Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі Ахмет Байтұрсыноватындағы

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
 
 
170
құрамына  да  жатады.  Махамбет  шығармаларының  лексикалық  сипаты  өзінің  алдындағы  әдеби 
үлгілермен  әуендес:  мұның  да  негізгі  қазақтың  төл  сөздері.  Өлеңдерінің  басты  тақырыбына  орай 
Махамбет те жаугершілік лексика тобын молынан қолданады. Олар қару-жарақ, сауыт-сайман аттары: 
найза,  қылыш,  мылтық,  білтелі,  садақ,  жай,  дулыға,  көбе,  кіреуке,  жебе,  сауыт,  қорамсақ,  сүңгі, 
семсер  т.т.  Бұлар  негізінен  Махамбеттің  өзі  қатысқан  ұрыс-соғысты  суреттеуден  гөрі,  жоғарыда 
келтірілгендей,  өткен  дәуірлерден  келе  жатқан  әдеби  штамптарды  образ  үшін  пайдаланған 
тұстарында  көбірек  жұмсалған.  Мысалы,  өзінің  портретін  берген  бір  өлеңінде:  Белгілі  туған  ер  едім, 
Белім садақ асынған – десе, бұл жердегі садақ сөзі портреттің дәлдігі үшін емес, образ үшін алынған, 
өйткені  беліне  садақ  асыну  бейнелі  тіркесі  ұрысқа  сай  ер-азаматтың  символы  болып  табылады.
 
Жаугершілік  лексика  тобының  образ  үшін  молынан  қолданылғандығы  олардың  тұрақты 
эпитеттермен  келген  сәттерінде  тіпті  анық  көрінеді.  Махамбетте  де  найза  сөзі  жалаң  түрінен  гөрі, 
егеулі найза, жалаулы найза, алты құлаш ақ найза, толғамалы найза, қималы найза, қоңыраулы найза 
деген эпитетті түрлерінде қолданылған. Сары жебе, сұр жебе, балдағы алтын ақ болат, қарқыны күшті 
көк  семсер  дегендер  де  осы  қатардан  табылады.Жаугершілікке  қатысты  тек  есім  сөздер  емес, 
етістіктер де ақын тілінде едәуір орын алады және олардың басымы бұрын қалыптасқан жеке сөздер 
мен тіркестер болып келеді: әскер жиып аттану, жауға тию, қамалды бұзу, оқ ату, оқ тию, жау тоқтату, 
садақ  асыну,  қанға  боялу,  қанды  көбірек  жұтқызу,  жауға  тию,  жандасу,  қырылу,  кескілесу 
т.б.Махамбет тіліндегі екінші бір көзге түсетін белгі – көне сөздердің қолданылуы. Ол көнелер бұрынғы 
поэзия  тілінен  келе  жатқандар.  Махамбетттің  өзіне  дейінгі  әдеби  дәстүрмен  іліктестігінің  тағы  бір 
айғағы  осы  жерде.  XV  –  XVIII  ғасырлардағы  Қырым  жері  мен  Азаулы  (Азов),  Дон,  Еділ,  Жайық 
бойларында  жасап  өткен  Шалкиіз,  Қазтуған,  Доспамбеттерде  кездесетін  сой  (асыл  тек),  тарлан, 
тарпаң,  арайна,  баттауық,  сайғақ,  Еділ  –  Жайық,  емсеу,  жемсеу  (Еділді  көріп  емсеген,  Жайықты 
көріп  жемсеген) сияқты  сөздердің  Махамбетте  сақталу  себебі, бір жағынан,  оның  өткендегі  әдебі  тіл 
байлығын  жақсы  пайдалануы  болса,  екінші  жағынан,  осы  жырауларға  Махамбеттің  мекен-тұрағы 
жағынан  жақындығы  деуге  болады.  Өйткені  бұл  сөздер  осы  жыраулар  дәстүрін  ілгері  апарушы 
Бұхарда кездеспейді немесе ақындық мектебін әрі қарай алып кеткен Дулат, Шортанбай, Шөжелерде 
де бұл көнелер жоқ. 
Махамбет сөздігінде бұлардан басқа қазірде мағыналары күңгірт немесе өзгеше болып келетін 
бір  топ  сөздердің  қолданылғандығын  көрсетуге  болады.  Мысалы,  қалықпан  (құстың  атауы),  ереуіл 
(тың  ат),  толғай  (тақыр  бас),  жетім  (тұтқын),  керіскен  (аң),  қырқарлану  (тізбектелу),  зымыран 
(құс), ала (азбан), алаулау (соғысу, ұрысу), маңғыстау (ілгері басу, жүру, адымдау), қары (туысқан), 
астана жұрт (бағынышты ел), қарашы (кеңесші) т.б. сөздер қазіргі тілімізде кемде-кем жұмсалатын, 
сирек  кездесетін  элементтер.  Бұлардың  Махамбет  тіліндегі    көрінісі  ақынның  сөз  қазынасын 
поэтикалық талғамға салып сұрыптай білген суреткер екенін танытады. 
Махамбеттің  сөз  қолданысындағы  және  бір  ерекшелік  әдеби  –  көркемдеу  тәсілдеріне  қатысты. 
Жоғарыда айтылды, ақынның көптеген эпитет, теңеу, метафоралары, өзіне дейінгі бай ауыз әдебиеті 
мен  ақын-жыраулар  тілінен  алынған.  Сонымен  қатар  Махамбеттің  өзі  қосқан  тың  образдары  қазақ 
поэтикасына  әкелген  үлесі  болды.  Бір  ғана  ел  қамын  жеген  ердің,  халқы  үшін  күрескен  азаматтың 
образын  білдіретін  теңеулердің  Махамбет  бірнеше  нұсқасын  ұсынады.  Мысалы  қызғыштай  болған 
есіл  ер,  еркек  қойдай  бөлініп,  қырқарланып  өткен  ер,  таудан  мұнартып  ұшқан  тарланым,  кермиық, 
керіскендей  шандозым,  қас  бәйтерек,  шамданса,  шалқасынан  түсер  асау,  шамырқанса,  шатынап 
сынар  болат,  түбін  қазған  бәйтерек,  тауда  ойнаған  қарт  марал,  шарға  ұстаған  қара  балта,  ақсұңқар 
құстың сойы, екі тарлан бірі,  құстан туған құмай, қарақұстан туған   қалықпан, суаруы қанық көк сүңгі 
дегендердің  барлығы  да  Исатайдай  батырдың,  оның  соңына  ергендердің  теңеулері  мен 
метафоралары.  Бұлардың  ішінде  Исатайдан  айрылған  өзін  түбін  қазған  бәйтерекке  теңеуі,  көтеріліс 
жеңіліп, арманда қалған күрескер образын шарға  шауып мұқалған алмасқа, сұғуын таппай тот алған, 
суыруы  қанық  көк  сүңгіге  теңеуі  Махамбетке  дейінгі  поэтика  қазынасында  болмаған  дүниелер.  Сол 
сияқты  қалықпандай  қомданып  жаумен  айқасу,  Жайықты  тіземен  бұзып  өту,  қырдан  қиқу  төгілу 
(естілу  емес,  төгілуі),  қайраңнан  алған  шабақтай  қия  бір  соғып  ас  ету,  адырнаны  ала  өгіздей 
мөңірету,  темір  қазық  жастану,  қу  толағай  бастану  образдар  да  соны.  Бұлар  Махамбет 
жаңалықтары [4,181-183]. 
Ақынның  бұлар  тәрізді  метафоралы,  теңеулі  образдары  қазақ  поэзиясы  тілін  жоғары  сатыға 
көтерді,  осындай  қолданыс  арқылы  жаңа  образдар  жасауда  қазақ  тілінің  мүмкіндігі  орасан  зор 
екендігін  танытты.  Оның  үстіне  бұл  образдардың  айтылмақ  ойға  (шығарма  идеясына)  дәл  келіп, 
қиысып  жатуы  қазақ  поэзиясында  мазмұн  мен  түрдің  үндесуі  дегенге  үлес  қосты  деп  тұжырымдауға 
болады.  Махамбет  поэзиясының    лексика-семантикалық  аспектідегі  коннотаттық  көрінісі  топоним, 
антропоним,  жан-жануар,  құс,  өсімдік,  киім,  түр-түс,  қару-жарақ  атаулары,  түрлі  фразеологиялық 
оралымдар  негізінде  көрініс  тауып,  олар  сөйлемде  белгілі  бір  қосымша  стилистикалық  жүк  арқалап, 
сонымен  қатар  халықтың  дүниетанымы,  мәдениеті,  тарихы  т.б.  жөнінен  мол  мағлұмат  бере  алатын 
лингвомәдени  тілдік  бірліктер  болып  табылады.  Махамбет  туындыларында  кеңінен  қолданылатын 
метафора,  эпитет,  теңеу,  метонимия,  гипербола  сияқты  көріктеу  құралдары  арқылы  қалыптасқан 
коннотациялық жүйе белгілі бір объектіні жай анықтап немесе сипаттап қана қоймайды. Олар көркем 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
171
поэзия  тілінде  прагматикалық  үстеме  мағына  таныта  келе,  айтылмақ  ойға  сай  көркем  бейне 
сомдайды,  шығарманың  эстетикалық  құндылығын  арттырады,  автордың  көзқарасын  танытып, 
дүниенің  ассоциативтік  бейнесін  көрсетеді.  Жалпы  лексика-семантикалық  бірліктердің  денотация 
және  коннотация  аспектілерінің  объектілері  ретінде  танылуы  шарттылыққа  негізделеді.  Себебі  сөз 
жеке-дара тұрып коннотаттық мағына таныта алмайтындығы белгілі (тек жалпыхалықтық сипат алған 
сөз-символдар  жөнінде  толықтай  олай  айта  алмаймыз).  Сөз  мағынасының  бұл  бөлігі  (коннотаттық 
компонент)  тек  коммуникацияда  (мәнмәтінде,  ситуацияда)  жүзеге  асып,  тілдегі  сөздердің 
семантикалық  құрылымындағы  белгілі  бір  семаның  өрістілігімен  және  қолданыстық  сипатымен 
байланысты болып келуіне орай ерекшеленеді. Оның айшықты көрінісінің өзекті аясы – көркем мәтін. 
Мысалы, Махамбеттің:  
«Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен,  
 Атқан оғы Еділ, Жайық тең өткен,  
 Атқанын қардай боратқан,  
 Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан  
Арыстан  еді-ау  Исатай!»,  -  деп  келетін  өлең  жолдарындағы  көк  шыбық  тіркесіне  назар 
аударайық. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» шыбық сөзі: «1. Ағаштың бұтағы, жапырағы жоқ, ұзын 
да  жіңішке,  солқылдақ  жас  өркені.  2.  Бір  нәрсені  жүргізу,  ұру,  жазалау  үшін,  қамшы  орнына 
қолданылатын жіңішке ағаш. 3. Жаңа өсіп келе жатқан жас өркен; көшет. 4. Ауыс. Таяқ, соққы» - деп 
көрсетілген.  Алайда,  шыбық  сөзінің  бұл  семантикалық  мағыналары  ақын  тіліндегі  көк  шыбық 
тіркесінің семантикалық сипатын ашып бере алмайтын сияқты. Аталмыш сөзқолданыстың мағынасын 
дәл  айтып  беру  қиындау.  Дегенмен,  мынадай  үш  болжам  жасауға  болады:  1.  Көк  шыбық  –  бұл 
қылыш  (семсер).  Осы  орайда  біз  ғалым  Қ.Мұқаметхановтың  зерттеуіндегі  мынадай  деректерге 
сүйенеміз. Зерттеуші «Әділ сұлтан» жырынан: «Орақтың ұлы Қарасай, //   Шалқасқаны  мінеді  енді,  // 
Көк  шыбығын  байланып,  //  Ғаскерінің  Қарасай  //  Басы  болып  жүрді  енді»,  -  деген  үзінді  келтіре 
отыра, «Осы өлеңнің мазмұнына қарағанда, «көк шыбық» – «қылыш» деген сөз болып шығады. Олай 
деуімізге  тағы  бір  толығырақ  дәлелді  татар  әдебиетінен  табамыз.  «Чура  батыр  хикаяте»  атты 
дастанда Шағали ханның қызы Сарқани батырларға әр кімнің өз дәрежесіне қарай сыйлық үлестіргені 
баяндалады. Шора батырға бір алтын қобди береді. Бұл сыйлыққа батырдың көңілі толмай, өкпелеп, 
қобдиды  ашып  та  қарамай  тастай  салады.  Бірнеше  күн  соғысқа  шықпай  жатып  алады.  Шағали  хан 
қызы Сарқаниды батырға жіберіп, соғысқа неге шықпай жатқан себебін сұратады. 
  «Сарқани барып сұрағанда, Шора батыр айтты: 
- Мен саған өкпелеп жатырмын, сен маған құр қобди бердің, ал басқа батырларға сауыт бердің, 
- деді. 
Сонда қыз айтты: 
 -  Қане,  сол  қобдиды  ашып  қарашы,  -  деді.  Шора  батыр  қобдиды  ашып  қараса,  ішінде  «Көк 
шыбық» («Кук чыбык») деген қылыш бар екен. Шора батыр мұны көріп, қызға риза болып, әскерімен 
аттанып, көп жауды қырып салды» дейді. Сөйтіп, батырға әдейі арнап соқтырған әйгілі қиғыр қылыш – 
«Көк  шыбық»  деп  аталып,  ерлік  жырларында  ежелден  қолданылатын  бейнелі  сөз  екен»,  -  деп 
түйіндейді.  Сонымен,  зерттеуші  Қ.Мұқаметханов  келтірген  тілдік  деректер  негізінде  көк  шыбық  
мықты  (көк)  қылыш  ретінде  айшықталатынын  көреміз.  Дәлірек  айтқанда,  «көк  шыбық»  деп  өткір, 
темірден жасалған (көк) семсер (шпага) аталса керек: «Шпага – семсер. Скрестить шпаги – біреумен 
семсерлесу»  [6,1126].  Бұған,  біріншіден,  визуалды-бейнелі  ассоциация  негіз  болса,  екіншіден,  түркі 
халықтарының  тіліндегі  кесіп,  шауып,  тіліп  жіберетін  қару-жарақ  атауларының  (меч,  сабля,  шпага) 
«семсер» және «қылыш» тұлғаларында келіп, бір ұғымды танытатындығы дәлел бола алады.  2. Көк 
шыбық  деп  садақ  та  аталуы  мүмкін.  Ол  мынадай  өлең  жолдарынан  танылады:  «Орақтың  ұлы 
Қарасай // Шалқасқаны ту астында жықтырып, // Көк шыбықты орта белден бүктіріп, // Көк сырлы 
оғын  төктіріп,  //  Баданадай  сауытын  //  Тері  тондай  жырттырып…»    (Әділ  сұлтан),  сондай-ақ, 
«Жас шыбықтан жай тарттың, // Жалғыз шиден оқ аттың…»  (Ер Тарғын). Көк шыбық – заттың 
тура атауы емес, яғни денотат емес. Ол «садақ» мағынасына қосымша, ономасиологиялық уәжі бар, 
тарихи сипаттағы коннотат. Яғни, ол қарудың жасалған материалы атауға уәж болған. Екіншіден, көк 
шыбық  сөз  тіркесінің  коннотаттық  сипатын  анықтайтын  микрокомпонент  –  «көкке»  қатысты.  Бұл 
арада  «көк»  сын  есімі  «жасыл»  деген  түс  атауымен  және  содан  туындайтын  «жас»  деген  ауыспалы 
мағынамен синонимдес. Себебі садақтың серпімділігі мен қүштілігімен сипатталатын, әлі ағаш бұтағы 
боп  бекімеген  шыбықтан  жасалғаны  мәлім.  Қараңыз:  «...  садақты  тобылғы,  үйеңкі  т.б.  ағаш 
шыбықтарынан доғаша иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды» [7,VII]. Махамбет тіліндегі көк шыбық 
–  бұл  жебе  (садақтың  оғы).  Бұған  дәйек  ретінде  жоғарыда  көрсетілген  Махамбет  шумағын  қайта 
келтіріп, салыстыра талдап, мазмұнына үңіліп көрелік: «Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен, // Атқан 
оғы Еділ, Жайық тең өткен, // Атқанын қардай боратқан, // Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан 
//  Арыстан  еді-ау  Исатай!».Шумақтың  мазмұнына  сәйкес  атқан  оғы,  атқаны  деген  сөздермен 
мағыналық байланыс бұл арада «көк шыбық» сөзінің мағынасы – «жебе» (садақтың оғы) деп болжауға 
негіз  береді.  Екіншіден,  «көк»  микрокомпонентінің  коннотаттық  құрылымының  түзілуіне  «көк»  түстің 
мифтік танымға сәйкес «ерекше тылсымдық күш» деген мағынаның да әсері болуы мүмкін. Үшіншіден, 

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
 
 
172
көк  шыбық  тіркесінің  «жебе»  деген  мағынасы  «қандыауыз»  сөзіне  байланысты  айшықтала  түседі. 
Қандыауыз сөзінің бірнеше мағынасы бар. Соның бірі – қару-жараққа қатысты. Мысалы, 
 «Тасада мерген кезенген  
 Қанды ауызға жолығар» (Ауыз әдебиеті);  
«Қатынасы биік көлдерден 
Қатар түзеп қу ұшар.  
 Алғасап тез оқ ата көрмеңіз,  
 Қандыауыздан сыйлы жебе сайламай» (Шалкиіз); 
 «Аударылмас қара кемедей,  
 Қандыауызға  сырлап  салған  жебедей»  (Ер  Шобан).  Келтірілген  өлең  жолдарының  мазмұнына 
қарағанда,  қандыауыз  –  бұл  «садақ».  Осыған  орай  Махамбеттің:  «Көк  шыбығын  қанды  ауыздан 
жалатқан», - деп келген өлең жолындағы «қандыауыз» сөзі – «садақ» деген мағынаны танытса, «көк 
шыбық»  тіркесі  –  «жебе»  мағынасында  жұмсалуы  мүмкін.  Қалай  болғанда  да  көк  шыбық  –  бұл 
бейнелі сөзқолданыстардың бірі екені анық. Оның аталмыш контекстердегі көрініс табуы коннотаттық 
компонент  мағынасына  тең  келеді.Коннотаттық  компонент  мағынасы  көркем  бейненің  дамуы 
барысында  пайда  болып,  контекст  шеңберінде  жүзеге  асады.  Сонымен  қатар  контекст  ерекше 
семантикалық  өріс,  ассоциативті  ая  туғыза  келе,  әр  түрлі  мағынаның  ішінен  қажеттісін  ғана  таңдап, 
коннотаттық  компонент  мағынасының  эстетикалық  құндылығын  арттыруына  себепкер  болады.  Қазақ 
тіл білімінде коннотация құбылысы теориялық тұрғыдан арнайы қарастырылмаған. Дей  тұрғанымен, 
бұл  мәселенің  танылуы  зерттеушілер  еңбектерінің  лексикалық  мағына,  екіншілік  номинация,  лингво-
поэтика, лингвостилистика аспектісіне сәйкес қамтылып, М.Оразов, А.Салқынбай, Е.Абақан, Р.Авако-
ва,  Ғ.Хасанов,  Г.Байгунисова,  Д.Әлкебаева  сияқты  ғалымдар  тарапынан  берілген  анықтамалар  негі-
зінде айшықталады. 
Коннотация  құбылысына  арналған  еңбектерді  шолу  барысында  ғалымдар  тарапынан  коннота-
цияның құрылымдық бөліктері әр түрліше танылып, коннотация ұғымы кең мағынада және тар мағы-
нада қарастырылатындығы байқалады [5].  
Коннотативті  жүйеде  өзін  және  сомдап  отырған  бейнелерін  аспан  перзенті  –  құс  атауларына 
балап  көркем  суреттеу  –  Махамбет  поэзиясында  кеңінен  орын  алған  тәсілдердің  бірі.  Ақын  тілінде 
ұшырасқан құс атаулары адам бойынан табылар әр түрлі қасиеттерді бейнелеу үшін, кейде басынан 
кешкен  жағдайларды,  көңіл-күйін  таныту  мақсатында  поэтикалық  тілдік  құралдарға  айналған  сөздер 
болып табылады. Мысалы:  
«Мен – қарақұстан туған қалықпан,  
Сөйлер сөзге жалықпан», 
 «Мен ақсұңқардан туған құмаймын  
 Бір сұңқарға жұбаймын»,  
«Аспанда ұшқан ақсұңқар,  
Қолымда тұйғын, лашын», 
«Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,  
 Қанатың қатты, мойның бос» т.б.  
Махамбет  өз  тыңдармандарына  әсерлі,  түсінікті  болу  үшін,  суреттеп  отырған  бейнені  немесе 
оқиғаны оқушыларының көз алдына елестету үшін өлеңдерінің мазмұнын, өзінің айтпақ ойын әр алуан 
эпитет,  метафоралық  теңеулер,  поэтикалық  контраст  негізінде шебер  өрбітеді.  Мысалы,  мақсаттары 
орындалмай,  жолдастары  оққа  ұшырап,  Исатай  жау  қолынан  қаза  болған  күн  Махамбет  өлеңінде:      
«Аса шапқан құлаша ат, 
Зымырандай болған күн.  
Арқауылдың бойынан  
Теріскей  дауыл  соққан  күн»,  -  деген  сияқты  образды  тіркестер  негізінде  көрініс  табады.  Осы 
өлең үзіндісінен  атты зымыран құсына теңеу үлгісін кездестіреміз. 
Зымыран  –  суға  сүңгігіш  құстардың  бірі.  Ұлттық  танымы  мен  көркем  әлемі  бір  тұтасқан  ақын 
Е.Раушановтың  көрсетуі  бойынша,  оның  әлемде  87  түрі  кездеседі  және  әр  елде  ол  әртүрліше 
аталады. Мысалы,  балқар,  қарашай  тілінде  «балыкчы  чымчык» делінсе,  башқұрттарда  ол  «балықсы 
торғай»  деген  атпен  белгілі.  Сонау  ескі  замандардан  бері  қарай  сан  елдің  әдебиетінде  әдеміліктің 
символы  ретінде  жырланып  келе  жатқан  бұл  құс  шығыс  ақындары  шығармаларында  ағаш  бұтағына 
періште  іліп  қойған  лағыл-гауһарға  теңелсе,  көне  Қытайда  оның  көгілдір  қауырсындарын  император 
сарайының  ханшалары  бас  киімдеріне  қадаған.  Ал  орта  ғасырлық  Еуропада  үйді  «бәле-жәле,  қауіп-
қатерден,  тіл-көзден  сақтау  үшін»  зымыранды  үйдің маңдайшасына  тұмсығынан  іліп  қоятын  болған 
[8].  
Сондай-ақ  халық  танымында  зымыран  ерекше  шапшаңдылығымен  де  белгілі.  Оның  шалт 
қимылы, суға оқтай зулап, судың үстінгі қабатында жүзіп келе жатқан балықты қас қағым уақытта іле 
жөнелуі осы құстың зымыран деп аталуына да негіз болса керек: зымыран – зымырау.  
Махамбет  тілінде  де  аталмыш  құстың  аса  шапшаңдылығы,  зымырауы  басшылыққа  алынғаны 
аңғарылады. Жоғарыда көрсетілген өлең жолындағы «Аса шапқан құлаша ат» деген жағымды образ 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
173
негізінде  ақын  Исатай  бейнесін  сомдай  келе,  оның  тез,  зымырап  өткен  қысқа  өмірін  зымыран  құсы 
арқылы танытып, қаза болғанын меңзеп тұрғандай.  
Қазіргі  тілде  зымыран  –  ракетаның  қазақша  баламасы.  Сонда  зымыран  (құс)  және  зымыран 
(ракета) коннотацияларының уәжі бір. Ол – «жылдамдық» семасы. 
Зымыран  лексемасы іспеттес  лашын,  қарақұс,  қалықпан,  ақсұңқар,  құмай,  қыран, бүркіт, 
қызғыш құс, аққу, шағала құс атауларының да Махамбет тілінде көрініс тапқан үстеме мағыналары 
көрсетіледі [5]. 
Сонымен  қатар,ақынның  ереуіл  үстіндегі  бар  бітім-тұлғасын  қазақ  менталитеті  үшін  аса  қадірлі 
текті құстар әулетімен салыстыра толғау үрдісі әрдайым қайталанып отырады. 
Мен қарақұстан туған қалықпан, 
Сөйлер сөзге жалықпан. 
Көптер көзін тіккендей, 
Көп соңыма түскендей, 
Көптің несін алыппын? 
Тыңда, халық, әлеумет, 
Көп кісіден анықпын. 
Қалықпан – ерекше жағдайда сирек туатын қыранның бірі. Аңыз бойынша қарақұстың жетінші не 
тоғызыншы  ұрпағына  сәйкес.  Махамбет  те  өзінің  мұндай  іргелі  қасиетке  шешендік  ой,  ақындық  тіл, 
ұшқыр ақылымен жете алатынына назар аударту арқылы метафора дәлдігін асыра түседі. Соңғы бес 
тармақтағы  ой  ешқандай  әсіре  бояусыз,  риторикалық  сұрау,  қаратпа  сөз  интонациясы  нәтижесінде 
реалистік  нақтылыққа  ойысады.  Жеке  ісімен  ниетінің  дұрыстығына  сенім,  қиялдағы  күдік  болжамы, 
диалогтық  қатынасты  елестету  өлеңдегі  аршындау,  жан-жағына  қарақтау,  іштей  сөйлесу,  ашық  пікір 
айту, өзіне-өзі сенімділік және оған басқа субъектілерді иландыру экспрессемалары – психологиялық 
драматизм кернеуіне лайықты мысал. Жорық падишаһы Махамбет адалдығы мен ақтығына шіркейдей 
күмән  ұялатудан  аулақ.  Контрастылық  ыңғай,  шендестіре  сөйлеу,  тұлға  мен  жалпы  қауым  интен-
цияларын шартты түрде шарпыстыра ой түю тағы да әдепті айқындау мазмұнын тиянақтай түседі. 
Махамбет жыралындағы ақынның айналасынан оқшау тұлғасын даралап көрсетуде «ақсұңқар» 
концептіне қатысты жолдар ерекше поэтикалық қуатпен биік әсерлерге бастайды. Мысалы: 
Аспанда ұшқан ақсұңқар, 
Қолымда тұйғын, лашын. 
Қосылған жаста арудың 
Көре  алмай  кеттім  құлашын  («Аспанда  ұшқан  ақсұңқар»)  –  деп  тұсауын  кесетін    толғауда 
«ақсұңқар» - қол жетпес арман кейпінде сағыныш, ынтызарлық әуендерімен ұштасып жатады. 
Диалогтық  қатынас  сақталатын  өлең  құрылымындағы  «ақсұңқар»  концепті  символикалық 
мағынасын өзге шығармаларда да жоғалтпайды. 
Мен ақсұңқардан туған құмаймын, 
Бір сұңқарға жұбаймын. 
Суырыма қамшы тигізіп, 
Шаппай геғып шыдайын?! 
Түбін қазған мен – бәйтерек, 
Толқуменен құлаймын. 
«Мен қарақұстан туған қалықпан» формасындағы құрылымнан өзгешелік – мұнда кішіден ірілену 
орынан жоғарыдан сәл төмендеу, әйтсе де дегдарлық сымбатынан айрылмау әрі жақсылық ұғымының 
құндылық  өрнегін  ата-тек  өлшемімен  құлпырту  мақсаты  шығармашылық  үдерісіндегі  ырықсыздық 
заматын  табиғи  талант  құдіретімен  түрлендірген.  Өмірдегі  көрініс,  жағдаят  атаулыны  әсерге  бөлеп, 
шығандата  суреттеу  романтизм  эстетикасы  талаптарына  әбден  сай.  Өлеңде  психологиялық 
ыңғайдағы  намыс  категориясы  поэтикалық  астарлы  бейне  әрі  риторикалық  сұрау  арқылы  динами-
калық серпін тапса, соңғы қос тармақтағы аллитерация және айқын метафора болмысы предикативті 
сипатымен  дараланады.  «Бәйтерек»  жай  бәйтерек  емес,  «түбін  қазған»  «бәйтерек»,  ол  жай 
құламайды, «толқуменен құлайды». Қозғалыс суретінің шынайылығы эмотивтік ой-сезім қабаттарына 
эстетикалық  ажар  қосады.  Әсер-түйсік  іліктестігі  заңдылығына  сайсаңыз,  осы  жолдардағы  эпитеттер 
Махамбет  өмірін  коннотативті  жүйеде  көп  қырлы  қалыппен  бедерлейді.  Фауна  мен  флорадағы 
егіздесу шағы соңғы мезетте мұңды кейіп алуы ақын тіршілігімен тағы бір жұп түйін құрайды. Сатылы, 
градациялы  параллелизм  үлгісіндегі  сұлулық  генотиптен  алшақтамайтын  қайсарлық,  асқақтық, 
табандылық рухымен тұтасып жатыр [4]. 
Таудай болған талаптың 
Назары қайтқан күн болған. 
Жібектен бауы көрініп, 
Ақсұңқар ұшқан күн болған. 
Негізінен  Исатай  өлімін  аза  тұту  рәсіміне  беріліп,  толғауда  жоғарыдағыдай  керағар  сезім 
тоғысулары  кездеспейді,  қайта  бастан-аяқ  түнеру,күйіну  сағаттарына  сәйкес  біп  текті  ой  ағымы, 
салыстырулар  бедері  белестеніп  көрінеді.Киелі  құс  бейнесі  Махамбет  жырларында  уақыт  өте  жеке 

жүктеу/скачать 39,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: