Алеуметтану тероиясы indb

345
8-тарау
•
Неомарксистік теорияның әралуандығы
«Мен марксистік логиканың немесе түсіндірудің арнайы нысаны жоқ 
деп ойламаймын. Жиі обскурантизм ерекше терминдер мен артықшы-
лықты логиканың йогасы артында жасырады. Марксизмнің йогасы – 
«диалектика». Диалектикалық логика белгілі бір индуктивтік мәнге ие 
болуы мүмкін бірнеше ұсыныстарға негізделген, бірақ нәтиже ережесі-
нен алшақ: заттар өздерінің қарама-қайшылықтарына айналып, саны са-
паға өзгереді. Марксистік әлеуметтануда диалектика көбінесе салғырт 
телеологиялық ойларды негіздеу үшін қолданылады. Тарихтың ойдағы-
дай дамуы үшін оқиғалар өз кезегінде табиғи өрбіп отыруы қажет».
(Roemer, 1986b:191)
Аналитикалық марксистер де факті мен құндылықтардың бөлек болуы мүм-
кін емес екенін, олар диалектикалық тұрғыдан байланысты екенін жоққа шыға-
рады. Олар негізгі философиялық және әлеуметтік-ғылыми ойлаудың ережеле-
ріне сүйене отырып, теориялық, тұжырымдамалық және эмпирикалық талдау 
арқылы фактілер мен құндылықтарды бөліп, фактілермен күресуге ұмтылады.
Аналитикалық марксизмді неге марксист деп атауға болатынын сұрауға 
болады. Ромер бұл сұраққа жауап ретінде: «Мен олай болатынына сенімді 
емеспін» (1986а:2), – дейді. Дегенмен ол мұны неліктен неомарксистік теория 
тұрғысынан қарастыра алатынымыздың бірнеше себептерін атайды. Бірінші-
ден, ол марксизмнің қанау және тап секілді дәстүрлі тақырыптарымен бай-
ланысты. Екіншіден, ол социализмді капитализмнен жақсырақ деп санайды. 
Үшіншіден, ол капитализмге қатысты мәселелерді түсінуге және түсіндіруге 
тырысады. Дегенмен бұл сезімде марксист болғанымен, ол «басқа бағыттарға 
да ықыласпен қарайды» (Roemer,1986a:7).
Аналитикалық марксизмнің, кем дегенде, үш түрі осы бөлімде қысқаша 
талқыланады. Біріншіден, Маркс жұмысын негізгі функционалды интел-
лектуалды құралдарды, әсіресе функционалдық талдауды қолдану арқылы 
талқы лаймыз. Екіншіден, біз рационалды таңдау мен марксизмнің ойын тео-
риясын қарастырамыз. Үшіншіден, Эрик Олин Райттың (ErikOlinWright’s) 
эмпирикалық марксизмі туралы сөз қозғаймыз.
Аналитикалық марксизмдегі негізгі құжаттардың бірі – Г.А. Коэннің 
Karl Marx’s Theory of History: A Defence «Карл Маркстің тарих теориясы: қор-
ғаныс» атты еңбегі (1978). Марксті экзотикалық диалектик ретінде түсіндіру-
дің орнына Коэн өз жұмысында түсіндірудің әлдеқайда прозалық функцио-
налды формасын қолданатынын айтады. Демек, ол Марксті диалектикалық 
ойшыл емес, функционал ретінде қарастырады. Түсіндірудің сипаты, Коэннің 
көзқарасы бойынша, функционалды болып табылады, себебі «түсіндірілген 
түсінік сипаты оны түсіндіретін нәрсеге әсер етуіне байланысты анықталады» 
([1978] 1986:221). Ол Маркс шығармашылығындағы функционалдық түсінік-
темелердің мынадай мысалдарын ұсынады:
– өндірістік қатынастар өндірістік күштерге сәйкес келеді;
– құқықтық және саяси қондырма нақты негізде орнығады;
– әлеуметтік, саяси және зияткерлік процесс материалдық өмірдің өндіріс 
режиміне байланысты;
– сана – әлеуметтік болмыстың бейнесі.

346
II бөлім
•
Қазіргі заманғы әлеуметтану теориясы: негізгі мектептер
Осы мысалдардың әрқайсысында екінші тұжырымдама бірінші тұжырым-
даманы түсіндіреді. Осылайша, соңғы мысал кезінде сананың сипаты оның 
әсері, әсіресе оның әлеуметтік болмысқа деген бейімділігі арқылы түсіндірі-
леді.
Коэн 7-тарауда талқыланған әлеуметтiк әртүрлілiктiң (құрылымдық) 
функционализмiнен функционалдық ойлауды дифференциялауды ерекше-
леуге барынша тырысады. Коэн үш тезистен тұратын функционалдылықты 
(құрылым дық) көредi. Біріншіден, әлеуметтік әлемнің барлық элементтері 
бір-бірі мен байланысты. Екіншіден, қоғамның барлық компоненттері бір-бі-
рін, бәрі бірігіп қоғамды нығайтады. Үшіншіден, қоғамның әрбір аспектісінің 
мәні үлкен қоғамға қосқан үлесіне қарай айқындалады. Бұл тезистер марксис-
терге әртүрлі себептерге, әсіресе олардың консерватизміне байланысты орын-
сыз болып көрінеді. Дегенмен марксистер бұрын айтылған функционалдық 
түсініктемелерді функционализм қағидаттарының ешқайсысын қабылдамай-
ақ қолдануы мүмкін. Осылайша, функционалдық түсініктеме консервативті 
болуы міндетті емес, шындығында, бұл өте революциялық түсінік болып кө-
рінуі ықтимал.
Аналитикалық марксизмнің екінші негізгі саласы – неоклассикалық эко-
номика, әсіресе ұтымды таңдау теориялары мен ойын теориялары арқылы 
қалыптасады (11-тарауды негізгі әлеуметтану теориясында ұтымды таңдау 
теориясын талқылау үшін қараңыз). Тарихи тұрғыда марксистік теория-
ның жалғыз микро әлеуметтік компонентін сыни теорияшылар Фрейд ілімін 
зерттеу барысында мысалға келтірген. Рационалды таңдау теориясы арқылы 
аналитикалық марксистер марксистік теорияға балама ретінде микроөлшем-
ді қосады. Ромердің тұжырымдауынша: «Марксистік талдаудың микронегіз-
дерді», әсіресе рационалды таңдау және ойын теориялары, сондай-ақ «нео- 
классикалық экономика дамытқан модельдеу әдістерінің жиынтығы» ұсын-
ған «микронегіздерді» талап етеді (1986 b:192). Микронегіздерге ерекше на-
зар аудару, сонымен қатар құрылымдық марксистерді сынау болып табыла-
ды. Джон Элстердің пікірінше, Маркс шын мәнінде акторларға, олардың мақ-
сатта рына, ниеттеріне және ұтымды шешімдеріне қызығушылық танытқан: 
«Капиталистік кәсіпкерлер – белсенді агенттер. Олар капиталистік жүйеде 
қара пайым адамдарға төмендетілуі мүмкін емес» (1985:13). Марксизмнің ра-
цио налды таңдауы осы ұтымды агенттерге (капиталистік және пролетариат-
ты) және олардың өзара қарым-қатынасына ерекше назар аударады. Элстер 
(1982, 1986) Маркс теориясы ойын теориясын, ұтымды таңдау теориясы нұс-
қасын көп қолдануға тиіс деп санайды. Ойын теориясы, ұтымды таңдау тео-
риясының басқа түрлері сияқты, акторлардың ұтымды екенін және олардың 
пайдасын барынша арттыруға тырысады деп тұжырымдайды (Macy and Van 
de Rijt, 2007). Осы теория құрылымдық шектеулерді мойындайтынына қара-
мастан, акторлардың таңдауларын толықтай айқындамайды. Ойын теория-
сының рационалды таңдау теориясы түріндегі ерекшелігі – бұл аналитиктің 
бір актордың рационалды таңдауларынан асып түсуіне және бірқатар актор-
лардың шешім дері мен әрекеттерінің өзара байланысты болуына мүмкіндік 
береді. Элстер (1982) ойынға тартылған акторлар арасындағы үш өзара тәуел-
ділікті анықтайды. Біріншіден, әр актор үшін сыйақы барлық акторлардың 
таңдауларына байла нысты. Екіншіден, әр актор үшін сыйақы бәріне берілетін 
сыйақыға байланысты. Соңында, әр актордың таңдауы таңдау жасағандардың 
бәріне байланысты. «Ойындар» (мысалы, «тұтқындар дилеммасы» сияқты 

347
8-тарау
•
Неомарксистік теорияның әралуандығы
атақты ойын, онда ак тор лар өз мүдделерін құрбан етуден гөрі өз мүдделерін 
сақтайтын болса, олар нашарлай түседі) «түрлі ойыншылардың» стратегияла-
рын және әлеуметтік топтар сияқты ұжымдардың пайда болуын түсіндіруге 
көмектеседі.
Сонымен қатар Ромер (1982) рационалды таңдау теорияларына сүйене 
оты рып, қанауға қатысты көзқарасты дамытушылардың алдыңғы легінде 
болды (J. Schwartz, 1995). Ромер өндірістегі (және, сәйкесінше, күмәнді құн-
ның еңбек теориясынан) және тұтынудың жекеменшікке байланысты қанау 
туралы ойлаудан, жекеменшікті жекешелеу дифференциясынан бас тартты. 
Майердің пікірінше, «қанау мәжбүрлі өндірістік процессіз де, өндірістік қор-
ларды біркелкі емес басқарудан да туындауы мүмкін» (1994:62). Сонымен 
қатар бұл перспектива социалистік және капиталистік қоғамдардағы қанау-
дың табиғатын түсінуге мүмкіндік береді. Қанау туралы бұл көзқарас рацио-
налды таңдау теориясына қатысты, мысалы, жылжымайтын мүлікті қай тадан 
әділетті тең бөлуге бағытталған қоғамдық қозғалыстарға жұртшылық қаты-
са алады. Осындай бағдарлау аналитикалық марксизмді рационалды таңдау 
теориясы сияқты негізгі бағытқа икемдегенмен, өзінің этикалық және саяси 
мақсаттарын сақтап қалуға мүмкіндік береді. Демек, аналитикалық марксизм 
неоклассикалық экономикаға негізделсе де, бәрібір одан ерекшеленеді. Мыса-
лы, аналитикалық марксизм қоғамды өзгерту үшін ұжымдық әрекетке деген 
қызы ғушылықтан бас тартпайды және капитализмнің әділетсіз жүйе екенін 
мойындайды.
Ақыр соңында Эрик Олин Райт (1985; Burawoy and Wright, 2001) марк-
систік тұжырымдамаларды эмпирикалық зерттеудің қатаң әдістерін им-
порттау мен қолданудың жетекші тұлғасы болып табылады. Райтты оның 
ілімі аналитикалық марксизммен жалпылай және Джон Ромердің жұмысы-
мен жарым-жартылай байланыстырады. Райттың жұмысы үш негізгі ком-
понентті қамтиды: біріншісі – тап сияқты негізгі марксистік тұжырымдама-
ларды түсіндіру; екіншісі – осы тұжырымдамалардың эмпирикалық зерт-
теулері: үшіншісі – осы ұғымдарға негізделген теорияның дамуы (әсіресе 
тап).
1985 жылы жарық көрген Classes («Таптар») атты кітабында Райт Маркс 
қойған сұраққа жауап беруге тырысады, бірақ ол ешқашан: «Тап дегеніміз 
не?» дегенге жауап бермейді. Ол Маркстің теориялық мәселелердің жиынты-
ғына жауап беретініне сенімді. 
Алайда бұл сұрақтарға Маркстің жауабындай жауап беруге болмайды, 
өйткені Маркстің заманынан бері 100 жылдан астам уақыт өтіп кетті, көп-
теген теориялар мен көзқарастар ескірді. Бұл салада Райттың ең танымал 
тұжы рымдамалық үлесі «таптық қатынастардағы қарама-қайшы орындар» 
(Wright, 1985:43) идеясы болады. Оның негізгі ұстанымы – әдетте болжан-
ғандай, бұл бір позицияның, міндетті түрде белгілі бір таптың ішінде орнала-
суы қажет емес, керісінше, ол бір мезгілде бірнеше таптарда орналасуы мүм-
кін. Осылайша, бір мезгілде позиция пролетарлық және буржуаздық болуы 
мүмкін. Мысалы, менеджерлер бағынышты адамдарға бақылау жасайтын ма-
ғынада буржуазиялық, бірақ олар да басқалармен бақыланатын болғандық-
тан, пролетарлық болады. Қарама-қайшы тап орындары идеясы мұқият тұ-
жырымдамалық талдау арқылы шығарылады, содан кейін эмпирикалық түр-
де зерттеледі (Gubbay, 1997, Wright-тың әлеуметтік тапқа деген көзқарасын 
сынау үшін).

жүктеу/скачать 16,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: