Алматы мектегь 1989

с к і н ші д е н е кі - үш т ү р л і етіп ж а з у ғ а с е б е п к е р б о л ғ а н . М ы с а л ы ,
М а х а м б е т т і ц 1974 ж ы л ы « Ж а з у ш ы » б а с п а с ы ш ы ғ а р ғ а н ж н п а ғ ы
«І',рулі  а т қ а ер с а л м а й » деп а т а л ғ а н . Ал кеіібір к і т а п т а р д а ер еу -  
л і  деп те ж а з ы л ғ а п . Д ұ р ы с ы — е р е у і л  б о л у ы к ерек .
М а х а м б е т т с к с т е р і н д е г і толаг ай сөзі дс л н п г и п с т п к а л ы к т а л -
д а у д ы к е р е к етеді. А қ ы н н ы ң а т а қ т ы « Е р е у і л а т қ а ер с а л м а п »
д ег е н ө л е ц і н д е г і : Т е мі р қ а з ы қ
ж а с т а н б а й , Қу толағ ай б а с т а н -
бай — д сг сн ж о л д а р ы н д а к е зд е с ст і н « т о л а ғ а й » сөзі а қ ы н ж н н а к -
т а р ы н д а д а , мектегі о қ у л ы қ т а р ы н д а д а « б а с » деп т ү с і н д і р і л і п
ж ү р . Б ұ л — б і р ш а м а
д ү р ы с түсі ні к. Т о л а ғ а й  — т ү р к і - м о н ғ о л
т і л д е р і н е о р т а қ н е месе м о н ғ о л ( қ а л м а қ ) т і л д е р і н е тән сәз. К а л -
м а к т і лі н д е
толһо — «бас »,
м о н г о л
т і л і н д е толгой — 1) бас,
2) б а с ш ы , б а с т ы к , не, 3) б а с т а у ш ы , 4) бір н э р с е н і ң б а с ы ( м ы ­
с а л ы , т а у д ы ң ) , 5) бір бөлі к , бір д а н а . Қ а з а к т і лі н д е б үл сөз кө- 
бі несе қ у толағ ай т і ркесі т ү р і н д е ж ү м с а л а д ы д а, т ек « б а с » д еген 
у г ы м д ы емес, « т а к ы р бас, ж а л а ц а ш б а с » д ег е н д і б і л д і р е д і . Б ү л
т і р к е с т і казак, э п о с т а р ы н а н д а т а б а м ы з . М ы с а л ы , « Е р Қ о с а й »
ж ы р ы п д а Қ о с а й д ы ц С а р ы а ты ж а у д ы б а р л а п к е л у г с б а л а н ы ай- 
д а л а ғ а ж а я у т а с т а п к е т к е нд с , ол: Е р - т о к ы м ы н ж а с т а ны г і , К у то­
л а г а й  б а с т а н ы п , Со л б ұ л а қ т ы ц б а с ы н д а , А д а м ы ж о к к а с ы н д а ,
Үш күн, үііі түн ж а т а д ы . Ө т к е н ғ а с ы р л а р д а ж п н а л ғ а н м а к а л - м о -
т е л д е р д і ц і ші нд е « К ұ д а й д а и т і л с г е ні м қ о л а ц к а р а шаиг гы еді, 
к ұ д а м д ы ц өзі к о с т ы қ у толаг ай бастыны» д сг ен мот ел к е з д е с е д і .
М ү н д а г ы қ у толағ ай басты деп т ү р ғ а п ы — « ш а ш ы ж о к ә йел».
Ө т к е п д е г і к а з а к а к ы н д а р ы п ы ц т е к с т е р і н д е : Т а у толаг ай к ө р і пе р
т а с ы ке т с е ( П І а л а қ ы н д а ) , пемесе: Т ө р т т ү л і к к е т о л т ы р д ы . Т о ­
л а г а й түлдыр к ы р а т т ы ( Д у л а т а к ы н ) д е г е н ж о л д а р к ез д еседі .
Б ү л а р д ы ц б а р л ы ғ ы н д а д а « ж а л а ц а ш , т а к ы р » д сг ен с е м а н т и к а
бар.
«Эй, М а х а м б е т ж о л д а с ы м ! » д еп П с а т а й д ы и а т ы н а н а н т к а й
ө л е ц і нд е , М а х а м б е т : А у ы р ә с к е р қ о л  ертіп, Ж а с к у с к а б а р ы п
к і р г е н д е — д ег е н ж о л д а р м е н
ж ы р л а й д ы .
М ұ н д а ғ ы а у ы р  сөзі 
с ы р т к а р а ғ а н д а өте т үсі ні кт і , к а з і р де жи і к о л д а н ы л а т ы н сөз 
б о л ы п көрі н еді . Б і р а к М а х а м б е т т е к с і н д е г і « а у ы р » сәзі с а л м а к -
к а б а й л а н ы с т ы ( « ж е ң і л емес, а у ы р » д ег ен с н я к т ы ) к е лм е г е н ,
о н ы ц б ул т і р к е с т ег і м а ғ ы н а с ы
—
«кэ п»: а у ы р ә с к е р ц о л  — 
«
к ө і і
кол , көп әск е р » . Б у л д а а к ы н т і л і не ө зі не дейіигі са н ғ а с ы р л ы к
к а з а к п о э з и я с ы д ә с т ү р і н е н енген. Э п о с т ы қ ж ы р л а р д а н : И о ғ а й -
л ы н ы ц
а у ы р журт; а л к а л а ғ а н
а у ы р қ о л д а р ,  т е б і р е н с с ; а у ы р  
журтын т ы н д ы р м а с ; а л д а с п а н а у ы р қ ы л ы и і  с у ы р г а н деген сияқ^ 
ты ф р а з а л а р д ы к е з д е с г і р е м і з . Б ұ л а р д ы ң б а р л ы ғ ь ш д а д а а у ы р ;  
1) «көп >, 2) « б а ғ а л ы , қ у н д ы ( ө т к і р ) » д ег е н м ә н д е келг ен. Ксзін-- 
д е а у ы р журт д ег е н д і Ш о к а н У ә л п х а н о в та « м н о г о ч и с л е н н ы й н а ­
ро д » д е п т ү с і н д і р г е н б о л а т ы н . Сөйт і п, а у ы р  дөзі «эс к ер » , « к о л » ,
22

« ж ү р т » , «ел» т орі зді с ө з д е р м е н кслі п, «кәп, с а н с ы з мо л » д ег е п ді
б і лд і рүі — е рт е р е к т е г і к а з а қ т і л і нс тән б о л ғ а н . О л с өз к ө р с с т і л -
ген т і р к с с т е р д е кәнігі ( т у р а қ т ы ) ш т а м п т ү р і н д з қ о л д а н ы л ы п ,
б ел г і л і бір о б р а з д ы қ қ ы з м е т а т қ а р г а н . О с ы н ы М а х а м б е т с и я қ т ы
сөз т а б н ғ а т ы н ж а қ с ы бі лг е н а қ ы н о р ы н д ы к о л д а н а б і лг ен, б і р а қ
д ә л осы м а ғ ы н а н ы («көп, с а н с ы з көп») б ұ р ы н г ы ж ы р а у л а р д а н
ә р д а й ы м бір ғ а н а ф р а з а м е н б ер е б е р ме г е п, өзг е с ө з д е р м е н , өзге 
т і р к е с т е р м е н де б і л д і р і п о т ы р ғ а н . М ы с а л ы , М а х а м б е т т е к с т е р і -
нсн көп әскер, м ы ң сан ә ске р, сан ш е р у л і қ о л , жер қай ы с қ а н .  
қ о л  деген т і р к е с т е р д і т а б а а л а с ы з . Б ұ л а р д ы а б а р л ы г ы ж о г а р ы д а
т а л д а н ғ а н а у ы р қ о л  д е г е н н і ц э к в и в а л е н т т е р і . О л а р д ы п б і р қ а т а -
[ ) Ы
5үры| ннан к с ле ж а т қ а н т ү р а қ т ы қ о л д а н ы с т а р : м ы ң сан қ о л  
( ә с к е р ) , сан ш е р у л і қ о л  т. б.

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: