Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
98 
Ал,  табыс  септікті  сөзді  керек  етпейтін,  кімді-нені  деген 
сұрауларға жауап күтпейтін етістіктерді салт етістіктер деп атайды.  
Етістіктердің салт және сабақты болып берілуі  түркі тілдерінде, 
соның ішінде қазақ тілінде де, екі түрде келеді: 
1)  Ешқандай  грамматикалық  көрсеткішсіз–ақ,  түбір  күйінде 
өзінің  ішкі  лексикалық  мағынасына  қарай  салт  және  сабақты  болып 
келетін  етістіктер:  Мысалы,  қайғыр,  қуан,  отыр,  өс,  өн  –  салт 
етістіктер. Аш, айт, бақ, бер, ек, ем т.б. – сабақты етістіктер 
2)  Арнайы  грамматикалық  көрсеткіш  арқылы  салт  және  сабақты 
болып берілетін етістіктер. 
Тіл  ғылымында  белгілі  категориялардың  арнайы  морфемасыз, 
өзінің  ішкі  мағынасына  қарай  бөлінуін  грамматикалық  топ  /разряд/ 
деп атайды. 
Грамматикалық  категорияның  арнайы  морфема  арқылы  берілуін 
категориялық форма деп атайды. 
Салт  және  сабақты  етістіктердің  арнаулы  формалар  арқылы 
жасалуын олардың ауыспалы түрі деп атайды. 
Салт етістіктер. Салт етістіктер екі түрде жұмсалады:  
1) Тура салт етістіктер. Бұған түбір етістік күйінде тұрып, табыс 
септігін меңгермейтін етістіктер жатады. Бұл етістіктерде салт етістік 
мағынасын  білдіретін  арнаулы  грамматикалық  форма  болмайды, 
салттық  мағына  етістіктердің  өз  бойында,  лексикалық  мағынасында 
сақталады. Мысалы, ау, бар, бұқ, жат, жұқ, жүр, кел, көн, күл, кір, 
қал, қаш, нан, өз, өс піс, сал, ти, ол, тоң, төз, тұр, түс, ұш, шық, ық, 
айны, айық, ақса, бекң, құла, бұлқын, дегді, есір, елті, жарыс, жүгір, 
зерік, күрес, қажы, қуан, құлшын, отыр, өкін, сергі, ұмтыл, үде т.б. 
2) Ауыспалы салт етістіктер. Салт етістіктердің бұл түрі сабақты 
етістіктерге  жұрнақтар  жалғану  арқылы  жасалады.  Ол  жұрнақтар  - 
өздік  етіс  ырықсыз  етістің  жұрнақтары.  Яғни,  тіліміздегі  өздік  етіс 
пен  ырықсыз  етіс  жұрнақтарын  жалғаған  етістіктер  –  сабақты 
етістіктердің  салт  етістікке  айналған  түрі.  Мысалы,  ора  –  сабақты 
етістік. Егер осы етістікке өздік етістің формасын (-ң) жалғасақ, салт 
етістік  болып  шығады:  ора-оран.  Немесе  ырықсыз  етістің      -л  
жұрнағын жалғасақ та, салт етістік шығады. 
Қазақ  тілінде  салт  және  сабақты  етістік  категориясы  етіс 
категориясымен тығыз байланысты. 
Салт етістіктердің мағыналық ерекшеліктері сан алуан.  
Сабақты  етістіктер.  Сабақты  етістік  объекті  арқылы  пайда 
болады.  Объекті  болмаса,  сабақты  етістіктер  де  болмайды.  Сабақты 
етістіктердің  табыс  септігі  тура  толықтауышты  меңгеру  қабілеттілігі 
екі түрлі жолмен көрінеді:  

 
99 
А)  Тура  сабақты  етістіктер.  Тура  күйінде  тұрып,  өзінің  ішкі 
мағынасы арқылы қимыл-әрекет объектіге тікелей бағытталып, яғни, 
лексикалық  мағынасы  арқылы  табыс  септігі  сөзді  керек  ететін 
етістіктер. Мысалы,  аш, айт, бақ, бер, ек, ем, жаз, жай, қи, үз, сеп, 
сыз, тап, тер, үй, шеш, ыс, іл, іш, айда, апар, емде, әкет, болжа, еге, 
күре, бүрке, еле, жалға, жама, жасыр, жұмса, сапыр т.б. 
Осы етістіктердің қай-қайсысы да қолдану процесі кезінде, нені-
кімді  деген  сұрауларға  жауап  беретін  табыс  септігі  сөздерге 
сабақталады. 
Тура сабақты етістіктердің грамматикалық көрсеткіші жоқ.  
Ә)  Ауыспалы  сабақты  етістіктер.  Етістіктің  түбіріне  арнаулы 
жұрнақтар  жалғану  арқылы  сабақты  етістіктер  қалыптаса  алады.  Ол 
жұрнақтар - өзгелік етістің жұрнақтары: -т, -ыт, -іт, -дыр, -дір, -тыр, -
тір, -ыр, -ір, -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз. Мысалы, кейбір ғалымдар кез-келген 
етістікке  өзгелік  етістің  жұрнағы  жалғанса,  өзгелік  мәні  туады  деп 
есептейді.  Шынында  да,  олай  емес.  Өзгелік  мәні  тек  сабақты 
етістіктерге өзгелік жұрнағы жалғанатын болса ғана пайда болады. Ал 
салт етістікке өзгелік етістің жұрнағы жалғанатын болса, онда өзгелік 
мәні  емес,  бар  болғаны  сабақты  етістік  ғана  пайда  болады.  Мысалы, 
кел  сөзін  алайық.  Мен  оның  істегенін  алдына  кел-тір-дім.  Өзгелік 
етістің жұрнағы жалғанғанымен, өзгелік мағынасы жоқ. Қимыл иесі - 
мен. Демек, тек сабақтылық мәні ғана пайда болып тұр. 
Осындай,  салт  етістіктің  өзгелік  етіс  жұрнағы  арқылы  сабақты 
етістікке  айналуын  тіл  ғылымында  етістіктің  каузатив  формасы 
(каузативная форма глагола) деп атайды. 
Болымды және болымсыз етістіктер. Амал не іс-әрекеттің болу-
болмауы  туралы  түсінік  –  табиғи  нәрсе.  Болымды-болымсыздық 
категориясы  –  барлық  сөз  табына  тән  категория.  Олардың  берілу 
формасы  әр  түрлі  болып  келуі  мүмкін,  ал  болымды-болымсыздық 
туралы мағына барлық сөз таптарында көрінеді. Мысалы, адам - адам 
емес, ақ - ақ емес, үшеу - үшеу емес, алыс -алыс емес т.б. Сондай-ақ 
саясат – бисаясат, шара - шарасыз, қам - бейқам т.б. 
Болымды-болымсыздық  категориясы  есімдерде  үш  түрлі  форма 
арқылы беріледі: 
1.
 
Емес сөзінің тіркесуі арқылы. 
2.
 
Тілде өте сирек кездесетін би, -бей, префикстері арқылы. 
3.
 
Мағыналары  қарама-қарсы  болып  келетін  антонимдер 
арқылы. 
Мысалы, ақ-қара, үлкен-кіші, аз-көп, кәрі-жас т.б. 
Болымды-болымсыздық категориясы сол сияқты, етістікке де тән 
болып  келеді.  Етістіктердегі  бұл  категорияның  берілуі  есімдерге 
қарағанда өзгеше болып келеді. 

 
100 
Етістіктің  болымды  мағынасы  арнайы  көрсеткіштер  арқылы 
жасалынбайды.  Яғни,  етістіктің  болымды  түрі  түбір,  туынды  түбір 
және күрделі етістік түрінде келетін етістіктерден тұрады. 
Етістіктің  болымсыздық  категориясы  екі  түрлі  тәсілмен 
жасалады: 
1.Синтетикалық тәсіл арқылы жасалыну жолы етістіктің түбіріне 
(негіз,  туынды  түбір,  күрделі  етістік),  етіс  жұрнағынан  кейін,  кейде 
етіс жұрнағынсыз да болымсыздық мәнін беретін –ма, -ме, -ба, -бе, -
па,  -пе,  жұрнағының  жалғану  арқылы  жасалады.  Мысалы,  аш-ашпа, 
көр-көрме, кел-келме, оқы-оқыма, кешік-кешікпе, бас-баспа т.б. 
Міне,  осы  жұрнақтар  арқылы  істің  не  амалдың  болғанын, 
болатынын 
емес, 
болмағанын 
не 
болмайтынын 
білдіреді. 
Болымсыздық  формасын  қабылдаған  етістік  өзінен  кейін  рай,  шақ, 
есімше,  көсемше,  категорияларын  береді.  Мысалы,  келмегісі,  кел, 
келмеді, келмеген, келмеп еді т.б. 
Болымсыздық  формасын  күрделі  етістіктерге  де  жалғай  береді. 
Стильдік  мақсатқа  сай  болымсыздық  жұрнағы  кейде  жетекші 
етістікке, кейде көмекші етістікке, ал кейде екеуіне бірдей жалғанып 
келеді.  Мысалы,  келмей  қойды,  келе  қоймады,  келмей  қоймады. 
Соңғысының  қолданысы  белгілі  бір  стильдік  талапқа  бағытталған, 
семантикалық  мәні  де  алдыңғылардан  бөлек.  Яғни,  болымсыздықты 
білдіреді. 
Отыр, жүр, тұр  қалып етістіктеріне болымсыздық жұрнағы да, 
сұраулық  шылау  да  жалғана  береді.  Басқа  етістіктердің  негізіне 
сұраулық шылау тіркесіп келіп айтылмайды. Мысалы, отыр-ма, жүр-
ме, тұр-ма – бұлар болымсыз формалар.  Ал отыр ма, жүр ме, тұр 
ма – бұлар сұрау мәнді тұлғалар. Бұларды бір-бірінен екпін өзгешелігі 
арқылы  айыра  аламыз.  Отырма,  жүрме,  тұрма  болып  келетін 
болымсыз формалар сен деген есімдігімен қиысып келіп сен отырма, 
сен  жүрме  сен  тұрма  формасында  қиысады  және  болымсыздық 
жұрнақтарына екпін түспейді. 
Ал сұраулық шылаулы форма отыр ма, жүр ме, тұр ма ІІІ жақ 
жіктеу есімдігі ол, олармен ол отыр ма, ол жүр ме, ол тұр ма түрінде 
келіп қиысады және олар (сұраулы шылаулар) екпінге ие болады. 
2.  Аналитикалық  тәсіл  арқылы  берілу  жолы.  Болымсыздық 
мағынасы  кейде  аналитикалық  тәсіл  арқылы  да  беріледі.  Яғни,  е 
көмекші  етістігінің  болымсыз  түрі  мен  жоқ  сөзі  етістіктерімен 
тіркесіп  келіп,  болымсыздық  мағынасын  береді.  Бұл  екі  сөз  де 
негізінен  есімше  тұлғасындағы  етістіктермен  тіркесіп  келіп, 
болымсыздық  мәнін  береді:  Келген  емес,  келген  жоқ,  келер  емес, 
келетін емес, алатын емес, алған емес, алған жоқ т.б. Егер емес, жоқ 
сөзі болымсыз етістікпен тіркессе, болымды форма пайда болады. Бұл 

 
101 
стилистикалық қажеттіліктен пайда болады. Мысалы, алмаған емес -
алды, көрмеген емес – көрді т.б. 
Етіс категориясы. Етіс категориясы өзге түркі тілдеріндегі сияқты 
өз  алдына  жеке  бөліп  қарауға  келетін  дербес  грамматикалық 
категория  болып  есептеледі.  Етіс  категориясы  -  түбір  етістіктен 
туатын  грамматикалық  категория.  Етіс  формалары  өзі  жалғанған 
түбір етістікпен лексикалық мағына жағынан бір болып келіп, жарыса 
өмір  сүреді.  Етіс  категориясы  іс-әрекетпен  субъекті  мен  объекті 
арасындағы  қатынасты  білдіреді.  Бұл  категория  етістіктің  басқа 
категорияларынан  өзінің  мағыналық  және  тұлғалық  өзгешеліктері, 
сондай-ақ,  синтаксистік  қызметі  арқылы  ерекшеленеді.  Мысалы:  Ол 
одан  жөн  сұрады.  Олар  бір-бірінен  жөн  сұрасты.  Ол  одан  жөн 
сұратты. Одан жөн сұралды. Ол өзі сұранды. 
Міне,  осы  сөйлемдердегі  етістіктерді  бір-бірімен  салыстырып 
көрелік. Бұл етістіктердің құрамындағы /сұрады, сұрасты, сұратты, 
сұралды,  сұранды/  жедел  өткен  шақтың  формасын  алып  тастағаннан 
кейін  сұра,  сұрас,  сұрат,  сұрал,  сұран  етістіктерін  алып  қарасақ, 
лексикалық мағынасы бірдей. Бұлар бір түбірден өрбіген. Ол түбір – 
сұра.  Ал  басқасы  осы  түбірден  –  с,  -т,  -л,  -н  арқылы  жасалып  тұр. 
Олардың  лексикалық  мағыналары  бір  болса  да  семантикалық 
мәндерінде бір-бірінен айырмашылық бар. 
Етіс  формасы  сөйлемнің  грамматикалық  құрылысына  өзгеріс 
енгізіп  отырады.  Мысалы,  бірінші  сөйлемде  қимыл  иесі  бір  адам 
екенін білсек, екінші сөйлемде қимылға бір субъекті емес, екі не одан 
да  көп  субъекті  қатысқанын  біле  аламыз.  Сондай-ақ,  жөн-жосықты 
бір-бірінен  сұрағанын  білеміз.  Бұл  сөйлемнің  құрылысын  өзгертеді. 
Субъекті  бірнешеу  және  олар  амалға  ортақтас.  Үшінші  сөйлемнің 
құрылысы  алдыңғыларына  қарағанда  өзгеше:  әрекетті  жасатырушы 
бір  адам  да,  оны  жасаушы  бөгде  адам  екенін  біле  аламыз.  Ал  
төртінші  сөйлемдегі  семантика  мүлде  бөлек.  Бұл  сөйлемде  жасаушы 
да,  жасаттырушы  да  көрінбейді.  Сөйлемде  амалды  жүзеге  асырушы 
адам  сол  амалдың  әрі  субъектісі,  әрі  объектісі  болады.  Яғни,  амал 
субъектінің өзі үшін жұмсалады. 
Сонымен етіс категориясы дегеніміз не? 
Етіс  категориясы  деп  амалды  объекті  мен  субъектіге  қатысын 
білдіретін формаларды айтамыз. 
Етіс  формалары  түбір  етістіктерге  де,  туынды  етістіктерге  де, 
күрделі етістіктерге қажетінше жалғана береді. 
Етістерді  классификациялау  мәселесі.  Етістерді  түрлерге  бөлу 
мәселесі  қазіргі  қазақ  тілінде  ортақ  пікірге  келмеген  проблема. 
Академиялық  грамматикада,  сондай-ақ,  А.Ысқақовтың  оқулығында 

 
102 
етістерді  аффикстердің  түрлеріне  қарай,  мағыналары  мен  қызметіне 
қарай 5 түрге бөледі: 
1.
 
Негізгі етіс. 
2.
 
Өздік етіс. 
3.
 
Ырықсыз етіс. 
4.
 
Өзгелік етіс 
5.
 
Ортақ етіс. 
Даулы  талас  негізгі  етіс  төңірегінде  басталады.  «Негізгі  етістің 
арнаулы  аффикстік  көрсеткіші  жоқ.  Бұл  етіс  басқа  етістерге  негіз, 
таяныш болады» деп есептейді профессор А.Ысқақов. 
Ы.Маманов етістің бұл түрін жоқ деп есептейді. Ол етістер санын 
төрт  деп  есептейді.  Ол  өзінің  пікірін  негізгі  етістің  көрсеткіш 
формасының жоқтығымен дәлелдейді. «Негізгі етіс деген жоқ, етістің 
негізі ғана бар». 
1.Өздік етіс. Өздік етіс формасында берілетін қимыл не әрекеттің 
иесі  көбінесе  адам  не  жанды  зат  болып  отырады.  Кейде  қимыл  иесі 
жанды зат болмай, табиғат атауы не басқа бір зат болып келеді:  Көк 
бұлт  көлеңкесін  көлге  түсіріп,  айнала  қарай  сыланды.  Осы 
сөйлемдегі  өздік  етіс  формасында  беріліп  тұрған  етістік  –  сыланды. 
Қимыл иесі – бұлт. Ол – метафоралы қолданыс. Өздік етістің негізгі 
формасы: -ын, -ін, -н жұрнағы. Өздік етіс, көбінесе, сабақты етістіктен 
жасалады.  Алайда,  етістіктердің  бәрі,  соның  ішінде  сабақты 
етістіктердің  бәрі  дерлік  өздік  етіс  мағынасын  бере  алмайды. 
Мысалы,  баянда,  оқы,  үз,  апар  секілді  сабақты  етістіктерді  алып 
қарйық.  Бұл  етістіктерден  сабақты  етістік  жасалмайды.  Себебі,  адам 
өзін-өзі баяндауы, оқуы, үзуі, апаруы мүмкін емес. Сондықтан қимыл 
иесінің  өзіне  бағыттауға,  өзіне  қарата  жұмсауға  мүмкін  болатын 
қимылдарды  білдіретін  етістіктер  ғана  өздік  етіс  бола  алады.  Яғни, 
қимыл  иесі  /адам/  өзін-өзі  жууы,  өзінің  шашын  өзі  тарауы,  өзін-өзі 
сүртуі мүмкін. Осыдан етістіктің жуынды, таранды, сүртінді сияқты 
формалары қалыптасады да, оны өздік етіс формалары деп түсінеміз. 
Өздік  етіс  мәнін  беретін  басқа  да  формалар  бар.  Негізінен, 
ырықсыз  етістің  тұлғалық  көрсеткіші  болып  келетін  –ыл,  -іл,  -л 
аффиксі  көптеген  етістіктермен  қосылып,  өздік  етіс  мәнін  береді. 
Мысалы,  аурудан  жаз-ыл-у,  и-іл-іп  бүг-іл-у,  бұр-ыл-у,  оқуға  бер-іл-у, 
кер-іл-у т.б. 
Бұл  аффикстерді  жеке  сөздің  құрамынан  айыра  алмаймыз.  Тек 
контекстік қолданыста ғана ажырата аламыз. 
Мысалы,  жаз-ыл,  көр-ін,  тазала-н  сияқты  етістіктерді  алып 
салыстырып көрелік: 
1. Өздік етіс:                                                  2. Ырықсыз етіс: 
Мен тізімге барып жазылдым.                       Хат жазылды. 

 
103 
Ол дәрігерге көрінді.                              Алыстан бір үй көрінді. 
Жолаушы тазаланып жуынды.               Қора тазаланды. 
-Ық,  -ік,  -лық,  -лік,  -дық,  -дік,  -тық,  -тік  жұрнақтары  арқылы  да 
өздік  етістің  мәні  беріле  береді.  Мысалы,  қан-ық,  бу-лық,  и-лік,  бас-
тық, көн-дік т.б. 
Сондай-ақ,  қате-лес,  орна-лас,  жайға-с  сөздерінде  және  т.б. 
сөздерде -с, -лас, -лес аффикстері де өздік етіс тудыра алады. 
-Лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен күрделі аффиксі арқылы жасалған 
есім  негізді  туынды  етістіктер  өздік  етіс  мағынасында  жұмсала 
береді. Мысалы, әуре-лен, қату-лан, қаһар-лан, мейір-лен т.б. Себебі, 
бұл  аффикстер  –  құранды  аффикстер.  Оның  құрамында  –н  жұрнағы 
бар.  Бұл  жұрнақтар  арқылы  жасалған  етістіктер  салт  етістіктер 
болады. 
2.  Ырықсыз  етіс.  Етістің  бұл  түрі  етістіктің  түбіріне    -ыл,  -іл,  -л 
жұрнағы  жалғану  арқылы  жасалады.  Мысалы:  Тақта  сүрт-іл-ді, 
қазан ас-ыл-ды, кір жу-ыл-ды, жиналыс баста-л-ды, жүк түсір-іл-ді 
т.б. 
Ырықсыз  етіс  баяндауыш  қызметінде  жұмсалған  кезде  қимыл 
иесі айтылмайды. Сөйлемде қимыл иесінің кім екені белгісіз болады. 
Ырықсыз етістің жұрнағы етістіктің мағынасына қимылдың өздігінен, 
яғни  ырықсыз  істелетінін  анықтайтын  мән  жамайды.  Амалды  кім 
істегені  /субъектісі/  көрінбейді  де,  объектінің  қызметі  активтенеді. 
Мысалы: 1.Үміт кір жуды. 2. Кір жуылды. А) Үміт – субъект, қимыл 
иесі,  бастауыш;  кір  –  объект,  толықтауыш;  жуды  –  предикат, 
субъектінің қимылы, баяндауыш. Ә) Кір – объект, бастауыш; жуылды 
–  предикат,  баяндауыш.    Ал  субъект  сөйлемде  айтылмай,  белгісіз 
қалып  отыр.  Ырықсыз  етісті  басқа  етіс  түрінен  оқшаулап  көрсететін 
бір  ерекшелік  бар.  Етістіктің  негізіне  бірнеше  аффикстер  жалғанған 
кезде  ырықсыз  етістің  формасы  соңынан  жалғанады.  Яғни,  ырықсыз 
етіс  формасын  қабылдаған  етістік  одан  ірі  етіс  аффикстерін 
қабылдамайды. 
Ырықсыз етіс те өздік етіс сияқты сабақты етістіктен туындайды. 
Ырықсыз  етіс  өздік  етіспен  салыстырғанда,  әлдеқайда  көп 
қолданылатын өнімді форма. 
Ырықсыздық  мәні  кейде  өздік  етістің  формасы  –ын,  -ін,  -н 
жұрнағы  арқылы  да  беріледі.  Мыс,  ал-ын-ды,  сөй-ле-н-ді,  сайла-н, 
байла-н, бөл-ін т.б. Түбір етістіктің соңғы буынында л дыбысы келсе, 
ырықсыз  етіс  жұрнағы  –ын,  -ін,  -н  түрінде  келеді.  Алайда, 
ырықсыздық  мәнін  тудыруда  бұл  жұрнақтар  өнімді  қызмет 
атқармайды.  –Лын,  -лін,  -ныл,  -ніл  күрделі  жұрнақтары  да  ырықсыз 
етіс  жасайтын  қосымшалар  ретінде  қолданылады.  Мысалы,  Ет  же-

 
104 
лін-ді.  Жоқ  ізде-лін-ді.  Ат  байла-ныл-ды  т.б.  Ырықсыз  етістің  бұлай 
жасалуы сирек кездесетін құбылыс. 
3.  Өзгелік  етіс.  Етістің  бұл  түрі  өзге  етістерге  қарағанда  жиі 
қолданылатын  түрі.  Өзгелік  етіс  субъектінің  қимылы  объектіге 
тікелей емес, екінші біреу арқылы бағытталатынын білдіретін сабақты 
етістіктің грамматикалық формасы. Бұл Ы.Мамановтың өзгелік етіске 
берген  анықтамасы.  Яғни,  қимыл  иесі  амалды  өзі  істемей,  екінші 
біреуге  істететінін  көрсететін  форма.  Мысалы:  ал-дыр,  жаз-дыр, 
жұл-ғыз, ұста-т, көбейт-тір. 
Ал  академиялық  грамматикада  ырықсыз  етіс  тұлғасындағыдан 
басқа  сабақты  және  салт  етістіктер  өзгелік  етіс  аффикстерімен 
тұлғаланып қолданыла береді деп тұжырымдайды. 
Өзгелік етіс жасайтын жұрнақтар мыналар: -т, -тыр, -тір, -дыр, -
дір,  -қыз,  -кіз,  -ғыз,  -гіз.  Академиялық  грамматикада  берілген 
анықтамаға  сүйенсек,  тек  ырықсыз  етісте  тұрған  етістікте  тұрған 
басқа  етістіктердің  бәрі  салт  және  сабақты  екеніне  қарамай  өзгелік 
етіс  формасын  қабылдап,  өзгелік  мәнін  бере  алады.  Мысалы,  отыр, 
ақ, тоқта сөздерінде ешбір ырықсыздық мәні жоқ. Демек, біз өзгелік 
етіс  формасын  қосып,  өзгелік  мән  тудыра  аламыз:  Айша  ағаш 
отырғызды. Айдарбек қасқырды өлтірді. Мұрат арықтан су ағызды. 
Айымбек  аттарын  тоқтатты.  Анықтама  бойынша  өзгелік  етісті 
форманы  жасадық.  Алайда,  ол  форма  бар  ма?  Айша  ағашты  басқаға 
емес, өзі отырғызды. Басқа қимылдар да өздері арқылы жасалған. Қай 
сөйлемде  болмасын  қимыл  иелері  тікелей  бастауыш  ретінде 
қолданылып тұр. 
Бұлар  өзгелік  етіс  емес.  Тек  салт  етістіктен  сабақты  етістік 
жасалып  қана  тұр.  Бұл  пікірді  қостайтындар  кейде  етіс  теориясынан 
ауытқып,  жаңсақ  түсінікке  дейін  барып  жүр.  Мысалы:  Шофер 
машинасын  жайлап  көпірден  өткізді.  Нәзипа  Анарды  жылатты. 
Осы сөйлемдердегі қимылдың түп иелері – шофер мен Нәзипа. Бірақ, 
қимылды  өзі  орындап  отырған  жоқ,  қимылдың  тікелей  иесі  машина 
мен Анар деп түсіндіреді. Яғни, объектіні агентке айналдырады. 
Қимылдың иесін – субъект, қимылдың тікелей орындаушысын  – 
объект,  ал  баяндауышты  предикат  деп  атайды.  Яғни,  өзгелік  етіс 
мәнін  туғызу  үшін,  агент  сөзі  керек.  Салт  етістіктен  өзгелік  етіс 
жұрнағы  арқылы  жасалған  сабақты  етістіктер  агенті  керек  етпейді. 
Салт  етістіктен  сабақты  етістікке  айналған  етістік  тұлғасына  өзгелік 
етіс  жұрнақтарының  бірі  жалғануы  керек.  Мысалы,  отырт-тыр, 
тоқтат-тыр, сөндір-т, азайт-тыр т.б. 
Өзгелік етіс жұрнақтарының жалғану тәртібі: 

 
105 
а/  -т  жұрнағы  көбінесе  дауысты  дыбысқа  және  сонар  дыбысқа 
бітетін  негіздерге  жалғанады.  Күре-т,  оқы-т,  жүгір-т,  жөнел-т, 
қуан-т, азай-т т.б. 
ә/ - тыр,-тір,-дыр,-дір жұрнағы қатаң және сонар дыбысқа біткен 
етістік  негіздеріне  жалғанады.  Мысалы:  ал-дыр,  бер-дір,  жап-тыр 
т.б. 
ә/  -қыз,-кіз,-ғыз,-гіз  жұрнағы  дауыссызға  біткен  түбірлерге 
жалғанады.  Мысалы:  жина-т-қыз,  отыр-ғыз  т.б.  Кейде  өзгелік  етіс 
жұрнақтары  бірінің  үстіне  бірі  3-4  ретке  дейін  жалғана  береді. 
А.Ысқақов оқулығында бұл құбылыс тиісті үстеме мағына жалғайды 
деп  түсіндіріледі.  Бұл  дұрыс  тұжырым.  Оны  біз  мынадай  салыстыру 
арқылы 
анықтай 
аламыз: 
сөйлеу-сөйлету, 
сөйлеттіру, 
сөйлеттірткізу, алу-алдыру, алдырту, алдыртқызу, алғыздыру т.б.  
4.Ортақ  етіс.  Ортақ  етіс  салт  және  сабақты  етістіктерге  осы 
етістің  морфологиялық  көрсеткіші  болып  есептелетін  –с,-ыс,-іс 
жұрнағы жалғану арқылы жасалады. 
Ортақ  етіс  қимылдың  бірнеше  субъектіге  ортақ  екендігін 
білдіреді. Бұл мән  көпшілік жағдайда күрделі  –лас, -лес, -дас, -дес, -
тас, -тес жұрнақтары арқылы беріледі: ақыл-дас, тату-лас т.б. 
Ортақ  етіс  баяндауыш  тұлғасында  жұмсалған  кезде  оның 
бастауыштары мынадай түрде келеді: 
1.Жіктеу 
есімдігінің 
көптік 
түрінде: 
Біз 
бір-бірімізді 
ұғынысқандай болдық. Олар қолтықтасып келе жатыр. 
2.Зат  есімнің  көптік  түрінде:  Екі  сұңқар  таласса,  бір  құзғынға 
жем болар. Аттар тебісті. 
3.  Жинақтық  сан  есім  түрінде:  Екеуі  енді  ғана  түсініскендей 
болды. 
Сонымен, негізгі етіс категориясы  қазіргі қазақ тілінде болмайды 
деп айта аламыз. Морфологиялық көрсеткіші жоқ етіс болмайды. Ол 
етіс  емес,  етістіктің  негізі  ғана.  Мектеп  оқулықтарында  етістіктң  4 
түрі  берілген.  Ғалымдар  оларды  үштен  сегізге  дейін  бөліп  жүр. 
Қазіргі  қазақ  тілінде  етіс  категориясын  кең  зерттеген  ғалым  – 
А.Қалыбаева.  «Қазақ  тіліндегі  етіс  категориясының»,  сондай-ақ, 
Ы.Мамановтың  «Етістіктің»  атты  еңбегінде  де  етістер  туралы  кең 
әңгіме болған. 
Есімше 
категориясы. 
Етістіктің 
грамматикалық 
категорияларының  ішіндегі  ең  көлемдісі  әрі  сыры  алуан,  күрделісі  – 
есімше формалары. 
Есімше - етістік пен сын есімнің арасындағы аралық категория. 
Бірақ,  есімшені  етістік  қатарына  жатқыза  алатын  өзіндік 
белгілердің  оның  бойынан  табылатындығы,    яғни,  есімше  салт  және 

 
106 
сабақты болып келе алады, етіс, шақ, жақ, рай формаларын қабылдап, 
түрлене алады. 
Есімшені  етістіктің  қатарына  жатқызуға  дәлел  болатын  және  бір 
басты  белгі:  есімше  тек  етістікке  ғана  тән  болымсыз  форманы 
қабылдай  алады.  Сондықтан,  оны  етістік  құрамына  жатқызып,  оны 
осы сөз табы құрамында қарастырамыз. 
Есімше етістіктің негізіне (түбір етістікке, етіс формалы етістікке, 
күрделі  етістікке)  арнайы  қосымшалар  жалғану  арқылы  жасалады. 
Тіліміздегі есімше жасайтын жұрнақтар: 
–қан, -кен, -ған, -ген; 
–ар, -ер, -р; 
–атын,  -етін,  -йтін,  -йтын  құранды  жұрнақтары.  Бұл  жұрнақтар  
көсемшенің  –а,  -е,  -й  жұрнақтары  мен  –тын,  -тін  жұрнақтарының 
бірігуі арқылы жасалған. Сонымен қатар 
–мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек; 
–у/шы,  -у/ші  құранды  жұрнақтары  жатады.  Кейбір  қазақ  тіл 
білімінің  мамандары  осы  құранды  қосымша  етістіктің  түбіріне 
жалғану арқылы осы шақ есімше жасайды деп түсіндіреді. Ол – дұрыс 
пікір. 
Және –с қосымшасы да бар. 
Қазіргі  қазақ  тілінде  есімшенің  қалдық  формалары  да  кездесіп 
отырады.  Ол  қалдық  формалар  мыналар:  -аған,  -еген,  -ажақ,  -ежек.  -
Аған, -еген формалары арқылы жасалған есімшелердің саны тілімізде 
өте  аз.  Бұл  формалар  арқылы  жасалған  есімшелер  етістік  жүйесінен 
шығып, сын  есім  қызметінде ғана қолданылады. Бұл  есімшенің көне 
түрі.  Бұл  формалы  есімше  болымсыздық  мағынада  қолданыла 
алмайды.  Мысалы,  алған  қолым  береген,  жетім  қозым  емеген. 
(Мақал) Тебеген ат, сүзеген сиыр, қашаған жылқы т.б. 
-Ажақ,  -ежек  формасы  тек  кейбір  облыстар  тұрғындары  тілінде 
ғана  қолданылады.  Әсіресе,  оңтүстік  облыстар  мен  Батыс  Қазақстан 
қазақтары  тілінде  кездеседі.  Соңғы  облыс  тұрғындары  тілінде  әлі 
күнге  осы  шақ  формасында  келіп  отырады.  Мысалы,  алажақ, 
бережек, көрежақ, отыржақ т.б. 
Бұл  аффикстердің  шығу  төркіні  –шақ,  -шек  қосымшасымен 
байланысты болып келетін сияқты. 
Бұл  форма  түрік,  түркмен,  хақас,  құмық,  башқұрт,  татар 
тілдерінде есімшелердің өнімді формасы болып саналады. Сондай-ақ, 
өзбек  тілінің  хорезм  диалектісінде,  қарақалпақ  тілдерінде  де 
қолданылады.  Бірақ,  қазақ  тілінде  бұл  формалар  -  өнімді  формалар 
емес. 
Есімше  морфологиялық  түрлену  мен  синтаксисті  қызметі 
жағынан  зат  есім,  сын  есімдермен  ұқсас.  Есімше  есімдер  сияқты 

 
107 
септеледі,  көптеледі,  жіктеледі  және  тәуелденеді.  Сонымен  бірге, 
есімшелер  тілімізде  ұзақ  жылдар  бойы  баяндауыш  қызметінде 
жұмсалып,  қимылды  да  білдіріп  келген.  Предикаттық  қызмет 
есімшенің шақтық мағынаны білдіру қызметін де айқындайды. 
Осы айтылған тұжырымдар есімшенің қандай категория екендігін 
білдіретін теорема тудырады. Сонымен, есімше дегеніміз не? 
Есімше дегеніміз есім қызметін атқара алатын, есімдерше түрлене 
алатын,  яғни  септік,  тәуелдік,  көптік,  жіктік  жалғауларында  түрлене 
алатын,  етістік  сияқты  да  түрлене  алатын,  яғни  етіс,  шақ,  жақ, 
болымсыздық,  рай  формаларын  қабылдайтын,  сөйлемде  барлық 
сөйлем  мүшесі  қызметін  атқара  алатын  етістіктің  грамматикалық 
категориясы болып есептеледі. 
Сөйлемде  қандай  қызмет  атқарса  да,  есімшелер  өзінің  негізгі 
қызметінен,  сипатынан  айырылмайды.  Ол  сипат  -  шақтық  мәнді 
білдіру.  Есімшелерді  түрлерге  бөлгенде  де,  осы  сипат  есепке 
алынады. 
Есімшелерді қазақ тілінің ғылыми оқулықтарында үш түрге бөліп 
қарастырады:  өткен  шақ,  есімше,  осы  шақ  есімше  және  келер  шақ 
есімше.  Тек  Ы.Е.Маманов  қана  өзінің  етістік  туралы  еңбегінде 
есімшелерді 5 түрге бөліп береді: 
1.
 
Өткен шақ есімше. 
2.
 
Дағдылы есімше. 
3.
 
Болжалды есімше. 
4.
 
Ниет есімше. 
5.
 
Осы шақ есімше.  
Ы.Мамановтың  бұл  классификациясы  оқулықтарда  берілген 
классификацияға  белгілі  дәрежеде  сәйкес  келіп  отырады  деп  айтуға 
болады. 
1. Өткен шақ есімше. Өткен шақ есімше түбірге –қан/кен, -ған/ген 
жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Есімшенің бұл формасы - өте 
өнімді және түркі тілдерінде кең тараған түрі. Мысалы, көр-ген, кел-
ген, баянда-ған, жан-ған т.б.  
Ескерту.  Өткен  шақ  есімше  жасайтын  осы  жұрнақтар  қалып 
етістіктеріне жалғанған кезде осы шақты білдіретін кезі бар. Мысалы, 
Біз  Асан  тұрған  колхозда  болдық.  Айдармен  қатар  отырған  – 
Ысмағұл деген мұғалім. Осы сөйлемдерде есімшенің формасы, өткен 
шақ мәнін емес, осы шақ мәнін беріп тұр. 
Өткен  шақ  есімше  өзінің  мағынасы  және  синтаксистік  қызметі 
жағынан сын есімге ұқсайды. Мысалы, қиылған қас, құлшынған жас, 
оқыған адам, жиналған үй, салынған төсек т.б. 

 
108 
Өткен  шақ  есімше  субстантивтеніп,  зат  есімнің  орнына 
қолданылған  кезде,  зат  есімдерше  көптеледі,  септеледі,  тәуелденеді 
және жіктеледі. 
2.  Осы  шақ  есімше.  –атын,  -етін,  -йтін,  -йтын  жұрнақтары 
есімшенің  ауыспалы  осы  шақ  түрін  жасайды.  Жалпы  бұл  жұрнақтар 
көбінесе  өткен  шақ  мәнін  береді.  Бұл  форманың  қай  шақты  беретіні 
контекске байланысты белгілі болады. 
Ғалымдар  бұл  жұрнақтың  о  бастағы  төркіні  тұрған  сөзі  болуы 
керек  деп  топшылайды.  Ол  сөз  ықшамдалып,  тұғын  формасына 
айналған,  кейін  әдеби  тілде  қысқартылып  –тын,  -тін  түрінде 
қолданылып  жүр  деп  түсіндіреді.  Ал  –  тұғын  формасы  әлі  де 
тілімізде  қолданылып  жүр:  Келетұғын  уақыты  болды  –  Келетін 
уақыты  болды.  –Тұғын  формасы  көбінесе,  поэтика  тілінде  буын 
санын толтыру мақсатында қолданылады: 
Жорғамын қалың топта самғайтұғын, 
Бәйге ат та серпінімді шалмайтұғын. 
Әнімді он екі взвод жіберейін, 
Есінен-өле-өлгенше қалмайтұғын (Сара). 
Осы шақ есімше жоғардағы –атын, -етін, -йтін, -йтын жұрнақтары 
арқылы жасалғанымен, осы шақ мағынасы сөйлесіп отырған кезді дәл 
көрсетпейді,  дағдыдағы,  әдетке  айналған,  үйреншікті  болған,  жалпы 
жүзеге асып отыратын не істеліп отырған әрекетті білдіреді. Мысалы, 
Сенің алғаның да, алатының да, аларың да ылғи алғыс деген сөйлемді 
қарастырайық. Осы сөйлемдегі алғаның - өткен шақ, алатының – осы 
шақ,  аларың  –  келер  шақ.  Сондықтан  да,  Мамановтың  дағдылы 
есімше  деп  көрсететін  түрі  осы  шақ  есімшемен  сәйкес.  Дағдылы 
есімшенің  шақтық  формасы  тұрақты  емес.  Сондықтан  оқулықтарда 
бұл  форманы  бірде  ауыспалы  өткен  шақ,  бірде  ауыспалы  келер  шақ 
мағынасын береді дейді. 
Ғалымдар  –  у/-шы,  -у/ші  қосымшалары  да  осы  шақ  мағынасын 
береді.  Мысалы,  Сөйлеуші  кісі  мінбеден  түсті.  Көпшілік  жағдайда 
есімшенің бұл формасы есімше аясынан шығып, субстантивтеніп, зат 
есім құрамына енген. 
3.Келер шақ есімше. Келер шақ есімше етістікке –с, -ар, -ер, -р, -
мақ,  -мек,  -бақ,  -бек,  -пақ,  -пек  жұрнақтары  жалғану  арқылы 
жасалады.  Бірақ  бұл  жұрнақтардың  әрқайсысының  өзіндік  есімше 
жасау ерекшелігімен бір-бірінен оқшауланады. 
І  топ.  –Ар, -ер,  -р  жұрнақтары.  Бұл жұрнақтар  арқылы  жасалған 
есімше сөйлемде қай орында қандай сөйлем мүшесі қызметін атқарса 
да, үнемі келер шақ мәнін береді. Алайда, есімшенің бұл формасының 
басқасына  қарағанда  қолданылу  өрісі  тар.  Атрибуттық  қызметте  өте 
аз қолданылады, ең негізгі қызметі – баяндауыш болу. Бұл жұрнақтар 

 
109 
етістіктің  тек  болымды  түріне  ғана  жалғана  алады.  Ал  болымсыз 
туынды етістікке –с жұрнағы жалғанып есімше формасы туындайды: 
Құлағын салмас, тіліңді алмас көп наданнан түңілдім /Абай/. 
ІІ  топ.  –Мақ,  -мек,  -бақ,  -бек,  -пақ,  -пек  жұрнақтары.  Бұл 
жұрнақтар  арқылы  жасалған  есімше  мақсатты  келер  мағынасын 
береді.  Бұл  есімшеге  болымсыздық  жұрнағы  жалғанбайды.  Мәселен, 
Айтпақ ойы осы болатын. Алмақтың да салмағы бар. т.б. 
Есімшелердің  синтаксистік  қызметінің  кеңдігі,  жан-жақтылығы 
оның  семантикалық  табиғатына байланысты. Есімшелер есімдер мен 
етістіктердің  ерекшеліктерін  өз  бойына  бірдей  сіңірген,  сондықтан 
екеуінің де синтаксистік қызметін бірдей атқарады. 
Есімше  –  етістіктің  өзіндік  ерекшеліктеріне  бай,  ерекше 
категориясы.  Оны  етістіктің  басқа  категорияларынан    бөлектейтін 
басты  айырмашылығы  –  атрибуттық  мағынасы.  Есімшені  есімдерге, 
әсіресе, сын есімдерге жақындататын осы белгісі. 
Есімшелерді  есім  сөздермен  жақындастырып  тұратын  мынандай 
ерекшеліктер: 
І  Есімшелер  есімдер  сияқты  көптеледі,  тәуелденеді  және 
септеледі.  Көптік  жалғаулы  есімшелер  есімдер  сияқты  тәуелденеді, 
септеледі және жіктеледі. 
ІІ 
Есімшелер 
сөйлем 
ішінде 
баяндауыш, 
анықтауыш, 
толықтауыш,  бастауыш  қызметтерін  атқарады.  Сын  есімнің  негізгі 
синтаксистік қызметі анықтауыш болса, есімшенің де негізгі қызметі 
– анықтауыш. 
ІІІ  Есімше  де  сын  есім  сияқты  анықтауыш  қызметін  атқарып 
анықталушы сөздің алдында тұрады. Бұл жерде сын есімнен бөлек бір 
ерекшелігі  бар. Сын есім заттың өзіне тән тұрақты белгісін  білдірсе, 
есімше  заттың  іс-әрекетке  байланысты  көшпелі,  динамикалық 
белгісін білдіреді. 
ІV  Есімшелер  де  есімдер  сияқты  болымсыздық  мағынаны  емес, 
жоқ  сөздері  арқылы  да  бере  алады.  Тіл  білімінде  ерте  заманнан 
есімдер  мен  етістіктердің  бір-бірінен  айыратын  белгі  осы 
болымсыздық  формасы  деп  саналады.    Яғни,  -ма,  -ме  болымсыздық 
жұрнағы  тек  етістіктерге  жалғанады  да,  ал  жоқ,  емес  сөздері  тек 
есімдерге  ғана  тіркее  алады  деп  түсіндіріледі.  Есімше  категориясы 
бұл  пікірді  толық  теріске  шығарады.  Есімше  де  болымсыздық 
мағынасын  екі  түрлі  жолмен  бірі  алады.  Мысалы,  көрген-көрмеген, 
білген-білмеген  //  көрген  емес,  көрген  жоқ  –  білген  емес,  білген  жоқ 
т.б. 
Осы 
белгілер 
есімшені 
есім 
сөздер 
тобымен 
жақындастыратындар, ал оны етістік сөз табына кіреді деп санайтын 
белгілер де бар. Олар мыналар: 

 
110 
1.Есімшелер  етістікке  тән  барлық  категориялардың  формаларын 
қабылдап, түрлене алады. Мыс, көр-ін-ген – етіс категориясы, көр-ме-
ген – болымсыздық категориясы, көр-ген – шақ категориясы, көр-ген-
мін – жіктік жалғау немесе жақ категориясы т.б. 
2.Есімшелер  де  етістіктер  сияқты  заттың  іс-әрекетін,  жай-күйін 
білдіреді.  Яғни,  заттың  динамикалық  белгісін  білдіреді,  ал  есімдер, 
соның  ішінде  сын  есімдер  заттың  қимыл-қозғалыссыз,  іс-әрекетсіз 
статикалық күйін білдіреді. 
3.Есімшелер  етістік  сияқты  шақтық  категориямен  ерекшеленеді, 
салт  және  сабақты  болып  бөлінеді.  Шақтық  мағына  есімшелердің 
етістіктен пайда болғанын білдіретін негізгі белгілерінің бірі. 
4.Есімшелер  жеке  тұрғанда  ІІІ  жақтық  мағынаны  білдіреді. 
Сонымен,  есімше  дегеніміз  есімдердің  де,  етістіктердің  де  қызметін 
атқаратын грамматикалық категория. 
Есімшелерді  дербес  сөз  табы  деп  тануға,  айтуға  болмайды. 
Себебі,  олар  аффикстер  арқылы  етістіктерден  жасалады  және 
етістіктен бөлек жаңа семантикалық мағына құрамайды. 
Есімшелердің  зат  есімге,  сын  есімге,  тіпті  жалқы  есімдерге 
айналып кеткен түрлері де бар: Төлеген, Сақтаған, Қайнар, Атшабар, 
Айтуар, Атбасар, Қойбағар т.б. 
Көсемше  категориясы.  Іс-әрекеттің,  қимылдың  себебін,  амалын 
көрсететін, қимылды білдіретін категория көсемше деп аталады. 
Көсемше  категориясы  арнаулы  формалар  арқылы  жасалады.  Ол 
формалар  мыналар:  -ып,  -іп,  -п;  -а,  -е,  -й;  -қалы,  -келі,  -ғалы,  -гелі;  -
ғанша, -қанша, -кенше. 
Көсемшелер  мағынасы  мен  атқаратын  қызметі  жағынан  бірде 
үстеу,  бірде  етістік  қызметін  атқаратын  аралық  категория  болып 
табылады.  Көсемше  сөйлемде  көбінесе  динамикалық  адвербиал 
/етістіктен болған пысықтауыш/ қызметін атқарады. Көсемшенің осы 
функциясы  оны  етістіктің  өзге  формаларынан  ерекшелендіріп 
отыратын  негізгі  грамматикалық  сипаты  болып  табылады.  Мысалы, 
асығып сөйлейді, асыға сөйлейді деген тіркесте көсемше форма қалай 
деген  сұраққа  жауап  беріп,  сөйлеу  деген  етістіктің  амалын  білдіріп 
тұр.  Мазмұны  жағынан  да  қимыл  үстеуі  болып,  қимыл-сын 
пысықтауыш  қызметін  атқарып  тұр.  Сен  кеткелі  үш  ай  өтті.  Күн 
батқанша  осында  бол.  Деген  сөйлемдердегі  көсемше  формасы  іс-
әрекеттің  мезгілін  білдіріп,  мезгіл  үстеуі  мәнін  беріп,  мезгіл 
пысықтауыш  болып  тұр.  Ал  сөйлескелі  келдім  тіркесіндегі  көсемше 
іс-әрекеттің, қимылдың мақсатын білдіріп тұр. 
Көсемшелер 
жеке-дара 
сөз 
ретінде 
қолданылмайды, 
морфологиялық  жағынан  жалғаулармен  түрленбейді.  Олардың  тек 

 
111 
кейбір  түрлері  ғана  жіктік  жалғауларынан  қабылдай  алады.  Ол 
формалар: -а, -е, -й және –ып, -іп, -п. 
Көсемшелер  тек  етістік  негіздерімен  және  одан  пайда  болған 
формалармен  ғана  тіркесе  алады.  Олар  субстантивтік,  адъективтік 
қызмет атқармайды. Сөйлемде тек пысықтауыш, баяндауыш қызметін 
атқарады. Көсемше күрделі етістіктің құрамында, яғни аналитикалық 
форманың жетекші сыңары қызметін атқарады. 
Көсемшенің  барлық  түрі  де  сөйлемнің  бағыныңқы  түрінің  ғана 
баяндауышы  қызметін  атқарады.  Ал  басыңқы  түрінің  баяндауышы 
функциясын тек жіктелетін формалар ғана атқарады. 
Көсемше өзінің бойына етістіктің басты белгісі - шақтық қасиетті 
ұстайды.  Яғни,  шақ  мәнін  бере  алады.  Пысықтауыш  қызметінде 
көсемше  шақтық  мәнді  көмескі  береді  де,  баяндауыш  қызметінде 
анық бере алады. 
Міне, 
осы 
белгілер 
көсемшені 
басқа 
категориялардан 
айыруымызға себепші болады. 
Сонымен,  көсемше  дегеніміз  өзінен  кейінгі  негізгі  іс-әрекеттің 
мезгілі  мен  мақсатын,  сын-сипатын,  амалын,  себеп-салдарын  т.б. 
сапалық құбылу амалын көрсететін дербес категория. 
Көсемшенің аффикстері дара және күрделі болып бөлінеді: 
1)
 
дара: -ып, -іп, -п; -а, -е, -й; 
2)
 
күрделі: -ғалы, -гелі, -қалы, -келі, -қанша, -кенше, -ғанша, -
генше; 
Көсемшелердің  кейбірі  сөз  табы  жағынан  етістіктің  шеңберінен 
шығып, басқа  сөз табына үстеу, шылау түріне айналып кеткендері де 
болады.  Тіпті  кейбір  зат  есімге  де  айналған.  Мысалы,  Сатыбалды  – 
сатып алды. 
Көсемшелердің  кейбірі  деформацияланып  өзгерген:  әкел-алып 
кел, апар – алып бар, әкет – алып кет, апар – алып бар, әкел – алып 
кел  т.б.  Сондай-ақ,  алып,  келіп,  болып  сияқты  көсемше  формалары 
қысқарып ап, боп, кеп түрінде де келе береді. 
Көсемше  шақ  мәнін  беру  тұрғысынан  бірнеше  түрге  бөлінеді. 
Ғалым Е.Маманов көсемшені мағынасы мен сыртқы тұлғасына қарай 
үш түрге бөледі: 
1. Өткен шақ көсемше 
2. Осы шақ көсемше 
3. Мақсатты көсемше 
Профессор  А.Ысқақов көсемшені  шаққа қатынасына қарай үшке 
бөледі. Бірақ, Ы.Мамановқа қарағанда сәл өзгеше болып келеді. 
1. Өткен шақ көсемше 
2. Осы шақ көсемше 
3. Келер шақ көсемше 

 
112 
Жалпы  Ы.Маманов  осы  шақ  категориясына  келгенде  өзге 
авторлармен  көбінесе,  келісе  бермейді.  Ол  осы  шақ  категориясы 
формасыз  беріледі.  Оны  тек  контексте  ғана  ажыратуға  болады  деп 
түсінеді. 
1.Өткен шақ көсемше. Бұл форма –ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, 
-келі,  -ғанша,  -қанша,  -кенше  жұрнақтары  арқылы  жасалады.  Бірақ, 
бұл  аффикстердің  өткен  шақ  мәнін  беру  қызметі  бірдей  болып  келе 
бермейді. -Ып, -іп, -п формалары өткен шақты анық береді. Ал –қалы, 
-келі,  -ғалы,  -гелі,  -қанша,  -кенше,  -ғанша,  -генше  формалары 
контексте  берілуіне  қарай  бірде  өткен  шақ,  бірде  келер  шақ  мәнін 
береді.  Мысалы,  Сізбен  танысқалы  көп  болған  сияқты.  Көріспегелі 
көп  уақыт  өтті.  Осы  сөйлемдердегі  танысқалы,  көріспегелі  деген 
көсемше формалары «танысқаннан бері», «көріспегеннен бері» деген 
мағынаны  береді.  Немесе,  Демалысты  үйде  өткізгенше,  саяхатқа 
кетсем-ші деген  сөйлемді алып көрелік. Осы  сөйлемдегі  өткізгенше 
деген  көсемше  формасы  да  «өткізгеннен  гөрі»  деген  мағынаны 
береді.  Яғни,  өткен  іске  өкіну  мағынасы  бар.  Сонымен,  соңғы 
аффикстер көсемшенің ауыспалы өткен шақ формасын береді. 
2.Осы шақ көсемше. Осы шақ көсемше –а, -е, -й формасы арқылы 
жасалады.  Көсемшенің  бұл  түрі  де  ауыспалы  осы  шақ  деп  аталады. 
Себебі,  бұл  формалар  көсемшеге  бірде  осы  шақ,  бірде  келер  шақ 
мәнін жүктейді. Мысалы, жүгіре жөнелді, айта бастады, жүре келе 
деген күрделі етістіктердің құрамындағы көсемше формасы осы шақ 
мәнін  беріп  тұр.  Сондай-ақ,  екі  кісінің  диалогында  қайдан  келесің  - 
үйден  келемін  де  осы  шақ  мәнін  беріп  тұр.  Ал  «мен  ертең  келемін» 
деген  сөйлемді  алатын  болсақ,  мұнда  келер  шақ  мағынасында 
айтылып тұр. 
3.Келер шақ көсемше. Келер шақ көсемше –а, -е, -й, -ғалы, -гелі, -
қалы,  -келі,  -ғанша,  -генше,  -қанша,  -кенше  формалары  арқылы 
жасалады.  Көсемшенің  бұл  формасы  да  өткен  шақ,  осы  шақ  және 
келер шақ түрін ауысып жасай алатын болғандықтан ауыспалы келер 
шақ  деп  аталады.  Ы.Маманов  –қалы,  -келі,  -ғалы,  -гелі  жұрнақтары 
арқылы  жасалатын  шақ  формасын  көсемшенің  мақсатты  түрі  деп 
түсіндіреді.  Жалпы  алғанда,  бұл  формалар  келер  шақ  мәнін  бере 
алады:  Мысалы,  аламыз,  келеміз,  көреміз,  қараймыз  т.б.  І  форма 
арқылы  жасалған.  Танысқалы  келдім,  көріскелі  бардым,  деген 
формалар  алда  жүзеге  асатын  істің  мағынасын  білдіреді.  Ал 
көріскенше  сау  бол,  танысқанша  күте  тұр  т.б.  формалар  да  келер 
шақ мәнін беріп тұр. 
Етістікке  –майынша,  -мейінше,  -байынша,  -бейінше,  -пайынша,  -
пейінше  деген  құранды  жұрнақтар  жалғану  арқылы  да  көсемше 
категориясы  жасалады.  Бірақ,  бұл  формалар  арнаулы  көсемше 

 
113 
формасы  деп  саналмайды.  Сондықтан,  әдебиеттерде  ол  формалар 
арнайы  көрсетілмейді.  Мысалы,  ойламайынша  сөз  айтпа,  хабар 
жетпейінше 
қозғалма 
деген 
сөйлемдердегі 
ойламайынша, 
жетпейінше  деген  сөздер  көсемшенің  қызметін  атқарып,  көсемше 
болып тұр. 
Сонымен,  көсемше  өзіндік  ерекшеліктері  бар  етістіктің  дербес 
грамматикалық  категориясы  болып  табылады.  Оларға  мынадай 
ерекшеліктер тән: 
1.Көсемше  тұлғалы  етістік  дара  тұрып  дербес  мән  береді  де, 
көбінесе сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады. 
2.Күрделі 
етістіктің  жетекші  сыңары  үнемі  көсемшенің 
формасында болып келеді. Мұны аналитикалық форма деп атайды. 
Тюркологияда  есімше  мен  көсемшені  араластырып  жіберу, 
олардың  арасын  ажырата  алмаушылық  кездесіп  отырады.  Оларды 
араластырмас  үшін  екеуінің  арасындағы  айырмашылықтарды  білу 
керек. Ол айырмашылықтар мыналар: 
1.  Есімшелерде  шақтық,  райлық  мағына  анық  болады,  ал 
көсемшелерде  олай  емес.  Көсемшелде  шақ  мағынасын  контекс 
белгілейді. 
2.  Есімшенің  сөйлемдегі  басты  қызметі  анықтауыш  болса, 
көсемшенің баста қызметі пысықтауыш болу. 
3.  Есімше  жалғаулардың  барлық  түрін  қабылдаса,  көсемше  тек 
жіктік жалғауын ғана /онда да бәрі емес/ қабылдайды. 
4.  Көсемшенің  жұрнағы  бір  сөз  құрамында  екі  рет  келмейді.  Ал 
есімшенің формасы екі рет келуі тілімізде кездесіп отырады. Мысалы, 
барғансыған, оқитынсыған, оқитынситын т.б. 
Қимыл атау категоиясы. Бұл категорияны тіл білімінде әр түрлі 
атаумен  атап  жүр.  Оны  көбінесе  тұйық  етістік,  кейде  тұйық  рай,  ал 
соңғы  кездері  қимыл  атауы  немесе  қимыл  есімдері  деп  атап  жүр. 
Дұрысы, қимыл атуы категориясы. 
Қимыл  атауы  барлық  етістіктерге  /негіздерге,  етіс  тұлғаларына, 
күрделі  етістіктерге,  болымсыз  формаларға/  -у  аффиксі  жалғану 
арқылы қалыптасады. 
Етістіктер  заттың  іс-әрекетін,  қимылын  білдірсе,  осы  қимылдың 
атын  қимыл  есімдері  білдіреді.  Яғни,  етістіктің  атауы  болып 
табылады. Мысалы, ал-у, бар-у, көр-у, жығылып қал-у, көрін-у, бол-у, 
болма-у, келме-у т.б. 
Қимыл  атауы  іс-әрекеттің  нақты  қимылын,  процесін  білдіре 
алмайды, тек оның  атауы ретінде ғана қызмет  атқарады. Сондықтан, 
оны рай категориясына кіргізіп, тұйық рай деп қарауға болмайды. 
Қимыл  есімі  негізінен  семантикасы  жағынан  да,  түрленуі 
жағынан  да  етістіктен  гөрі  зат  есімге  жақын  келеді.  Қимыл  есімдері 

 
114 
өзге  етістіктер  сияқты  жіктік  жалғауын  қабылдамайды.  Сондай-ақ, 
етістікке  тән  есімше,  көсемше,  рай,  шақ,  жақ  формалары  қимыл 
атауына тікелей жалғана алмайды. Қимыл атауларына есімдер сияқты 
септік, тәуелдік, көптік жалғаулары жалғана береді. 
Етістіктен  қимыл  есімнің  формасы  арқылы  туған  кейбір  сөздер 
қимыл 
атауы 
ретінде 
қолданумен 
қатар 
субстантивтеніп, 
адъективтеніп  зат  есім,  сын  есімдер  қатарына  көшкен.  Бұл  құбылыс 
әлі  де  жүріп  жатыр.  Мысалы,  бұрау,  жамау,  егеу,  тісеу,  жазу,  оқу, 
кебу /отын/, түзу /жол/, жібу т.б. 
Қимыл  атауына  өнімді  сөз  тудыратын  зат  есімнің  жұрнақтары 
жалғанып  /-лы, -сыз,  -шы, -лық, -шылық,  -ыш, -дай/  туынды есімдер 
жасала  береді:  жазулы,  байлаулы,  айтушы,  жазушы,  жалғаулық, 
түйреуіш, жазушылық т.б. 
Зат  есімге  айналған  қимыл  есімдерін  Ы.Е.Маманов  мынандай 
топтарға бөледі: 
1.Үй  бұйымдары  және  құрал-сайман  аттары:  жабу,  қашау,  егеу, 
сабау, тіреу, бояу, көсеу т.б. 
2.Мекен-жай атаулары: қыстау, жайлау, күзеу, бастау, асу т.б. 
Дерексіз ұғымды білдіретін зат есімдер: үстеу, қалау рай, жалғау, 
шылау. 
Рай  категориясы.  Етістік  қимылды,  іс-әрекетті  білдіретіндіктен, 
сөйлемде  көбінесе  әрекет  иесінің  пікірі,  іс-әрекеті  шындыққа 
қаншалықты  қатысты  екенін  көрсетіп,  модальділік  мәнге  ие  болып 
отырады. Мұны етістіктің райлары дейді.  «Ауа райы»  деген тіркесте 
де,  байқасақ,  ауаның  райы,  яғни  мінезі  туралы  мәлімет  береді. 
Ендеше,  етістіктің  райы  дегеніміз  әрекеттің  мінезі,  яғни  бір  нәрсені 
қалау,  бұйыру,  шарт  қою  дегенді  білдіреді.  Қазақ  тілінде  етістіктің 
төрт райы бар: шартты рай, бұйрық рай, қалау рай, ашық рай. 
Шартты  рай  қимылдың,  іс-әрекеттің  болу-болмауы  шартын 
білдіріп,  етістік  түбірлерге,  етістіктің  етіс,  күшейтпелі,  болымсыз 
етістік  тұлғаларының  үстіне  -са,  -се  жұрнағы  жалғану  арқылы 
жасалады да, жіктеліп қолданылады: бар-са, кел-се, сөйле-се т.б. 
Бұйрық  рай  қимылдың,  іс-әрекеттің  орындалу-орындалмауында 
біреуге бұйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мағыналарды білдіреді. 
Бұйрық  райдың  арнаулы  жұрнағы  жоқ.  Сондықтан  бұйыру  түбір 
етістіктің  өзінен  көрінеді:  кет,  кел,  сөйле  т.б.  Ал  бұйрықтың  кімге 
бағытталғанын  білдіру  үшін  бұйрық  сөзге,  яғни  етістікке  тікелей 
жіктік жалғауы жалғанады.  
Қалау  рай  айтушының  қимыл,  іс-әрекетті  жүзеге  асыруға 
бағытталған ниетін, тілегін, ынтасын, үмітін білдіріп, етістік түбірлері 
мен  етіс,  күшейткіш,  болымсыз  етістік  тұлғаларына  -ғы,  -гі,  -қы,  -кі 
қосымшалары жалғанып, олардың үстіне тәуелдік жалғауы -м, -ң, -сы, 

 
115 
-мыз,  -міз,  -лары,  -лері  қосылып  кел  көмекші  етістігі  тіркесіп  немесе 
етістік  түбір  –са,  -се  игі  еді,  -ғай,  -гей,  -қай,  -кей,  еді  ,  -са,  -се  екен 
тәрізді күрделі форматтар арқылы жасалады: бар-ғы-м келеді, бар-ғы-
сы  келеді,  бар-ғы-мыз  келеді,  бар-ғы-лары  келеді  немесе  бар-ғай  еді, 
бар-са екен т.б.  
Ашық  рай  қимылдың,  іс-әрекеттің  белгілі  бір  мезгілде  болу-
болмауын  нақты  көрсетіп,  осы,  өткен  және  келер  шақта  тұрады. 
Сондықтан  ашық  рай  етістіктің  шақ  категориясынан  көрінеді.  Олар 
қазақ тілінде үшеу: осы шақ, келер шақ және өткен шақ. 
Осы  шақ  қимыл-әрекеттің  дәл  осы  кезде  болып  жатқанын  және 
үнемі  қайталанып  болып  жататынын  білдіреді.  Осыған  байланысты 
нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екіге бөлінеді: 
Нақ  осы  шақ  қимыл-әрекеттің  дәл  осы  кезде  болып  жатқанын 
білдіреді  де  «жатыр»,  «отыр»,  «жүр»,  «тұр»  деген  қалып 
етістіктері арқылы жасалады: оқып отыр, сен тұрсың.  
Ауыспалы  осы  шақ  қимыл-әрекеттің  үнемі  қайталанып  болып 
жататынын  білдіреді:  Келемін  тау  ішінде  өлеңдетіп  дегендегі 
«келемін» сөзі «келе жатырмын» дегенді білдіріп тұрғандықтан, оны 
ауыспалы  осы  шаққа  жатқызамыз.  Қош  бол,  бақыт  құс,  қимай  сені 
барамын дегендегі барамын сөзі де дәл осылай ауыспалы осы шаққа 
жатады.  Сонымен,  көріп  отырғанымыздай,  ауыспалы  осы  шақ 
етістіктің түбіріне  -а, -е, -й көсемше жұрнағы жалғанып, оған жіктік 
жалғауы қосылуы арқылы жасалады (кел – түбір етістік, -е – көсемше 
жұрнағы, -мін – жіктік жалғауының толық түрі). 
Келер  шақ  қимыл-әрекеттің  келешекте  болатынын  білдіреді. 
Оның  үш  түрі  бар:  ауыспалы  келер  шақ,  болжалды  келер  шақ, 
мақсатты келер шақ. 
Ауыспалы келер шақ мына жұрнақтар арқылы жасалады: а) -а, -е, 
-й  көсемше  арқылы.  Мұнда  ауыспалы  келер  шақ,  жоғарыда 
көрсеткеніміздей,  Келемін  тау  ішінде  өлеңдетіп  деген  сияқты  осы 
шақ  мағынасымен  қатар,  «ертең»,  «келесі  жылы»  деген  сөздерді 
қойсақ,  Ертең  келемін  тау  ішінде  өлеңдетіп  болып,  келер  шақ 
формасын  көрсетеді.  Осындай  етістік  тұлғасы  өзгермей-ақ  тіркескен 
сөздеріне  байланысты  осы  және  келер  шақта  ауысып  қолданыла 
беретін болғандықтан, бұларды етістіктің ауыспалы келер шағы дейді. 
ә) -атын, -етін, -йтын, -йтін есімшесі арқылы. Мұнда да дәл осылай 
Бар-атын  болды  десек,  келер  шақты,  Бар-атын  болған  десек,  өткен 
шақты  білдіреді.  Өйткені  тіркескен  сөзде  (болған)  есімшенің  өткен 
шақты  білдіретін  -ған  жұрнағы  бар.  Мұндай  жағдайда  етістіктің  қай 
шақта  тұрғандығын  анықтау  үшін  олардың  сөйлемде  берілген 
мағынасына қарай анықтау керек, егер осы шақты білдіріп тұрса, осы 
шақ, келер шақты білдіріп тұрса, келер шақтағы етістік болады. 

 
116 
Болжалды  келер  шақ  іс-қимылдың  келешекте  болу-болмауын 
сенімсіз түрде болжап көрсетеді де -ар, -ер, -с болжалды келер шақты 
білдіретін  есімше  жұрнақтары  арқылы  жасалады:  бар-ар,  кел-ер, 
сөйле-р, берме-с т.б. 
Мақсатты келер шақ іс-қимылдың келешекте жүзеге асуын, яғни 
орындалуын айтушы өзіне мақсат етіп қояды да, есімшенің мақсатты 
келер  шақты  білдіретін  -мақ,  -мек,  -бақ,  -бек,  -пақ,  -пек  жұрнақтары 
арқылы жасалады: бар-мақ, кел-мек, сөйле-мек т.б. 
Өткен  шақ  іс-қимылдың  бұрын  болып  кеткендігін  білдіреді.  Ол 
да  үш  түрлі  жасалады:  ауыспалы  өткен  шақ,  бұрынғы  өткен  шақ, 
жедел өткен шақ. 
Ауыспалы  өткен  шақ  ә)  -атын,  -етін,  -йтын,  -йтін  есімшесі 
арқылы  жасалады.  Бұл  да  бірде  келер  шақ,  бірде  өткен  шақты 
білдіретін  болғандықтан,  ауыспалы  келер  шақ  делініп  аталады. 
Жоғарыда келтіргеніміздей, Бар-атын болды десек, келер шақты, Бар-
атын болған немесе бар-атын-мын десек, өткен шақты білдіреді. 
Бұрынғы  өткен  шақ  бұрын  болып  өткен  әрекетті  білдіреді. 
Жасалу жолы мынадай: -ып, -іп, -п көсемше және -ған, -ген, -қан, -кен 
есімшенің  өткен  шақты  білдіретін  жұрнақтарының  түбір  етістікке 
жалғанып,  одан  соң  жіктік  жалғауының  толық  түрі  келеді:  бар-ып-
пын, кел-іп-сің, бар-ған-сың, кел-ген-сің т.б. 
Жедел  өткен  шақ  жақын  арада  болған  қимылды  білдіреді.  Ол 
етістіктің түбіріне -ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтарының жалғануы арқылы 
жасалады: бар-ды, кел-ді, сөйле-ді, келме-ді т.б.   
Ескерту: жедел өткен шақтың -ды, -ді, -ты, -ті жұрнағы мен -ды, -
ді, -ты, -ті жіктік жалғауын былай ажыратамыз: егер осы қосымшалар 
етістікке тікелей жалғанса, жедел өткен шақтың жұрнағы болады: бар-
ды:  бар  –  түбір  етістік,  -ды  –  жедел  өткен  шақ  жұрнағы.  Ал  етістік 
түбіріне  -ып,  -іп,  -п  және  -а,  -е,  -й  көсемше  жұрнақтарынан  кейін 
жалғанса,  жіктік  жалғауы  болады:  бар-а-ды:  бар  –  түбір  етістік,  -а  – 
көсемше жұрнағы, -ды – жіктік жалғауы т.б. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: