺳ ﻖﯩﻳﻻ ﺎﻘﺗﺎﺴﻗﺎﻣ ﻰﺳﻭ АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 82 83
. ﻰﺘﺗﻭء ﺎﻌﻨﯩﻗﺭﺎﻗ ﺎﯕﺎﺟ ﺕﺎﺳﺎﻳﺎﺳ ﻰﺳﻭ ﺍﺪﻨﯩﻧﺎﻣﺍﺯ ﺱﻪﯕﻪﻛ . ﻯﺪﻠﯩﻳﻮﺟ ﻰﻨﯨﺩء ﻡﻼﺴﻳ ) ﻝﻩ ﻝﻭ
ﻯﺪﻟﺎﺘﻗﺎﺳ ﺎﻧﺎﻋ ﻩﺪﻨﯩﺗﻩﺭ ﺭﯘﺘﺳﺍﺩء ﻩﺪﻨﯩﺳﻩ ( ﺍ ،ﻪﮕﻠﯩﺗ ﺎﺸﻤﯩﺳﻮﻗ ﻰﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ، ،ﺍﺪﻧﺎﻘﺘﻳﺍ ﻦﯩﻌﯩﻧ » ﻞﯩﺗء ﻰﮔﻩﺪﻳﻪﮕﯕﻩﺩ ﻖﯨﺪﻠﯨﯞﺍ « ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻪﻳ ﻪﻨﯩﺳﻪﺑﻪﺗﺭﺎﻣ . ﻯﺩﺭﻪﺑ ﻪﺠﻴﺗﺎﻧ ﺎﺘﺗﺎﺳﺎﻳﺎﺳ ﻝﯘﺑ . ﻯﺭﻪﺘﺗﻪﻴﻧ ،ﻦﯩﺘﻳﻪﻤﻟﻪﻛ ﻰﺴﯩﮕﻠﯩﺑ ﻥﻪﺘﭙﯩﺗ ،ﻦﯩﺘﻳﻪﻤﻠﯩﺑ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻰﺘﻘﯩﺷ ﭗﯩﺳﻭء ﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ ﻥﻪﮔﺭﻪﮔﺯﻭ . ﺎﻗ ﺎﻘﺳﺎﺑ ،ﻪﺳﻪﭙﺗﻩﺯﯘﺗ ﻯﺭﻪﻟﻩﺭﻪﻣﻪﻧ ﻩﺩﺭﻪﺟ ﻰﮕﯨﺪﻧﻩ ﻯﺩﺭﻻﻭ ،ﺎﻣﺎﺷﺮﯩﺑء ﻰﻧﺎﺳ ﯔﯨﺩﺭﻻﯘﺑ ﻥﺍﺮﻳ ﻕﻮﺟ
. ﻰﻟﺎﻣﺎﺷ ﻰﺗﻪﺟﺎﻗ ﯔﯩﻨﯩﺤﻳﺭﺎﺗ ﻕﺍﺯﺎﻗ ،ﯔﯨﺩﺭﻪﺘﺗﻪﺒﻣﺎﺣﺎﻣ ،ﻱﺎﺑﺍ ﺎﻋﺭﻻﻭ ،ﻯﺩﻩﺭﻪﺑ ﻩﺭﯘﺳ ﺮﯩﻣﻭء ﺰﯩﺴﻨﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺭﻻﻭ . ﯓﻩ
ﻰﺴﯩﺘﺳﺎﺑ –
ﻦﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺭﻻﯘﺑ : » ﯔﯩﻨﯩﻌﯩﻠﯩﺷﺍﯞﺭﺎﺸﻠﯨﯞﺍ ) ﻰﻌﯩﻠﯩﺷﺍﯞﺭﺎﺸﻟﺎﻣ ( ﻕﻮﺟ ﻰﺴﯩﺗﺎﻗ ﺎﻌﻤﯩﻠﯩﻋ ،ﻙﻪﻣﻩﺩ ،ﻰﻠﯩﺗء « ،
–
ﻩﺩﯟﺳﻩﺩ .
ﻪﻜﻜﯩﻨﯩﺳﯘﺗ ﺰﯩﺴﻧﺎﻣء ﻱﺍﺪﻧﯘﻣ
ﺱﻮﻨﺗﻩ ﻪﮔﺯﻭ ،ﻥﻪﮔﺭﯘﺟ ﭗﯩﺘﻳﺍ ﻰﻧﻮﺳ ﻕﺍﺮﯩﺑء ،ﻰﻟﺎﻣﺎﺷ ﻰﺗﻪﺟﺎﻗ ﯔﯨﺩﯟﻟﺎﺘﻗﻮﺗ ﺭﻩﺪﻧﻪﮔﺭﯘﺟ ﭗﯩﻟﺎﺳ ﺯﻮﺳء ﺎﻨﯨﺯﯞﺍ ﯔﯩﻨﯨﺭﻩﺪﻠﯩﻛﻭ –
ﻦﯨﺭﻩﺩﺯﻭ » ﺰﯩﭙﻗﺍﺯﺎﻗ « ،ﺭﺎﺘﻗﺎﻳﺎﺗﺍﺭﺎﻗ ﻥﺎﻌﯩﻗﻭ ،ﺭﺍﺪﻨﯩﺘﻳﺎﻧﺎﺳ ﭖﻩﺩ ﺭﻪﻟﺭﻪﮕﻣﻻﺎﻗ ،ﺭﻪﺘﻜﻴﻣﻩﺩﺎﻛﺍ ،ﺭﻻﺭﻮﺴﺳﻪﻓﻭﺮﭘ ) ﺍﺭﺎﻨﯩﺸﯨء ،ﺱﻪﻣﻩ ﻯﺭﺎﺑء ﻯﺪﻠﯩﺘﺴﯨﺭﻭء ( ﯘﺑ ﺕﺭﯘﺟ ﻥﺎﺘﻘﯨﺪﻧﻮﺳ ، ﻕﻻﯘﻗ ﻪﮔﺯﻮﺳ ﻝ ﻥﺎﻌﻟﺎﻗ ﭗﯨﺭﯘﺗء . ﻯﯟﻧﻪﻟﻪﻴﺑﺭﺎﺗ ،ﭗﯩﻟﺍ ﻢﯩﻠﯩﺑء ﯔﯩﻨﯨﺭﻻﻻﺎﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻩﺩﺭﻪﺘﭘﻪﺘﻛﻪﻣ ﻯﺪﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ ﺍﺪﻨﯩﺳﻻﺎﻗ ﺎﻧﺎﺘﺳﺍ –
ﻰﺳﻭ ﻰﺴﯩﻨﯨﺭﻮﻛ ﯔﯨﺪﻟﺎﺣء ﻖﯩﻟﺎﻴﮔﻮﻟﻮﺤﻴﺴﭘ .
***
ﻖﯩﻳﺎﻧﻼﻳﻭ : ﻦﯩﻣﺮﯩﺗﻭ ﭗﯩﺘﻳﺍ ﻰﺘﺴﯩﺗﺎﻗ ﻪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺎﻧﺍ ﯔﯩﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ﻥﻪﻣ ؟ﺎﻣ ﻻﻮﺑ ﻖﯩﻟﺎﺣ ﺰﯩﺴﻠﯩﺗء . ﺎﻧﺍ ﻰﺳﺍﺭﺎﭘ ﺮﯩﺑء ﯔﯩﺘﺗﺭﯘﺟ ﻥﺎﻋﺍﺮﯩﺷﯗ ﺎﻋﺎﻴﮔﻮﻟﻮﺤﻴﺴﭘ ﺮﯨﯞﺎﺒﺗﺎﺟ ﻪﻨﯩﻠﯩﺗ .
ﻯﺩﻻﺍ ﭗﯨﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﻦﯨﺭﻩﺪﻠﯩﺗ ﯔﯨﺪﻟﻩ ﻪﮔﺯﻭ ،ﻯﺪﻳﻪﺒﻨﯩﺴﺗﻪﺟﺎﻗ ﻯﺪﻠﯩﺗء ﺎﻧﺍ . ﺍﺩ ﯓﺎﺴﺘﻳﺍ ؟ﻯﺩﻻﻮﺑ ﺎﻋﯟﺘﻳﺍ ﺝﺍﯞء ﻪﻧ ﺎﻋﺭﻼﻳﺍﺪﻧﻭ ﺍﺪﯖﯩﺗ ﻯﺪﻳﻪﻤﻟﻪﻛ ﺍﺩ ﻰﺴﯩﻋﺍﺪﯖﯩﺗ ،ﻯﺪﻳﺎﻣ . ﻰﺗﻩﺭ ﯔﯨﺩﯞﺮﯩﻌﻳﺎﻗ ﺎﻌﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻱﺍﺪﻧﯘﻣ ؟ﺎﻣ ﺭﺎﺑ –
ﻕﻮﺟ .
ﻝﯘﺑ ﺍﺩﺭﺎﺘﺳﺎﻨﯩﺗﺎﻗ ﻖﯨﺪﻣﺎﻋﻮﻗ ﻕﺍﺮﯩﺑء ،ﻰﺳﺍﯞﺭﺎﺷ ﺯﻭء ﯔﯩﻨﻤﯩﻛﺭﺍ ﻥﺎﻨﯩﻋﺎﺟ ﻰﻌﯩﻗﯘﻗ ﻡﺍﺩﺍ ،ﺎﻴﺗﺍﺮﻛﻮﻣﻩﺩ ﻖﯩﻧﺍ ﻰﻨﯩﺘﻳﺍﺪﻨﯨﯟﺗ ﺭﻻﺎﻳﺰﻴﻠﻟﻮﻛ ﻥﻩﺩﻪﻟﻪﺳﺎﻣ . ﻥﻪﮔﻩﺩ ﻞﯩﺗء –
ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻥﺎﺘﻘﯨﺪﻧﻮﺳ ،ﻰﮔﻩﺯﻭ ﯔﯩﺘﻘﯨﺪﻠﯩﺸﺘﻟﯗ ﻞﯩﺗء ﺍﺪﻨﯩﻤﯨﯞﺎﻗ ﺍﺩﯟﻟﺎﻨﻳﺍ ﻪﻜﺗﺭﻩﺩ ﻲﺳﺎﻳﺎﺳ ﻰﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ . ﺕﻪﺟﺎﻗ ﻖﯩﺘﻗﺎﺳ . » ﻯﺭﺎﺘﺳﺍﺩﺭﯘﻗ ﻚﯨﺩﺰﯩﺴﻟﻩﯞﺎﺗ « ﻕﺎﭘﺭﯗ ﺱﺎﺟ ﻦﯩﺗﻻﺎﺗﺍ ﭖﻩﺩ –
20
ﻥﻪﻣ 30
ﺭﺎﺘﺳﺎﺟ ﻰﻋﺍﺪﻨﯩﻌﯩﻟﺍﺭﺍ . ﺎﻌﻣﺎﻋﻮﻗ ﺭﻻﻭ » ﻦﯩﻨﯩﻘﻟﻮﺗ ﻦﯨﺩء « ﻯﺪﻧﻩ ،ﻯﺪﻟﻪﻛﺍ » ﻦﯩﻨﯩﻘﻟﻮﺗ ﻞﯩﺗء « ﻕﺎﻤﻟﻮﺑ ﻪﻧ ،ﻪﺴﻟﻪﻛﺍ . ﻝﯘﺑ
–
ﻦﯩﺳ ﻪﻨﯩﮕﯩﻟﺮﯩﺑ ﻝﻩ . ﺳ ﺕﻪﺟﺎﻗ ﯞﻩﺩﺰﯨ ﺭﻩﺪﻤﯩﺷﻪﺷ ﻖﯩﺘﻘﯩﻗﯘﻗ ،ﻚﯩﺘﺗﻪﻴﻧﻪﻛﺭﻭ ﻥﺎﺘﻘﯨﺪﻧﻮ .
*** ﺮﯩﻣﺎﻣ ﻰﻧﺎﺳ ﯔﯩﻨﯩﻘﻟﺎﺣ ﻥﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ ،ﺎﺸﻨﯨﯞﻻﺭﺎﺑﺎﺣ ﯔﯩﻨﯩﺗﻪﺘﻴﻣﻮﻛ ﺎﻜﻴﺘﺴﻴﺗﺎﺘﺳ ﻰﮕﯩﻟﺮﺘﺴﻴﻨﻴﻣ ﺎﻜﻴﻣﻮﻧﻮﻛﻩ ﻖﯩﺘﺘﻟﯗ ﺍﺪﻨﯩﺳﺎﺑ ﯔﯩﻨﯩﻳﺍ ) 2016 ﺝ ( . 17
ﻥﻮﻴﻠﻠﻴﻣ 733 ، 1 ﻥﻪﻜﺗﻪﺟ ﺎﻌﯖﯩﻣ . »
- ﻞﯩﺟ
250
،ﺎﺳﺮﯩﺗﻭ ﭗﯩﺘﻳﻪﺑﻮﻛ ﺎﻌﯖﯩﻣ 2025
ﻰﻠﯩﺟ - ﻕﺍ
20
ﺰﯩﻣﺭﻻﺎﻗ ﭗﯩﺗﻪﺟ ﺎﻌﻧﻮﻴﻠﻠﻴﻣ « ﺭﺎﺑ ﺖﯩﻣﯗء ﻰﻟﻪﻟﯞﺎﺳ ﻥﻪﮔﻩﺩ . ،ﺎﺴﻟﺎﺘﻗﺎﺳ ﻢﯩﺳﻭء ﻰﺳﻭ ،ﭖﻻﺎﻗ ﻱﺍﺩﯘﻗ ﺭﻪﮔﻩ ﻰﻧﺎﺳ ،ﭗﯩﺗﺭﺍ ﻰﺳﻪﻟﯗ ﯔﯩﻨﯩﻘﻟﺎﺣ ﻕﺍﺯﺎﻗ 15
ﻙﻪﭙﺗﻪﺟ ﺎﻌﻧﻮﻴﻠﻠﻴﻣ .
ﻝﯘﺑ –
ﻰﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻥﻪﮔﻪﻣﺭﻮﻛ ﭗﯩﻟﻮﺑ ﻦﯨﺭﯘﺑ ﯔﯨﺩﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ . ،ﻕﺎﺴﺳﻮﻗ ﻯﺩﺭﻻﺮﯨﯞﺎﺑ ﻚﯨﺪﻟﻪﺗﻪﺷ 20
ﻨﯩﻗﺎﺟ ﺎﻌﻧﻮﻴﻠﻠﻴﻣ ﻝﺎﻤﻴﺘﻘﯨ ﺰﯩﻤﯨﯞﺍﺪ .
ﭖﻮﻛ ،ﺱﻪﻣﻩ ﺎﻧﺎﻋ ﻞﯩﺗء ﺍﺪﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻱﺍﺪﻧﯘﻣ ﻯﺩﻪﺳﯘﺗ ﻪﮔﺭﻪﺘﺴﯨﺭﻪﮔﺯﻭ ﻰﻟﺎﭘﺎﺳ ﺰﯩﻤﯩﻳﺍﺪﻋﺎﺟ . ،ﭗﯩﻠﯨﺭﻪﺗﻮﻛ ﻰﺳﻪﺴﯕﻩ ﻝﻩ ،ﭗﯩﺳﻭء ﻰﺳﻪﻟﯗ ﯔﯩﻨﯨﺭﻼﯩﺘﭘﻻﺎﺗ ،ﻯﺪﻨﯨﺭﺍﺩ ﯔﯩﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ﻕﺎﻤﻟﺍ ﻦﯨﺭﻭ ﺭﻪﺘﺗﺪﻧﻩﺮﺑ ﯔﯩﺗ .
***
ﻰﺘﺴﯩﺗﺎﻗ ﻱﻪﻟﻪﻜﯩﺗ ﺎﻨﯩﻋﺎﻤﻟﺎﺳ ﺱﻪﻟﯗ ﻰﮔﻩﺪﻟﻩ ﻦﯩﺘﻳﻪﻠﻳﻮﺳ ﻩﺪﻠﯩﺗ ﻝﻮﺳ ﻞﯩﺗء . ﻱﺍﺪﻧﺎﻨﯩﻣ ﻪﮔﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻰﺳﻭ ﻰﻟﺎﺘﻳﺍ ﻯﺪﻟﻪﮕﻧﺎﻣﺍ ﻥﻪﮔﺮﯩﺘﻟﻪﻛ ﺭﻪﺘﻛﻩﺭﻩﺩ :
1887
ﻩﺪﻧﻪﮔﺰﯩﮔﺭﯘﺟ ﻕﺎﻧﺎﺳ ﻰﺳﺎﻳﺭﻪﭙﻤﻳ ﻱﻪﺳﻩﺭ ﻰﻠﯩﺟ ) ﺍﺪﻧﺎﻋﺎﻤﻟﺍ ﻪﻜﭘﻪﺳﻩ ﻦﯩﺳﻪﻜﻟﻭ ﻥﺎﺘﺴﯩﻛﺭﯘﺗ ( ﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ 9 ، 71 ﺭﺎﺘﺴﯨﺭﻭ ،ﺰﯩﻳﺎﭘ 5 ،
ﻥﺎﻌﻟﻮﺑ ﺰﯩﻳﺎﭘ . ﻝﺍ
1913
ﻦﯩﺳﺭﯘﺘﻳﺎﺑ ﺕﻪﻤﺣﺍ ﻰﻠﯩﺟ ﻰﻟﯗ
: » ﻩﺩﺰﯩﻤﯩﻟﻩ 6
ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻥﻮﻴﻠﻠﻴﻣ ﺭﺎﺑ « ، –
ﻯﺩﻩ ﭖﻩﺩ . 1959
-
ﻦﯩﺳﺭﯘﺘﻳﺎﺑ ﺕﻪﻤﺣﺍ ﻦﯩﻳﻩﺩ ﺎﻌﻠﯩﺟ ﻯﺩﺭﻪﺑ ﻲﻣﻪﻛ ﻰﻧﺎﺳ ﯔﯨﺩﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ ﻥﻪﻜﺗﻪﺳﺭﻮﻛ ﭖﺎﺗﺍ ﻰﻟﯗ : 1920
ﺝ .
–
5 ، 58
ﺰﯩﻳﺎﭘ
، 1939
ﺝ . –
8 ، 37 ، 1950 ﺝ . –
30 ﺰﯩﻳﺎﭘ
،
1950 –
30
،ﺰﯩﻳﺎﭘ -1950
ﻰﻧﺎﺳ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻯﺭﺍﺪﻠﯩﺟ 3
ﺭﻪﺗﻪﺟ ﺎﻌﻧﻮﻴﻠﻠﻴﻣ - ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻩﺪﻟﺎﺣ ﺱﻪﭙﺗﻪﺟ . ﺍﺪﻠﯩﺟ ﻰﺗﻪﺟ ﺰﯩﺗﻭ ) ﺍﺪﻧﺎﻌﻳﻮﻗ ﻱﻼﯩﺑ ﻯﺪﻤﯩﺳﻭء ( ﻰﻘﻟﺎﺣ ﻕﺍﺯﺎﻗ 3
. ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻯﺭﺎﺑء ﯔﯩﺘﻘﯨﺪﻣﯘﺳ ﺱﺎﭙﺴﯨﯞﺎﺗ ﭗﯩﺘﻳﺍ ؟ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻪﻧ . ﻝﯘﺑ
–
ﯔﯩﻧﺎﻳﺭﻪﭙﻤﻳ ﻞﯨﺰﯩﻗ ) ﯔﯨﺩﺭﻪﺘﺴﻴﻧﯟﻤﻣﻮﻛ ( ﻯﺪﻴﺴﺗﻮﻧﻪﮔ .
1970 ﺯﺍ ﭖﺎﺘﺳﺎﺑ ﻥﺍﺪﻠﯩﺟ - ﺯﺍ
) ﻰﻤﯩﺳﻭء
( ﻯﺩﺎﺘﺳﺎﺑ ﻪﻨﯩﻠﯩﺑ . 1970
ﺝ . –
% 32,6
، 1979 ﺝ . –
% 8 ,36,
1989
ﺝ .
–
% 40 ، 1999 ﺝ . –
% 54,3 ، 2009 –
% 63,7
، 2013
ﺝ .
–
% 65 .
ﺍﺪﻨﯩﺳﺎﻜﻴﻠﺑﯟﭙﺳﻩﺭ ﻥﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ 11
ﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ،ﻙﻪﺴﻟﻪﻛ ﻪﻨﯩﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻞﯩﺗء ﻕﺍﺮﯩﺑء ،ﺭﺎﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻡﺎﺘﺳﺍ ﻥﺎﻨﻧﻮﻴﻠﻠﻴﻣ
ﺎﺷﺎﻘﺳﺎﺑ . 2009
،ﻙﻪﺴﻧﻪﻳﯘﺳ ﺎﻘﻗﺎﻧﺎﺳ ﻰﻌﻠﯩﺟ » %
،ﻯﺪﻴﻗﻭ ﻦﯩﻛﺭﻩ ﻕﺍﺯﺎﻗ % 63,2
ﻯﺩﺍﺯﺎﺟ ﻦﯩﻛﺭﻩ « ﻥﺎﺘﻘﯨﺪﻨﯩﺷ ﺎﻜﻴﺘﺴﻴﺗﺎﺘﺳ ﻥﻪﮔﻩﺩ ﺲﯩﻟﺍ . ﯟﻠﯩﺑء ﻦﯩﻌﯩﻧﺍ –
ﺲﯨء ﻦﯩﻴﻗ . ﻢﯩﻨﯩﺗﻪﻠﯩﺑ : ﻱﺎﺘﻘﯩﻟﺭﺎﺘﻳﺍ ﻯﺰﯩﻳﺎﭘ ﺭﻩﺪﻧﻪﮔﺭﯘﺟ ﭗﯩﻟﻮﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺰﯩﺴﻨﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ . ﺰﯩﺴﻠﯩﺗء
ﺱﻪﻣﻩ ﺭﺎﻳﺍﺯﺍ ﻰﮔﻪﻟ ﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ . ﻰﺘﭙﯨﯞﺎﺣء ﻰﻧﺎﻘﺗﺎﺟ ﺍﺭﺎﺑ ﭗﯩﺳﺎﺑ ﻦﯩﻧﺭﻭ ﯔﯩﻨﯩﻠﯩﺗء ﺎﻧﺍ ﻞﯩﺗء ﻩﺪﮔﻮﺑ ﺎﻋﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ .
*** ﻖﯩﻟﺎﻳﻮﻗ ﻻﻮﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺰﯩﺴﻨﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ،ﻚﯩﻟﻩﺩ ﺎﻳء . ﻗ ﻢﯩﻛ ﻯﺩﺰﯩﺑء ﺍﺪﻧﻮﺳ ﺭﺍﺪﻣﺍﺩﺍ ﻪﻛﻪﺟ ؟ﺰﯩﭙﻗﺎﻤﻟﻮﺑ ﻢﯩﻛ ؟ﻕﺎﻤﻟﺍ ﺎﻨﯩﻋﺎﺷﯘ ﻝﻭ ،ﺮﯩﺗﺎﺟ ﭗﯩﻟﻮﺑ ﻝﺎﻨﻴﮔﺭﺎﻣ –
ﺎﻴﻧﻮﺘﺳﻩ ﺯﺍ ﺍﺪﻳﺎﻗﻩﺪﻟﺍ ﻥﺍﺩﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ ﻥﺎﻨﯩﻋﺎﺟ ) 1,325 ﻥﻮﻴﻠﻠﻴﻣ ( ﺎﻳﯚﺗﻻ ، ) 2,013
ﻥﻮﻴﻠﻠﻴﻣ ( ﺍﯚﺘﻴﻟ ، ) 2,956
ﻥﻮﻴﻠﻠﻴﻣ (
ﻯﺭﻩﺪﻟﻩ ﺗ ؟ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻪﻧ ﻪﮔﺰﯩﺑ ،ﻩﺪﻧﻪﮔﻪﭙﺳﯘ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻯﺩﯟﻟﻮﺑ ﺍﺩﺍ ﻥﻪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺎﻧﺍ ؟ﻯﺪﻨﯨﺭﻮﻛ ﻪﻧ ،ﭗﯩﺳﯘﺗء ﺎﻨﯨﺪﻟﺍ ﯔﯩﺘﺗﺭﯘﺟ : » ﻥﺎﻨﯩﻋﺎﻗ ﺯﻭء ﻥﻪﮕﯨﺭﻪﺟ
« ،
–
ﻯﺪﻳﻩﺩ . ﺍﺪﻤﯩﻠﯩﻋ ﻰﻧﻭ » ﻡﺰﻴﻠﻴﮕﻴﻧ ﻖﯩﺘﺘﻟﯗ « ﺍﺩﯞﺎﺗﺍ ﻪﺗ ﭖﻩﺩ . ﺱﻪﻣﻩ ﺎﻧﺎﻋ ﺍﺩﯞﺎﺗﺍ ﻥﻪﺘﭙﯩﺗ ،ﻪﻟﻪﺳﺎﻣ . ﺎﻧﺍ ﺯﻮﺳء ﻰﻟﺍﺭﯟﺗ ﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ ﻥﻪﮕﻨﯨﺯﻪﺑ ﻥﻪﻨﯩﻠﯩﺗ .
***
ﺯﺎﻗ ﺕ ﻦﯨﺭﺎﺘﭘﺎﺘﯩﻛ ،ﻦﯨﺭﺍﺪﻤﯩﻠﯩﺳﺎﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﺍﺪﻨﯩﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻥﺎﺘﺴﻗﺍ . ﺏ . ﻯﺩﺭﺎﺘﻘﯨﺪﻧﺎﺘﺴﻗﺍﺯﺎﻗ ﻪﻧﺎﺟ ﺭﺎﺘﻗﺍﺯﺎﻗ ﻥﺎﻋﺎﻤﯩﻗﻭ » ﻰﺘﺗﺍﯞﺎﺳ
ﺭﺍﺪﻧﺎﺟ « ﻦﯩﻴﻗ ﯟﺘﻳﺍ ﭖﻩﺩ . ﺍﺩﯞﺯﺎﺟ ،ﭗﯩﺘﻳﺍ ﻯﺭﺍﺪﻤﯩﻠﯩﺳﺎﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻥﻪﻨﯨﺰﯩﮔﻪﻧ ﺍﺪﻧﯘﻣﺯﺎﻣ ﻰﺘﻛﻪﺒﯕﻩ ﻲﻤﯩﻠﯩﻋ ﻰﻟﺍﺭﯟﺗ ﻖﯩﺘﻗﺍﺯﺎﻗ . ﻪﮔﺯﻭ
ﻩﺩﺭﻪﻠﯩﮔﻩﺪﻠﯩﺗ : ﻭ ﻚﯩﺘﺳﻩﺪﻧﯗ ،ﺎﻘﺳﺎﺑ ﻢﺘﻳﺭﻮﮕﻟﺍ ﺯﺎﻳﺎﺳ ﺎﺘﻨﯨ ﻪﮔﯟﻠﯩﺑ ﻪﺗﻪﺟ ﻰﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ،ﺯﺎﻳﺎﺗ ﯟﻨﯩﺳﯘﺗء ،ﻪﮔﺯ . ﻝﯘﺑ –
ﺲﯨﺭﻭ ﭖﻪﻠﻳﻮﺳ ﺎﻧﺎﻋ ﻩﺪﻨﯩﻠﯩﺗ - ﺭﻩﺪﺟﺍﯞ ﻥﺎﻌﻠﯩﺘﻳﺍ ﻰﺘﺴﯩﺗﺎﻗ ﺎﻋﺭﺍﺪﻨﯩﺗﺍﺯﺎﺟ .
*** ﻦﯩﭙﻗﺍﺯﺎﻗ ﻥﻪﮔﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﺭﺎﺗﺎﻗ ﻦﯨﺭﻩﺪﻠﯩﺗ ﻕﺍﺯﺎﻗ ،ﺲﯨﺭﻭ ﻥﻪﻣ . ﺮﯩﺑء ﻪﮔﻪﻧ ﻢﯨﺭﺎﺘﺳﺍﺪﻧﺎﻣﺍﺯ ،ﻢﯨﺭﻪﺘﺳﻪﺘﭙﯨﺭﺍ ﻥﻪﮔﻪﺘﭘﻮﻛ - ﻕﺍ
ﺎﻧﺎﻋ ﻩﺪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺲﯨﺭﻭ ،ﻩﺪﻠﯩﺗ ﻰﻛﻩ ﺭﻻﻭ ؟ﻪﮔﻪﻧ ؟ﻯﺩﻩﺭﻪﺑ ﻪﻴﺑﺭﺎﺗ ﻪﻧﺎﺟ ﻢﯩﻠﯩﺑء ،ﻯﺩﻻﺍ ﻢﯩﻠﯩﺑء ،ﻯﺪﻴﻗﻭ ،ﻯﺪﻳﺍﺪﯖﯩﺗ ،ﻯﺪﻳﻪﻠﻳﻮﺳ ؟ﻚﯩﻠﯨﺪﻠﯩﺘﺷﯗ ﻰﻋﺍﺪﻳﺎﻗ ،ﺍﺪﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻱﺍﺪﻨﯩﺳﻭ ﻥﻪﮔﻪﻣﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﺭﺎﺗﺎﻗ ﻯﺪﻠﯩﺗء !
***
ﺭﺎﺑ ﻚﯨﺪﻣﻪﺘﻛﻭ ﻩﺪﻠﯩﺗ ﻝﻭ ،ﻙﻪﺴﻟﻪﻛ ﻪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺲﯨﺭﻭ . ﻰﺘﻜﯩﻨﯩﺳﯘﺗ . ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻰﻠﯩﺗء ﯔﯩﻨﯩﺳﺎﻳﺭﻪﭙﻤﻳ ﻱﻪﺳﻩﺭ ﻩﺪﻨﯨﺯﻪﻛ . ﻚﯨﺪﻧﻩﺮﻳﯗ ،ﻖﯨﺪﯩﻗﻭ . ﻯﺩﺭﺍﺩﯞﺍ ﻦﯨﺭﻻﺎﻣﺭﺎﻌﯩﺷ ﯙﻮﺘﻧﻮﻣﺭﻪﻟ ﻞﻳﺎﺤﻴﻣ ﻥﻪﻣ ﻦﻴﻜﺷﯟﭘ ﺭﺪﻧﺎﺴﻛﻪﻟﺍ ﻯﺯﻭء ﯔﯨﺪﻳﺎﺑﺍ ﻰﻋﺍﺪﻠﯨﯞﺍ . ﻲﻧﺎﺣﯞﺭ ﻝﻭ ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻯﯞﻪﻟﺭﻭ ﯔﯩﻨﯩﺳﺎﻳﺯﻩﻮﭘ ﻕﺍﺯﺎﻗ ﻪﻧﺎﺟ ﻚﯩﻠﯩﺘﺗﻪﺟﺎﻗ .
ﻱﺎﺑﺍ
ﻩﺪﻨﯨﺯﻮﺳ ﺍﺭﺎﻗ : » ﺎﻌﻧﺍﺯﺭﺍ ﻪﻴﻧﯗﺩ ﻙﻪﺴﻧﻩﺮﻳﯗ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ ﻯﺩﻪﺳﯘﺗ « ، –
ﻯﺩﻩﺩ . ﯔﯩﻧﻭ ﻕﺍﺮﯩﺑء » ﺭﯘﺟء ﻱﺎﭙﻘﯩﺷ ﺭﺍﺪﻣﺍﺩﺍ ﻰﺘﻜﯩﻠﯩﺴﯩﻛ ﻥﺍﺩﺭﺍﺪﻣﺍﺩﺍ ﻥﺎﻌﯩﻗﻭ ﺎﺸﺴﯨﺭﻭ « ؟ﻪﭘ ﺱﻪﻣﻩ ﺭﺎﺑ ﻰﻧﻪﮔﻩﺩ
ﻯﺪﻟﻮﺑ ﻰﻠﯩﺗء ﺕﺎﺳﺎﻳﺎﺳ ،ﻰﻠﯩﺗء ﯔﯩﻨﯩﺳﺎﻴﮔﻮﻟﻭﻩﺪﻳ ﯔﯩﻧﻭ ،ﯔﯩﻨﯩﺳﺎﻳﺭﻪﭙﻤﻳ ﺱﻪﯕﻪﻛ ﻰﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ . ،ﻚﯨﺪﻧﻩﺮﻳﯗ ،ﻖﯨﺪﯩﻗﻭ ﻚﯨﺩﺭﻮﻛ ﻦﯩﺳﺍﺪﻳﺎﭘ ،ﻖﯨﺪﻟﺍ ﻢﯩﻠﯩﺑء . ﺎﻘﺳﺎﺑ ﻱﺍﺪﻋﺎﺟ ﺮﯨﺯﺎﻗ . ﺭﺎﺑ ﻚﯨﺪﻧﻪﻣﻪﮔﻩ . ﯔﯩﺘﻜﯨﺪﻣﻪﺘﻛﻭ ﻩﺪﻨﯩﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻞﯩﺗء ﻩﺩﺭﻪﺟ ﻰﮕﯨﺪﻧﻩ ﻕﻮﺟ ﻰﺗﻪﺟﺎﻗ .
ﻪﮔﺭﻮﺗ ،ﭖﻪﺘﺗﻪﻣﺭﯘﻗ ،ﭖﻻﺎﻳﺍ ﻯﺩﺰﯩﻤﯩﻠﯩﺗء ﺎﻧﺍ ﺯﻭء ،ﻖﯩﻳﻻﺍ ﭗﯩﻟﻮﺑ ﻕﺍﺯﺎﻗ ،ﻥﻪﻤﯨﺪﻟﺍ ،ﻦﯩﺷﯗء ﯞﺭﻪﮕﯕﻪﻣ ﻯﺪﻠﯩﺗء ﻪﮔﺯﻭ ﻠﯨﺪﻧﯘﻗ ،ﭗﯨﺮﯩﺳﻭء ﻦﯩﺳﻪﺑﻪﺗﺭﺎﻣ ،ﭗﯨﺭﺎﻌﯩﺷ ﺎﺗﺍ ﻥﻪﻜﺗﻭ ،ﭖﺎﺘﻘﯩﻧﺍ ﻦﯩﻧﺭﻭ ﻰﮔﻩﺪﻨﯩﺳﻪﻳﯘﺟ ﺭﺎﺘﻘﯩ - ﻱﺎﺳﺎﺟ ﺕﺎﺒﺣﯘﺳ ﻥﻪﺑﺰﯩﻤﯨﺭﻻﺎﺑﺎﺑ ﭗﯩﺗﻩ ﻱﺍﺪﻨﯩﺗﻻﺍ ) ؟ﻪﭘ ﺱﻪﻣﻩ ﻰﺘﺗﻭء ﻱﻪﻤﻠﯩﺑ ﻦﯩﻠﯩﺗء ﺲﯨﺭﻭ ،ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﺭﻻﻭ ( ﻪﮔﻪﺟﻩﺭﺍﺩ ﻱﺍﺪﻨﯩﺗﻻﻮﺑ ﺍﺭﯘﻣ ،ﺎﻨﯨﺯﺎﻗ ﺎﻋﺭﺎﺘﻗﺎﭘﺭﯗ ، ﻩﺪﻨﯩﺒﯩﺗﺭﺎﺗ ﻥﯘﻛ ﻰﺳﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﯞﺭﻪﺗﻮﻛ .
،ﺱﻪﻣﻩ ﺎﻧﺎﻋ ﺰﯩﺑء ﺰﯩﻌﻟﺎﺟ ﻥﺍﺪﻳﺍﺪﻋﺎﺟ ﻱﺍﺪﻧﯘﻣ ﻭ ،ﭗﯨﺭﺎﺑ ﭗﯩﻟﺍ ﻢﯩﻠﯩﺑء ﻩﺪﻨﯩﻠﯩﺗ ﺎﻧﺍ ﻰﻟﻩﯞﺍ ،ﻯﺩﻪﻟﻪﻛ ﭗﯩﺗﻭء ﺍﺩ ﺭﺎﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ﻪﮔﺯ ﻥﻮﺟء ﻥﻪﻜﺗﻭ ﻪﻜﻜﯩﻠﯨﺪﻠﯩﺘﭘﻮﻛ .
ﻦﯩﺷﯗء ﻝﻭ ) ﺲﯩﻨﯩﺳﯗ ﻥﻪﮔﺭﯘﺟ ﭗﯩﺘﻳﺍ ﻯﺭﻪﺑ ﻥﻪﺘﭘﻮﻛ ﺰﯩﺑء ( ﭖﻪﺘﻛﻪﻣ ﺮﯩﺑء ،ﻝﻩ ﺮﯩﺑء ﺕﻪﺟﺎﻗ ﯟﺗﻭء ﺎﻨﯩﺳﺎﻣﻻﺭﺍﺪﻋﺎﺑ .
ﻛﻪﻣ ﺭﺎﺗﺎﺗ ،ﺮﯩﻌﻳﯗ ،ﺲﯨﺭﻭ ﻱﻩﺪﯩﮕﻨﯩﮔﯘﺑ ،ﺎﺴﻟﻮﺑ ﺮﯩﺑء ﻰﺗﺭﺍﺪﻧﺎﺘﺳ ﭖﻪﺘﻛﻪﻣ ﺎﺗﺭﻭ ﻪﻨﯨﺭﻪﺘﭘﻪﺘ ،ﻱﻪﺒﻨﯩﻟﻮﺑ 1 - 4 - ﯔﯩﺘﺳﻮﻨﺗﻩ ﺎﺷﺭﺎﺑ ﻰﮕﻨﯩﻳﻩﺩ ﺎﻘﭙﯩﻨﯩﺳ ،ﻪﺴﻧﻪﻟﻪﻴﺑﺭﺎﺗ ،ﭗﯩﻟﺍ ﻢﯩﻠﯩﺑء ﺎﻧﺎﻋ ﻩﺪﻠﯩﺗ ﻚﯩﺘﺗﻪﻛﻪﻠﻣﻪﻣ ﻯﺭﻻﻻﺎﺑ ﻰﮔﻩﺩﺰﯩﻤﯩﻟﻩ » ﺭﻪﻠﯨﺪﻠﯩﺘﺴﯨﺭﻭ « ﻪﻧﺎﺟ
» ﺭﻪﻠﯨﺪﻠﯩﺘﻗﺍﺯﺎﻗ « ﻯﺩﻩ ﺭﻪﻠﯩﺷﻪﺷ ﻰﺘﻜﯩﻠﯩﻜﭘﯘﺗ ﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻥﻪﮔﻩﺩ . ﯔﯩﻧﻪﻣ ﻰﻧﻪﻟﻪﺳﺎﻣ ﻰﺳﻭ ﻰﺘﺗﻭء ﺖﯩﻗﺍﯞ ﺎﺳﺍ ﻥﺍﺪﻠﯩﺟ ﻥﻭ ﻪﻤﯩﻧﻪﮔﺭﻪﺗﻮﻛ . ﺑ ﭗﯩﺳﺍﺪﻠﯩﻗﺍ ﻥﻪﻣﺭﺍﺪﻧﺎﻣﺎﻣ ﻰﺘﻜﯩﻠﯨﺪﻠﯩﺘﭘﻮﻛ ﻦﯩﻳﻪﻛ ﻥﺎﻨﯨﺭﺎﺘﭙﯩﻨﯩﺳ ﺶﯨﯞﺎﺘﺳﺎ ﺎﺑﯘﻗ ،ﻪﺳﺰﯩﮔﺭﯘﺟ - ﭖﯘﻗ
. » ﻪﮕﻣﻪﻠﯩﺑ ﻥﻪﻣ « ﻥﻮﺟء ﻥﻪﻜﺳﻪﯕﻪﻛ ﻥﻪﭙﺗﺭﯘﺟ ،ﻯﺪﻳﺎﻣﺎﺘﺳﺎﺑ ﺎﻘﻘﯩﻠﯩﺴﻗﺎﺟ ﯟﻨﯩﻟﺎﺳ . ﻦﯩﻋﺎﺷﻻﻮﺑ ﻞﯩﺗء ﺮﯩﺗﺎﺟ ﭗﯩﺘﻳﺍ ﺲﯨﺭﯗﺩ ﺭﺎﺘﺗﺎﻣﺍﺯﺍ ﻥﻪﻜﺳﯘﺗ ﺎﻋﯞﻼﯩﻘﻟﺎﺗ : » ﺕ ﺎﻴﮔﻮﻟﻮﻴﺑ ،ﺎﻴﻤﻴﺣ ،ﺎﻜﻳﺰﻴﻓ . ﺏ . ﯟﻧﺎﺘﺴﯩﻠﯩﺗﺍﺭﺎﺟ
ﻦﯩﺸﻠﯩﻋﺍ ﻦﯨﺭﻩﺪﻧﺎﭘ ﯟﺘﻠﯨﺭﺎﺗ ﻦﯩﺳﺎﻳﺍ ﺲﯩﻧﺍﺪﻟﻮﻗ ﯔﯩﻨﯩﻠﯩﺗء ﻕﺍﺯﺎﻗ ﯟﺘﯩﻗﻭ ﻩﺪﻨﯩﻠﯩﺗ « ﺯﻮﺳء ﻥﻪﮔﻩﺩ –
ﻖﯨﺪﻨﯩﺷ .
ﻞﯩﺗء –
ﻝﻭ ،ﺲﯩﻠﯩﺑﯘﻗ ﻰﻟﺮﯩﻣﺎﺗ ﯓﻩﺭﻪﺗ –
ﻖﯨﺪﻤﯩﻧﺎﺗﻪﻴﻧﯗﺩ ،ﻰﺳﺎﻨﯨﺯﺎﻗ ﻲﻧﺎﺣﯞﺭ ﻲﺤﻳﺭﺎﺗ ﯔﯩﺘﻘﯩﻟﺎﺣ ﻰﺳﺎﻴﺴﺘﻧﺎﺘﺴﺑﯟﺳ .
،ﻢﯩﺳﻩ ﻼﻟﻮﻔﻳﺭﺎﻋ ﻰﺷﯞﺯﺎﺟ ،ﻚﻴﻣﻩﺩﺎﻛﺍ
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 84 85
құраған «Орыс орфографиялық сөздігінде» орыс тілінде 200 мыңдай сөз бар екені айтылған. Кірме сөздердің толық санын ешкім білмейді, бірақ грек, түркі, парсыдан алынған сөздер «он мыңдап сана- лады» екен. Кірмелер арасында тілдік қорға енген түркілік сөздердің үлесі орасан. Мысалы, ғалым Е.Н.Шипованың жазуынша, колчан, шалаш, сун-
түркілерде жатыр: колчан – қылшан, баклажан – патлыджан, арбуз – қарбыз, сундук – сандық, каз- на – қазына, караул – қарауыл, очаг – ошақ, ярлык – жарлық, daraban – барабан, беркут – бүркіт, изюм – жүзім т.с.с. Көшпенділер образы тіпті славяндардың ертегі лерінен де елеулі орын алады. Үш басты айдаһар да, Өлмес Кощей де – көшпенділер прототипі. Мәселен, «Кощей» деген түркінің «көшші, көшуші» деген сөзінен шыққанын О.Сүлейменов жақсы дәлелдеді. «Басурмане» – мұсылмандар, «день- ги» – теңге! Бала біткеннің бәрі «Ералаш» кино- журналын жақсы көреді. Журналға атау болған сөз – «сапырылысқан, араласқан» деген мағына береді, яғни, түбі – түркінің аралаш сөзі! Осы күннің сұлулары өз өмірін биік өкшелі аяқкиімсіз елестете алмайды, бірақ «каблук» сөзінің де араб түркі сөздерінің қоспасы екеніне назар аудармай- ды. «Каб» арабша – «өкше» деген сөз екен. Атқа мінген бабаларымыз үзеңгіден аяқ сырғанамауы үшін аяқкиімнің өкшелігіне қағылған қатты былғарыны «қабылық» деп атаған. «Чемодан» сөзі де – арабтың jama – «киім», dan – «сақтау орны» деген сөздерінің қоспасы. Орыс халқының сөздік қолданысына түркі халқы арқылы енген.
атауының түптөркіні – түріктердің «алжапқыш, жолақ мата» дегенді білдіретін «futa», «foto» сөздері. «Сарафан» «sarара» сөзінен шыққан. Түрік ағайындар бұл сөзді әлі қолданады. Түбі – араб парсылардың «sеraрa» – «құрметті киім» дегенінен шыққан кірме сөз. Славяндарда «сарафан» деген – жеңсіз, жеңіл көйлек. «Шалаш». В.И.Лениннің күрескерлік образын ашу үшін шалаштағы сүреңсіз өмірі үлкен полотноға айналып, кезінде оқулықтарға енгені белгілі. В.Дальге сенсек, сол «шалаш» та бағзы түркілерден алынған. Әзірбайжан бауырларымыз шатырды әлі күнге šаlаš дейді екен. Енді «бисер» сөзі туралы айта кетсек, ғалым ОРЫС ТІЛІНЕ ТҮРКІЛЕРДЕН ЕНГЕН СӨЗДЕР дардың біразы ұсақ маржанның бұл атауын да түркіге теліп жүр. Жоғарыда біз атаған Е.Н.Шипова да сөйтіп жаңылысқан. Бисер – арабтың «бусра» сөзінің көшірмесі. Ал «карандаштың» төркіні бізде екеніне еш шүбә жоқ. Ортасындағы қара графитіне бола түркілер жазу құралын «қаратас» деп атаған екен. Содан түрленіп, «қарындашқа» айналған. Ал үйіңіздегі диванның тарихы тіптен қызық. Еуропалық ғалымдар: «Бұрынырақта жазу жазыл ған қағаз солай аталған екен», – дейді. Бірақ түркі, араб, парсыларда сарай ішіндегі патша тағы тұрған, төңірегінде уәзірлері мамыққа малтығып отыра- тын орны бар биік жер – «диуан» деп аталғаны көпшілікке белгілі. Отырғанға қолайлы, жұмсақ диванымыз сол «диуаннан» алынған. Сондайақ біз қолөнерге қатысты материалдар- да авторлардың «фарфор» сөзінен қашқақтайтынын байқаймыз, «шыны», «қыш», «кәрлен» деген аудармалар қолданылады. Бірақ мұның ешбірі фарфордың мағынасын толық бермейді. Негізінен керамикалық, безендірілген, VII ғасырда Қытайда пайда болған ыдыстарды осылай атаған түркілер екен. «Фарфур» деген сөз түрік ағайындарда әлі де бар. Демек, бізге де жаттығы жоқ. Ал бәрімізге белгілі қызғалдық гүлінің Отанын көпшілік Голлан- дия деп біледі. Шындығына келгенде, қызғалдақ Голландияға Даладан әкелінген. Гүлдің қауызы сәлдеге ұқсайтындықтан, түркі халқы қызғалдақты «тюрбан» деп атаған екен. Тюрбан-тюльпан?! Ал «хозяинді» естігенде «қожайын» ойға орала кетері анық. Қожасы, егесі, иесі сөздері синоним санала- ды. Бұл сөз түркілер қазіргі Ресей территориясын 3 ғасыр билеген кезде славян тіліне енсе керек. Біз «колбасаны» «шұжық» деп аударып жүрміз. Сөреде «халал шұжыққа» дейін көз жаулап тұр. Десе де көксөк қосып, мал қанынан жасалған немесе жылқы етін ұсақтап турап, ішекке салып сүрлеген өз шұжығымызға обал емес пе?! Рад- лов, Корш секілді ғалымдарға сенсек, «колбаса» түркінің «күлбасты» сөзінен шыққан екен. Атаба- баларымыз шоққа қақталған сүр етті осылай атап- ты. Колбасаның да ең әуелде қақталған түрлері ғана болған. Технология дамығаннан кейін басқа түрлері шықты. Осыдан барып «шашлык» – кімнің сөзі?» деген сұрақ туындайды. Түрік ағайындарда «sislik» деген тағам әлі бар. «Шишлик» сөзінің түбірі «шиш» – «істік». Демек, «істікке түйреліп пісірілген ет» деген ұғым шығады. Әйтсе де өзімізде қолданылып жүрген «кәуап» та – тілге өте жатық, үйренген сөзіміз. Осы күні жастар «лафа» сөзін көп қолданады. Бірі орыстан, енді бірі ағылшын немесе француз- дардан келген шығар?! – деп долбарлайды. Бұл сөздің қазіргі қолданыстағы мағынасы – «бақытты, сәтті өмір». Осы «лафа» сөзі қалай пайда болған? Түркілерге арабпарсыдан енген «alafa» деген сөз бар. Сұлтандардың елшілерге жақсы жағдай жаса- уы осылай аталады. «Көйлегі көк, қарыны тоқ» күй кешу!
«Балбес» – қазақта «білмес», қырғызда «білбес», татарда «билбес». Мұны сөз шығындап, түсіндіру керек емес шығар?! Халықаралық дәрежеде қолданылатын «таможня» сөзін біз «кеден» деп аударып жүрміз. Тіл ғалымдары бұның төркіні түркілердің «тамғасы» дейді. Сыртқа шығарылатын мүліктен алынатын салық бізде «баж салығы» бол- са, түріктерде – «тамға» деп аталады. Бір ғалымдар «таможнияны» осы «тамға» салығынан туындата- ды. Ал енді біреулері: «Билеуші тамғасын көрсетіп, алым жинайтындарды славяндар «таможенник» деп атаған», – дейді... «Орыс энциклопедиясындағы» мына қызыққа қараңыз: «маяк» – май жақ! Бұрынғы заманда түркілер кемелерге алыстан көрінуі үшін мұнара басына лапылдатып май жағып қоятын болған екен. «Карга» – түркінің «қарға» сөзі. «Старая кар- га» деп славяндар өздері аса жақтырмаған кәрі кем пірді атайды. Осындайда қазекемнің қария ларының «Өлмейтін құзғын ғана» деген сөзі еске түседі... Нашар, ескі көлікті «колымага» деп әжуалай тыны мыз бар. Даль сөздігінде: «Қалмақтардың ауыр, үсті жабық арбасы», – делінген. Яғни, «қал мақ арба»! Соған қарағанда, «бұл қазақтың, біз дің тілімізден енген сөз!» – деп айтуға толық хақымыз бар. Сондайақ архар – арқар, қавардак – қуырдақ, малахай – малақай, казы – қазы, арык – арық, сайга – сайғақ, архалук – арқалық т.б. – түркі тілінен, оның ішінде қыпшақ тобына жататын қазақ тілінен енген сөздер. Көбіне әлеуеті жоғары елдер ғана тілге ықпал ете алатынын ескерсек, атабабаларымыздың өркениеті озық болғанын байқауға болады. Шалвар, колчан, калам, бога- тырь, карандаш т.б. сөздер түркі өркениеті адам- зат дамуының көшбасында тұрған кезінде енген. Қазіргі кезде орыс тілі ағылшын тілінің ықпалына ұшырауда. Демек, озық елдер сол тілде сөйлейді... Біз кенжелеп қалғанбыз!
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 86 87
әріптес оқытушы табиғат жайында, көктемнің бір әдемі шағы жайында әңгіме тиегін ағытты. Әңгіме әсем табиғатты жасандырып, түрлендіріп, жаныңа шуақ құятын әндер тақырыбына ауысқаны сол еді, – қалта телефонымдағы бір бейнежазба есіме түсті. Ар жағынан «Қыз Қорлан қор қызындай тамсандырған», – деп басталған ән бәрімізді жадыратып, жасантып Маралды көлінің табиғатына бастап алып келгендей күйге орады. Әннің әуенді сазы мен Мұзафар ағаның табиғатпен үндескен нәзік иірімді лирикасы, басқаны білмеймін, өзімді бір сағынышқа бөлеген. «Маралды» әні. Есіме осыдан 40 жыл бұрын өткен жастық шағым түсті. Ән құдіретінің арнасында өмірімнің бір бөлшегі жатқаны анық. Ән әуені аяқтала бере, қалта телефон безілдей жөнелген. Телефон құлағынан Жұматтың амандық сұрасқан дауысы естілді. Үнінде қуаныштың лебі бар. Жұмат сабырлы қалпымен біраз жаңалыққа қарық қылды. Осыдан тура бір ай бұрын Жұмат: «Туған жерді сағындым. Мына әнді саған жіберіп отырмын», – деп, «Маралды» әнін қалта телефоннан жіберген болатын. «Ән құдіретінің адам айтып жеткізе алмайтын рухы ма әлде туған жеріне деген шын ниеті ме?» деген ой «ӨССЕК ТЕ ҚҰШАҒЫҢНАН АЖЫРАМАЙ...» Құрметті «Туған тіл» альманахының редакциясына! Мемлекеттік тіліміз дің еларалық қатынаст арда өзіндік орнын айшықт ап отырған «Туған тіл» альманахы – тарыдай шашылған қазақ жұр тшылығының рухани мазмұнын түлететін басылым. Еліміз дің Ертіс өңірі де – сыртта жүрген қазақ жұр тшылығымен, оның ішінд е Ресей Федерациясында өмір сүріп ж атқан бауырларымызбен е тене жақын аралас-құрал асы бар өңір. «Туған тіл» альманахы алыст ағыны жақындатып, сыртта жүрген ағайынның ұлттық т анымын кеңейтуге үлес қосып келеді. Қазақ мәд ениетін өркендету мақсатындағы мінд еттеріңіздің бірі ре тінде осы мақаланы Шарбақты а уданындағы Жылыбұлақ орта мек тебінің 85 жылдық мерейтойына орай т арту етсеңіздер. мені де таңғалдырған. Мен дереу телефон құлағынан: – Жұмат, «Маралды» әнін тыңдап тұрғанымды қалай естіп қойдың? – Не дейсің? Менің мына жайыма ол да таң- тамаша болғандай. Иә, Маралды жерін алыста жүрген перзенттерің осылайша сағына еске алғаны – шындық еді. Бейне- жазбадағы ән әуені Маралды өңірінің жасыл алқапты табиғатымен жымдасып кеткендей. Ұмытпасам, 1975 жылдың қыргүйек айының бастапқы күндерінің бірінде Алтай өлкесінің Керей ауылында сегізжылдық мектептегі сыныптастарым: Нұрбай, Айсұлу – үшеуміз түс шамасында Марал- ды жеріндегі «Қызыл таң» ауылына келіп түстік. Мақсатымыз – Ресейдің Алтай өлкесіндегі сегіз жыл- дық қазақ мектебінен алған білімімізді әрі қарай қазақ орта мектебінде жалғастырып, толықтай жалпы орта білім алу. Жолбастаушымыз – ауыл ағасы жасына жеткен Құрманбай аға. Сыныптасымыз, бала кезден құлын-тайдай бірге өскен Айсұлудың әкесі. Жол бойы үшеуміз де үнсіз келдік. Бұрынғыдай бала болып, бір-бірімізге айтар сөзімізден де жаңыл- ғандаймыз. Іштей толқу үшеумізді де ойға батырған. Туған үй, ата-ана, тума-туыс, ауыл-аймақтан мұншама алыстап қайда барамыз? Қалай ойласақ та, мақсат- мүддеміз – қазақ ұлттық мектебінен орта білім алу. Біздің қобалжыған райымызды таныған Құрманбай аға ғана көңілімізді әлсін-әлсін жылы сөздерімен демеп қояды. «Қызыл таң» ауылы Маралдыдағы ұйысқан қазақ ауылы екенін үлкендер жағынан құлағымыз шалып жүретін. Бірақ үш ұйықтасақ та, түсімізге енбеген осы жерге дәм тартып келерімізді бала жүрек қайдан білсін? Ауылдың ортасындағы кең көшенің орталық тұсына батыр Балтабай Баратбаевтың мүсіні қойылған. Мәшинеміз дәл осы жерге тоқтап, Құрманбай аға келгенімізді айтты. Көк қақпалы үйдің алдына кел- генде аула есігін ашып, өзіміз шамалы талдырмаш қыз қарсы алды. Тосырқап тұрғанымызды сезді ме, үлкен ағамызбен ізет көрсетіп амандасқан соң бізге жылы шырайланып, бірден: – Е-е, ұлдар-қыздар, мен сендердің сынып тас- тарыңмын. Атым – Шынар. Мына тұрған үй – енді сендердің штаб-үйлерің. Жоғарылатыңдар! – деп, күле амандасқанда ғана жолбойғы қобалжу сейілгендей болды. Аула ішінде алдымыздан Сәуле шыға келгенде, үшеуміз де құтты Алтайдағы ауылға келгендей мәз болдық. Сәуле – бірінші сыныптан бірге оқыған досымыз. Ол бізден бір апта бұрын оқуды бастап кеткенін Алтайда жүргенде естігенбіз. Бірақ тап қазір алдымыздан шығатынын білмеген едік. Сәуле мен
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 88 89
нағыз қазақ ортасына келгенімізді сезіндірді. Түскен үйіміз Қабидөш аға мен Шолпан тәтеміздің шаңырағы болып шықты. Шолпан тәте – біздің Керей ауылының қызы, осы Маралды жеріне ұзатылған апамыз, Шынардың анасы. Қабидөш аға өте биязы қалыппен бәрімізбен қол алысып, атымызды сұрап, жылы шыраймен амандасты. Осындай ерекше жылы амандасуы жай емес екенін ішім сезсе де, ағаның аса барлай қарағанынан ұстаз ағай екенін бірден түсіндім. Шай үстінде де бірлі-жарым сұрақ қойып, «осылар не біледі екен?» дегендей ақырын тамырымызды басып: «Сендер енді мектепте жақсы оқыңдар!» – деп батасын берді. Арада қанша жыл өтсе де, осы бейнелер жүректе сол қалпында қала берді. Түс ауа Қабидөш аға мен Құрманбай аға біздерді «Қызыл таң» орта мектебіне бастап алып келді. Мектеп директорының бөлмесінде ұзын бойлы, келбетті кісі қарсы алды. Мектеп директоры Сәдуақасов Фазыл ағай құжаттарымызбен танысып, мектеп жанындағы интернаттан орын бөлетінін әрі осы мектептің тоғызыншы сыныбына қабылданатынымызды айт- қанда, біз де тарихи Отанымыздың табалдырығын аттағанымызға мәз болған едік. Ормандай орыстың ортасындағы ат төбеліндей ғана ауылдан келген біздерге, Алтай балаларына, «Қызыл таң» ауылы қазақ қауымының шаһарындай болғаны әлі есімде. Қазақы қарым-қатынасты кіші- гірім ауылда отырсақ та, аса бір қастер тұтқан біздерге нағыз еркіндік пен елдіктің ортасы болған «Қызыл таң», Маралды өңірінде өткен сол екі жыл ұлттық мазмұнды бойымызға сіңіруге негіз болғаны айдан анық еді. Әсіресе таңертеңгілік ауыл радиосынан берілетін «Маралды» әні бәріміздің жүрегімізге «туған жерде тұғырыңды берік ет, еңбек ет, оқып білім ал» деп меңзегендей бойыңа шабыт беріп, алға жетелейтін. Алғаш естіген «Маралды» әнінің тарихы мен ше жіресі біздер үшін осылай танылған болатын. Ән мазмұны ел тарихынан бастау алғаны әрі өзің топырағын басып тұрған жер болмысынан жаралғаны маралдылық әр азаматтың жүрегіне туған жерге деген ерекше сезім ұялататын. Дегенмен де ел мен жердің атын тарихқа шежіре етіп қалдыратын да – туған жер топырағынан жаралып, ел бесігінде тербеліп өскен ұл-қыздары. Бала кезімде өз анам (Зәйни) «Құсни, Қорлан» әнін баяу (әннің бірнеше варианты бар) айтатыны әлі күнге дейін есімде. Бірде маған Маралды нағашы ауылы екенін, Әлтай деген нағашы ағасының сал-сері болып, қысы-жазы мал-жанды ойламай, қайда той- домалақ болса, сонда ән салып, сауық құрып жүре- тінін айтты. Сол кездегі жасөспірім менің анам Әлтай нағашысынан осы «Құсни-Қорлан» әнін үйрен генін әңгіме етіп айтатын. Нақышына келтіріп айтатын әні – «Қорлан» еді. Сол себепті болар, менің танымымда Маралды өңірі – ән өлкесі, жыр мекені. Осындай өнер өлкесіне келіп, екі жыл білім алуым мен үшін болашағымның бастауы болғандай. Әрине, «Қызыл таң» орта мектебі Алтайдан келген төртеуміздің саналы тәрбие, ұлттық тіл мен діліміздің жанымызға нәр боп егілуіне себепші болған бірден- бір білім ордасы болды. Сыныптастарым алыстан келген біздерді бауырға тартып, жылы шырай танытып, жастық ортаға бейімделуімізге ықылас- ниеттерін таныта білді. Ауылдың «Қызыл таң» аталуы – кеңестік кезеңнің берген аталымы. Ал, шын мәнінде, қазақ аталарымыз жер атауын сол жердің адамға берер қасиет қырына қатысты қоя білгенін білеміз. Әлімсақтан түз өмірінің танымынан туындаған ауылдың атауы – Жылыбұлақ. Ауыл іргесінде бұлақтың бастауы бар. Сол оқушы кезімізде бұлақ басына шелегімізді иінағашқа іліп алып баратынбыз. Бұлақ суы өз атына сай жылы, мөлдір жұмсақ болатын. Осындай Жылыбұлақтың суын ішкен ауыл тұрғындарында қазақы дархандық пен жылылық алыстан көрініс беріп тұратын. Оқуға келген біздердің бар уақытымыз орта мектеп қабырғасында өтті. Балтабай Баратбаев атындағы бас көшеде орналасқан ауыл клубы мен мектеп үйі қатар бой түзеген. Мектеп еңселі, ақ кірпіштен қаланған, сырт тұрпаты «п» әрпі пішіндес. Мектептің сол қапталында малшы балаларына арналған интернат үйі болатын. Ұстаздарымыз Кәдау ағай, Мэлс ағай, Қайыртас ағайлар өте талапшыл болды. Математика пәнінен сабақ берген апайымыз – Зейнелқарап Нұрқанқызы әрдайым жастардың болашағы оқуда, ғылым мен білімде екенін баса айтатын. Өрелі ұстаздың осы пікірі ғылымға бой ұруымызға негіз болғандай. Сабырлы, сарабдал Ермырза ағай әдебиет- тен сабақ бергенде, әдеби шығармаларды майын тамы зып, байыппен әңгімелеп, көкейге құйып, қиялы- мызға қанат бітіретін. Көркем әдебиетті сынып болып, жарыса оқитынбыз. Әлем әдебиетіне қызығуымыз да осы кезде басталды. Ауыл поштасын асыға күтетін едік. Алдымен оқитынымыз – «Білім және еңбек», «Мәдениет және тұрмыс» журналдары мен «Қазақ әдебиеті», «Лениншіл жас» газеттері болатын. «Бүгін осы газет-журналдарды оқыдыңдар ма?» – деп сұрап отыратын ұстаздарымыз біздерді білімді, саналы, сабырлы азамат болуға баулуға тырысты. Сол 70-80-жылдары жастардың қолында бүгінгідей қалталы телефон емес, бір-бір газет жүретін. Ал радио біздің әсем әуенді жан жолдасымыздай еді. Бір ғажабы – қазақ радиосы бүкіл қазақтың жанды даусы мен сөз бейнесі толқынды жүрек соғысындай болып бойға жайылатын. Әлі есімде кешкілік радио торабында ауыл жаңалықтары берілетін. Оның ішінде мектептегі білім мен тәрбие хабары да болатын. Дәл осы осы жергілікті мектеп хабарына келгенде, біздер, оқушылар іштен тынып қалатын едік. Өйткені осы хабардың ар жағында «үздік», одан соң «төмен» баға алғандардың аттары аталатын. Отыз жыл мұғалім болсам да, бүгінгі уақытқа дейін
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 90 91
Ал енді осыдан кейін біздің сынып оқушылары төмен баға алмауға тырысатын. Сыныптас достарым алғыр әрі елгезек болды. Бір қызығы – ұстазымыз айтқан тапсырмалар біз үшін заң еді. Біздің сынып қабілеті жағынан екі-үш топқа бөлінетін. Бірінші топ алғыр, жинақы, екінші топ тым пысық, үшінші топ алды-артына қарап, асықпай, екі топтың дәл ортасынан шығатын топ еді. Бір ғажабы – «білсем» деген құштарлықтары жоғары болды. Мен осы үш топтағы сыныптастарымнан білмегенімді үйрендім. Ең бастысы – адамгершілігі мол, көпшіл болып, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, ынтымақты болулары бауырмалдыққа бастады. Қырық жыл өтсе де, құрақ ұшып, әлі де іздеу - лері – осындай кісілік қасиеттерінің ерте қалып- тасқандықтарының белгісіндей. Әрине, көргені мен көңілге түйгені көп ұстаздар қауымының ерен еңбегі бізді үлкенді құрметтеуге, кішіге ізетті болуға тәрбиелегені – шындық. Ұстазы мықтының ұстамы да мығым болады. Мектеп директоры – Фазыл ағай, әдебиетші – Ермырза ағай, Дәуенов Бекен ағай, Әлжанов Қабидөш ағай, тарихшы Жанекеев Кәдау ағай, математик – Рақымжанов Мэлс ағай, интернат меңгерушісі – Шұғанов Баймырза ағайлар шәкірттерін ермінезділікке, бір сөзді болуға баулыды. Ел ағаларының азаматтық позицияларындағы жүректілік, батылдық қасиеттері бүгінде шәкірттерінің бойына дән болып егіліп, елдік қызметтеріндегі еңбектерінен көрініс табуда. Өйткені соңғы 15-20 жыл шамасында мектеп- теріміздегі педагогикалық ұжым көбіне әйел педагог- тардың еншісінде қалып келе жатқаны аян. Мектепте оқыған жылдарымызда педагог апай- ларымыздың қызметі ерекше болды. Біз, қыздар, сол кісілердей киініп, сәндеп шаш қойып, ең бастысы – «білімді болып, апайлардай сөз сөйлеп, жазу жазсақ» деп армандайтынбыз. Мектеп педагогикалық ұжымында Зейнелқарап Нұрқанқызы, Өскен Әмен- қызы – ұстаздық өтілі жағынан көп тәжірибесі бар жасы үлкен апайлар. Ол кісілердің бір барлай қарағанының өзі бізге сынақ болып көрінетін. Сонымен қатар жоғары оқу орнын енді бітіріп келген орыс тілі пәнінің мұғалімі Әлия Қалиқызынан үйренеріміз көп болды. Алматы Қыздар педагогика институтын қызыл дипломмен бітіріп келген апаймыз асықпай-аптықпай орыс әдебиетінен сабақ жүргізді. Әдепті, жұмсақ қарым-қатынас Әлия Қалиқызының бойынан иіріліп тұратыны бәрімізді тәнті ететін. Біздер, жоғары сынып оқушылары, сол кездегі комсомол ұйымы мен пионерлер ұжымын басқаратын жас апайлар Сұлушаш, Баян мұғалималарымыздан білмегенімізді сұрап, үйреніп жүрдік. Сыныбымыз ұйымшыл болды. Күнделікті оқумен қатар мектептегі іс-шараларға белсене қатысушы едік. Дәулет пен Меңдібай бәріміздің басымызды қосып, сапқа тұрған сарбаздай ортаға жиып, атқара- тын жұмыстарды бөліп-бөліп беретін. Бүгінде сынып- тастарым бірі дәрігер, бірі мұғалім, бірі экономист, енді бірі бизнес саласында еліміздің түрлі экономика мен шаруа шылықтарында қызмет атқарып келеді. Дәулет пен Меңдібай – Жылыбұлақтың жылы лығын сақтап отыр ған ел азаматтары. Міне, бұл күндері аталған мектебіміздің 85 жыл- дық мерейтойын атап өтіп отырмыз. Жоғарыда теле- фон шалған Жұмат – мектебіміздің 1976 жылғы түле- гі. Ауған соғысының ардагері, мектептің патриот – түлегі. Құрметті «Қызыл таң» орта мектебінің ұстаздары! Құрметті мектеп түлектері! Сіздерді Жылыбұлақ орта мектебінің 85 жылдық мерейтойымен құттықтаймын! «Өрелі ұрпақтың өрісті білім ордасы» атанған мектептің мерейі биік болып, бауырынан түлеп ұшқан шәкірттері «даңқың мен дәулетіңді» асыра берсін! Қара шаңырақ – білім ордасы атанып отырған мектептің мәртебесі алты алаштың ұлттық рухы болып биікке самғасын! Биғат Ғайсақызы ТАМАЕВА, Құрлық әскерлері әскери институтының профессоры, Мемлекеттік тіл кафедрасының меңгерушісі жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|