310
II бөлім
•
Қазіргі заманғы әлеуметтану теориясы:
негізгі мектептер
лар көбінесе әлеуметтік элита арқылы туылатын, естен жаңылдыратын жалған
идеялар жүйелерін тұспалдаған. Қондырма мен бағыттарға сыни мектептің осы
ерекше аспектілерін «үстемдіктің сынауы» деп аталатын категорияға жатқызуға
болады (Agger, 1978; Schroyer, 1973). Үстемдікке деген қызығушылық бастапқы-
да 1930–1940 жылдары фашизм арқылы туындады, бірақ ол кейіннен капиталис-
тік қоғамдағы үстемшілдікке деген көзқарасқа қарай орнын ауыстырды. Қазіргі
әлемде жеке тұлғалар өздерінің қайталанбас үстемдігіне қол жеткізді. Шынды-
ғында, басқару жүйесі соншалықты жетілген, оған басқарушылар тарапынан әде-
йілеп әрекет етудің қажеті жоқ.
Бақылау мәдени әлемнің
барлық аспектілеріне таралған, ең бастысы, ол ак-
тордың бойында интернализацияланады. Нәтижесінде, акторлар аса ірі әлеу-
меттік құрылымға үстемдік ете бастайды. Ал үстемдік ең жоғары деңгейіне жет-
кенде біртіндеп байқалмай кетеді. Себебі үстемдік акторларға кері әсер ететін
және оларды шеттететін сипатта қабылданбағандықтан, әлем өз болмысына
лайықты болып көрінеді.
Акторлар әлемнің қандай болу керек екенін енді анық
көрмейді. Осылайша, рационалды талдау жағдайды қалай өзгерте алатынын
көре алмау салдарынан, сыни ойшылдардың пессимистік көзқарастары нығайа
түседі.
Сыни мектептің мәдени деңгейде назар аударған тақырыптарының бірі –
Хабермастың (Habermas, 1975)
легитимдік деп аталатын құбылысы. Леги-
тим дікті саяси жүйе арқылы, ал теориялық тұрғыдан қарағанда жүйенің өмір
сүруін қолдайтын кез келген басқа жүйе арқылы реттеліп отыратын идеялар
жүйесі ретінде сипаттауға болады.
Осы идеялар жүйесі, шындығында, не болып жатқанын жасыру үшін, саяси
жүйені «мистификациялауға (mystify)» арналған.
Мұндай мәдени қызығушылықтардан басқа сыни мектеп, сондай-ақ актор-
лар
мен олардың саналары, қазіргі әлемде олар қандай өзгерістерге ұшырап
жатқанына қатысты мәселеге назар аударды. Көпшілік санасы сыртқы күш-
тер (мәдени индустрия секілді) бақылауына тап болды. Нәтижесінде, көпші-
лік революциялық сананы сіңіре алмады. Өкінішке орай, сыни теорияшылар
көп теген марксистер, әлеуметтанушылар секілді жеке сана мен мәдениет ара-
сын дағы нақты айырмашылықты парықтауға шамалары келмеді, сонымен қоса
көптеген байланыстарды да атамай үстіртін болжам жасаумен шектеледі. Өз
еңбектерінің басым бөлігінде олар деңгейлерді ауыстырып жатқанын түсінбей,
сана және мәдениет арасында әрі-бері байбалам салумен болады.
Бұл тарапта сыни мектеп өкілдерінің, әсіресе Маркузе (1969),
Фрейдтің са-
налы (және бейсаналы) деңгей идеясын мәдениетті түсіндіруге қолданбақ бол-
ған талпынысы зор маңызға ие болды. Сыни теорияшылар Фрейдтің шы ғар-
машылығындағы үш бөлікті атап өтті: 1) теория түзу барысында жұмыс істеуге
қажетті психологиялық құрылым; 2) қазіргі қоғамның негативті әсерін, сонымен
қатар революциялық сана дамуындағы сәтсіздіктерді түсінуге мүмкін дік бере тін
психопатология; 3) психикалық тұрғыдан босату мүмкіндігі (G.Friedman, 1981).
Жеке санаға қызығушылық білдірудің артықшылықтарының бірі – бұл сыни
мектептің ұстанатын пессимизміне және мәдени
шектеулерге қатысты көзқа-
растарына пайдалы түзетуді ұсынады. Адамдар жалған қажетті ліктермен рух-
танып, бақыланады және сезімталдығынан айырылады, Фрейдтің терминімен
айтатын болсақ, олар
либидоны (кең мағынада, жыныстық энергия) иеленеді.
Ал ол өз кезегінде үстемдіктің басты формаларын құлатуға бағытталған шығар-
машылық әрекеттің қайнар көзін қамтамасыз етеді.
Достарыңызбен бөлісу: