331
8-тарау
•
Неомарксистік теорияның әралуандығы
гізделген. Капиталистік әлемдік экономика бірнеше себептермен әлемдік им-
периядан гөрі тұрақты болып есептеледі. Бір жағынан,
оның кең базасы бар,
себебі ол көптеген мемлекетті қамтиды. Екінші жағынан, ол экономикалық тұ-
рақтандыру үдерісіне ие. Капиталистік әлем экономикасындағы жеке саяси құ-
рылымдар шығындардың барлығын өтейді, ал экономикалық пайда жеке қолға
таратылады. Валлерстайн үшінші әлемдік жүйені,
әлеуметтік әлем үкіметінің
болу
мүмкіндігін болжайды. Капиталистік әлемдік экономика саяси секторды
экономикалық
сектордан бөлетін болса, әлеуметтік әлем экономикасы оларды
реинтеграциялайды.
Негізгі географиялық аймақ капиталистік әлемдік экономикада үстемдік
етеді және жүйенің қалған бөлігін пайдаланады.
Периферия шикізатты ядроға
жеткізетін және оны пайдаланатын аймақтардан тұрады.
Жартылай перифе-
рия – қалдық санат, қанаушыларды және қаналатындар арасындағы көптеген
аумақтардың жиынтығын қамтиды. Басты мәселе Валлерстайн үшін қанаудың
халықаралық бөлімі
мемлекеттік шекаралармен емес, әлемдегі эко номикалық
еңбек бөлінісі арқылы анықталады.
Валлерстайнның
The Modern World-System («Модерн әлем -жүйесі»)
еңбе-
гінің бірінші томында ([1974] 2011) әлемдік жүйенің пайда болуы шамамен
1450–1640 жылдар аралығын қамтиды. Бұл дамудың маңыздығы саясидан
(және сәйкесінше әскери) эко номикалық басымдыққа ауысуында жатыр. Вал-
лерстайн экономиканы саясатқа қарағанда әлдеқайда тиімді және мейлінше
қарабайыр үстемдік құра лы ретінде көрді. Саяси құрылымдар өте қиын, алай-
да экономикалық қанау «үстемдікті төменгі
таптардан жоғарғы таптарға, шет-
кіден орталыққа дейін, көпшіліктен азшылыққа дейін арттыруға мүмкіндік
береді» (Wallerstein, [1974] 2011:15–16). Қазіргі дәуірде капитализм әлемдік
экономиканың өсуі мен дамуына негіз болды, бұл біртұтас саяси құрылымның
көмегінсіз жүзеге асырылды. Капитализмді саяси үстемдіктің экономикалық
баламасы ретінде қа растыруға болады. Ол саяси
эксплуатацияда қолданыла-
тын неғұрлым қара пайым әдістерге қарағанда, экономикалық артықшылықтар
арқылы көбірек ықпал ете алады.
Валлерстайн феодализмнің «күйреуінен» капиталистік әлемдік экономика-
ның пайда болуына дейін үш нәрсе қажет деп санайды: қанау мен отарлау арқы-
лы географиялық кеңею, аймақ үшін (мысалы, ядро, периферия) түрлі
бақылау
әдістерін әзірлеу, әлемдік экономика, дамушы капиталистік әлемдік экономи-
каның негізгі тірегі болуы тиіс күшті мемлекеттердің дамуы.
Олардың әрқайсысын өз кезегімен талдап көрейік.
Достарыңызбен бөлісу: