Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
220 
15. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002. 
Бекіту тапсырмалары: 
1-тапсырма. 
Берілген 
сөйлемдерді 
сөйлем 
мүшелерінің 
арасындағы синтаксистік қарым-қатынасына қарай талдаңыз. 
Сөйлемнің 
құрылысына 
қарай 
талдап, 
синтаксистік 
компоненттердің  арасындағы  қарым-қатынасты  көрсетіңіз.  Әр 
компоненттің предикатын тауып, астын сызыңыз.  
1. екпінімен асығыс алға жылжыған дәу мәшине шоқалақтап біраз 
жүрді  де,  Қармақшыға  апаратын  күрежолды  адаспай  тауып  алды. 
(Қ.Жиенбай  «Үрей»)  2.  Ақын  –ұжымдық  құбылыс,  өйткені  ол 
тамырын  тереңге  жайып,  дара  болмысымен  бір  ортада  өсіп 
шығады.(Газеттен.)  3.  Ғалым  осы  өкінішін  арқалап  дүниеден  өтті, 
бірақ еңбегі әлі күнге дейін ана тілімізге аударылмай отыр. (Отар Әлі 
Бүркіт  «Түркітану»)    4.  Қазақ  руларының  көнеден  келе  жатқан 
жазылған  тарихы  болғанымен,ата-бабаларымен,  түрлі  ұрпақтарының 
ақпарлары ауыздан ауызға аңыз болып ұласып келе жатқанын ешкім 
жоққа  шығармайды,  дегенмен  уақыт  оза  келе  бұл  шежірелер  өз 
негізімен 
артық-кемі 
болып, 
ілгері-кейінді 
айтылып 
шатастырарлықтай  жағдайда  болса  да,  өзге  тарихи  мәліметтермен 
салыстыра  отырып,  реттестіру  нәтижесінде  белгілі  бір  шындыққа 
жақын,  тоқтамды  пікірлер  айтуға  болады.  (Қазақстан  тарихы.) 
5.1924ж.  аяғында  Жүсіпбек  Ташкент  қаласына  шақырылып,  әрі 
«Ақжол»  газетінің  әдебиет  бөлімін  басқарады,  әрі  жазушылықпен 
айналысады.  (Газеттен.)  6.  Жеті  атаға  созылған  билер  мектебі:  Нар 
дауысты  Нарынбай  –  Қу  дауысты  Құттыбай  –  Байғара  –  Ақтайлақ  -  
Кеңесбай – Жарқынбай – Жұмахан болып жалғасса, ақындар мектебі: 
Ақтамберді,  Ақтайлақ  Сабырбай,  Қуандық,  Түбек,  Дулат,  Орынбай, 
Кеншімбай,  Әріп  болып  кете  береді...  (Қ.Жұмаділов.)  7.  Көп  сөз  – 
көмір, аз сөз – алтын. Таныған жерде ой сыйлы, танымаған жерде бой 
сыйлы.    (Мақал-мәтел.)    8.Өткен  ғасырдағы  Семей-Аягөз  керуен 
жолын  тамашалап,  Еңірекей,  Арқат  бекеттерін  көзден  көшірдік. 
(Газеттен.)    9.  Тәуелсіздік  алғанымызға  он  жыл.  Есіктегі  басымызды 
төрге  сүйреп,  жалтақ  жасқаншақ,  тиянақсыз  мінезден  арылып, 
ауруынан  айыққан  кісідей  иығымыздан  сілкіп  тастап,  бағзы,  баяғы 
мінезімізді  іздей  бастадық.  (Газеттен.)    10.  Осынау  кең  даланың 
төсінде  туып-өскен  ел  ішінде,  небір  ел  билеген  көсемдер  де,  топ 
жарған шешендер де, Ақан мен Біржан секілді сал-серілер де, айтулы 
қазақ арулары да болған екен. (Газеттен.)  
2-тапсырма. 
Берілген 
сөйлемдерді 
сөйлем 
мүшелерінің 
арасындағы синтаксистік қарым-қатынасына қарай талдаңыз. 
Атаулы  сөйлемдердің  мағыналық  түрлері  мен  жасалу  жолына 
және оқшай сөздер мен сөйлемдерді табыңыз. 

 
221 
1.Егер  19  ғасырға  дейін  түркі  тілдері  тек  ішінара,  практикалық 
сипатта  қаралса,  19  ғасырдан  бастап  терең  ғылыми  негізде,  жан-
жақты зерттеледі. Махмуд Қашқаридің «Диуани» - өз заманында ғана 
емес,  бүгінгі  таңда  да  ғылыми  маңызын  жоймаған  еңбек.  Махмуд 
Қашқари – түркі тілдерінің фонетикалық жүйесін де, грамматикалық 
құрылымын да жетік білген, бірақ автор өз еңбегінде түркі тілдерінің 
морфологиясы туралы сәл ғана мәлімет береді де, синтаксисі туралы 
сөз қылмайды. Ол азербайжан тілінің түркі тілдері жүйесіндегі орны 
мен  рөлі  туралы  да  құнды  еңбектер  жазды,  сондай  ғалымның 
қаламынан  Кавказ,  Персия,Орта  Азия,  Қырым  тарихтары  бойынша 
сүбелі  зерттеулер  дүниеге  келді.  (О.Б.«Түркітану».)    2.  Саналы  адам 
сағыңды  сындырмас,  санасыз  адам  жағыңды  тындырмас.  3.  Қошқар 
болар қозының маңдай жағы дөң келер, адам болар баланың етек-жеңі 
кең келер. (Мақал.) 4. Қайғы-қасірет - адамды қанша күйретіп, кәріп 
етіп,  өмірден  түңілдіргенмен,  қанды  шеңгелін  өлердей  батырғанмен, 
адам бойындағы ішкі күш-қуат, ақыл мен даналық, ерлік пен естелік, 
жамандық, бақытсыздық  атаулының бәрінен арашалап қалатын асыл 
қасиет  емес  пе!?  (Журналдан.)    5.Қазіргі  ғаламдасу  кезеңінде 
«ақпараттар  ағынының»толассыз  тасқыны  мен  телеарналардың 
молдығы да өмірге басқаша қарауға, әрі әр нәрсені сын тезінен өткізе 
отырып, терең біліммен қарулануымызды қажет етіп отыр.(Газеттен.) 
6.Оралханның ел жайлы,ауыл жайлы очерктері мен эсселері - көркем 
шығармаларымен  қатар  жасайтын,  қашан  қолға  алсаң  да  қалтқысыз 
сырласып,  дүние  сырларын  ашып  жүре  беретін  біртуар  туындылар. 
(Журналдан.)    7.  Бұл  істің  шындығын  не  көзімен  көрген  айтар,  не 
құлағымен естіген айтар. 8. Осынау кең даланың төсінде туып өскен 
ел  ішінде,  небір  ел  билеген  көсемдер  де,  топ  жарған  шешендер  де, 
Ақан  мен  Біржан  секілді  сал-серілер  де,  айтулы  қазақ  арулары  да 
болған  екен.(Газеттен.)  9.Қарахандықтар  мемлекеті  Бұқара  мен 
Самарқанды  басып  алып,шағын  ұйғыр  тайпаларын  қол  астына 
бағындырды,  Амудария  мен  Сырдария  арасындағы  шұрайлы 
жерлерге  ие  болды.  (О.Б.«Түркітану»)  10.  Дүнияда  менің  мінім  жоқ, 
Дүния  көйлек  кигенім,  Дүнияда  сенсіз  күнім  жоқ,  Дүр  сезіммен 
сүйгенім. (Кітап әлемі.)  
3-тапсырма.  Бекіту сұрақтары 
1. Сөйлем мүшелері туралы түсінік және олардың зерттелуі.      
2.  Сөйлемнің  тұрлаулы  мүшелері,  анықтамасы,  түрлері,  жасалу 
жолдары.  
3. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері, анықтамасы, түрлері.  
4. Сөйлемге тән басты белгілер.  
5.  Сөйлемнің  негізгі  белгілері  мен  құрылысына,  құрамына, 
мағынасына, айтылу мақсатына қарай бөліну түрлері. 

 
222 
6. Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөліну түрлері.    
7.  Болымды  және  болымсыз  сөйлемдер,  жасалу  жолдары  мен 
мағыналық ерекшелігі. 
8. Оқшау сөздер мен сөйлемдер, түрлері. 
4-тапсырма. Бекіту тестісі 
1.
 
Кеңсенің алдында үш-төрт арба бар. Айтылу мақсатына 
қарай қандай сөйлем? 
А.  Хабарлы. В. Лепті. С. Сұраулы. Д. Дұрыс жауабы жоқ 
2. Жай сөйлем эмоционалды бояуына қарай қалай бөлінеді? 
А.  Лепті, лепсіз. В. Мүшеленетін, мүшіленбейтін 
С. Хабарлы, сұраулы. Д. Сұраулы, сұраусыз 
3.  Сөйлемнің  граамматикалық  негізін  құрайтын  тұрлаулы 
мүшелер: 
А. Бастауыш, баяндауыш. В. Бастауыш, толықтауыш 
С. Пысқтауыш, баяндауыш. Д. Анықтауыш, баяндауыш 
4. Жай сөйлем неше предикаттан тұрады? 
А. 1. В. 2. С. 3. Д. Предикат болмайды 
 5.  Толықтауыш  мағынасы  мен  берілу  тәсілі  жағынан  қалай 
бөлінеді? А. Тура және жанама. В. Амал және мекен. 
С. Қабыса байланысқан, матаса байланысқан. Д. Тура және мекен 
6.  Сөйлем  мүшесі  болмайды,  ол  сөйлемнен  тыс  тұрып,  сөйлем 
ішінде келе алатын сөйлем түрі? 
А) Қаратпа сөз. В) Қайталама сөз. С) Қос сөз. Д) Қыстырма сөз 
7. Жақсыз сөйлемнің баяндауышы қандай жұрнақтардан  
жасалады? А) –Қы,-ғы,-кі,-гі. В) –Ып,-іп,-п. С) –Ғын,-гің,-қын,-кін. 
Д) –Ыр,-ір,-р. 
8. Тілдегі модальдік пен предикаттылық құбылыстарымен 
тығыз байланысты тіл-тілдердің барлығында бар, тілдік 
бірліктерге жататын сөздер тобы? 
А) Модаль сөздер. В) Сөйлем мүшелер. С) Модальдық қатынас. 
Д) Модальдық категориялар 
9.Синтаксистік мүше-құрамдарға бөліну-бөлінбеуіне қарай жай 
сөйлем қандай топтарға бөлінеді? 
А. Мүшеленетін, мүшеленбейтін. В. Жалаң, жайылма 
С. Болымды, болымсыз. Д. Екі құрамды, бір құрамды 
10. Ойдың иесін білдіріп, атау тұлғалы есім сөздерден 
жасалатын сөйлемнің басты мүшесі 
А. Бастауыш. В. Баяндауыш. С. Толықтауыш. Д. Анықтауыш 
 
 
 
               

 
223 
5. КҮРДЕЛЕНГЕН СӨЙЛЕМДЕР 
 
5.1 Қазақ тіліндегі күрделенген  сөйлемдердің түрлері 
 
Күрделенген  сөйлем  –  жай  және  құрмалас  сөйлемдердің 
аралығындағы  категория.  Солай  бола  тұрса  да,  жай  сөйлемнің  ең 
жоғарғы  түрі  ретінде  қарастырылады.  Күрделенген  сөйлемдер  екі 
түрде қарастырылады: 
1.Айқындауыштық қосалқы сөйлемдер. Оған оңашаланған 
айқындауышты, қыстырма, қыстырынды және бірыңғай мүшелі 
сөйлемдер жатады. 
2.Cинтаксистік  оралымдар.  Олар  –  қабыспалы  және  жанаспалы 
оралымдар; 
Мысалы, 
сөйлемдердің 
предикаттық 
қатынаста 
жұмсалуы  ондағы  бас  мүшелердің  болуын  қамтамасыз  етсе, 
артибуттық  байланыс  анықтағыш  пен  анықталғыш  сөздердің  орын 
алуына негізделеді. Қайткен күнде де сөйлем мүшелерінің байланысы 
жалпы  сөйлем  құрылысына  әсер  етпей  қоймайды.  Предикаттық 
қатынас  –  (бастауышпен  баяндауыштың  байланысы)  әсіресе, 
бағыныңқы сөйлем құрылысынан талап етіледі. Егер мұндай қатынас 
сөйлем  бойынша  орын  алса,  оның  бағыныңқы  болғаны  да,  бұл 
талапқа жауап бермесе, жайылма жай сөйлемнің күрделі бір мүшесі 
болып танылады.   
Бірде  ол  басқа  сөздермен  мағыналық  жақтан  үйлесе  жұмсалса, 
бірде басқа сөздерді өзіне бағындыра қолданылады. Енді бірде басқа 
сөздердің жетегінде болып, соларға бағынып тұрады. Сондай-ақ жеке 
сөйлемдердің  арасын  байланыстыруға  да  қатысып  отырады. 
Байланыстырғыш  қызметіне  орай  кейде  тіпті  олар  шылаулардың  да 
қызметін  атқарады.  Мысалы,  шартты  райлы  бол  көмекші  етістігін 
алайық.  
1.Мүмкін болса, олай болса тіркесінде басқа сөздердің ыңғайында 
айтылып,  қыстырмалық  мән  атқарып,  өзінен  кейінгі  сөздерден 
оқшауланып  тұрады.  Бірақ  сөйлемнің  мағыналық  байланысында 
өзіндік  рөлі  бар.  Оның  қызметі  айтушы  адамның  түрліше  сезімдегі 
көңіл-күйін  білдірумен  астарласып  жатады.  Сондықтан  қыстырма 
сөздердің бойында сөйлем мүшелері сияқты грамматикалық байланыс 
жоқ болғанымен, жалпы сөйлемнің желісінде оның байланыстырғыш 
(синтаксистік қатынас) қызметі бар екендігі аңғарылып тұрады. Бұл – 
қай  сөздің  болса  да,  сөйлемнен,  сөйлем  құрылысынан  тысқары 
қаралмайтындығын аңғартады.  
2.Болса  сөзі  не  болса  ол  болсын,  болса  болсын,  болмаса  қойсын, 
құрылысындағы тұрақты сөз тіркесін жасап, осы қалпында бір нәрсе 
жайында бейтараптылықты, немесе мақұлдауды білдіріп тұрады.  

 
224 
3.Болса  сөзі  сөйлем  ішінде  қолданылу  ыңғайына  қарай  көбінесе 
байланыстырғыш  қызмет  атқарады.  Бұл  қызмет  жай  сөйлем  аясында 
да,  құрмалас  сөйлем  аясында  да  көрінеді.  Бұл  ретте  ол  жалғаулық  
міндетіне  ие  болады  да,  сөйлем  мүшелерін  не  болмаса  сөйлемдерді 
бір-бірімен байланыстырып тұрады. Мысалы: Ділдәнің күндестігімен 
ашу  -  ызасын  қостаушы  абысын  –  ажын  болса,  қайнаға,  енелер 
болса,  -  бәрі  де  Абайды  Әйгерім  үшін  кінәлайтін.  (М.Әуезов.) 
Осындағы  болса  сөзі  бірыңғай  мүшелердін  арасын  жалғастырып, 
ыңғайластық да, де, және жалғаулықтарының қызметін атқарып тұр.  
4.Болса сөзі екі жай сөйлемді өзара ыңғайластық, салыстырмалық 
қатынаста  бір  бүтін  құрмаластықтың  қарамағына  түсіріп  тұр. 
Мысалы, Бірі – Сапарғали, Нілді заводында жұмыста болса, екінші  - 
Әділ бір бай ағайының  қолында малшы еді. Міне, осы жоғарыда  бір 
ғана  болса  сөзінің  әр  алуан  қызметін  көруге  болады.  Мұндай 
сөйлемдердің  сырт  құрылысы  бірдей  болғанымен,  ішкі  синтаксистік 
қатынастар,  сөздердің  қолданысы  әр  түрлі  ыңғайды  танытып  тұр. 
(Бірі – қыстырма, бірі тұтасымен тұрақты сөз тіркесі, бірі жай  сөйлем 
мен  құрмалас  сөйлемнің  шеңберінде  байланыстырғыш  жалғаулық 
мәнінде  жұмсалған).  Мұндай  сыртқы  модельдеріндегі  ұқсастық 
әсіресе,  тәуелді  конструкциялардың  бойынан  орын  алады.  Тәуелді 
конструкциялар  дегеніміз  –    сөйлемдік  қасиеті  бар,  не  болмаса, 
сөйлемдік  дәрежеге  жете  алмаған  бағыныңқы  сыңарлар  кіреді.  Олар 
өзінен  кейінгі  компонентке  тәуелді  болады,  сондықтан  тәуелді  деп 
аталады.  Сөйлемдік  қасиеті  бар  деп  отырғанымыз  -  әдеттегі 
бағыныңқы  сөйлемдер.  Мысалы,  Сендер  көпірден  асып  кеткенше, 
мен  арттарынан  көз  алмай  қарап  тұрдым.  Яғни,  екі  компонентінің 
де  предикаттық  қатынасы  бар  сөйлемдер.  Ал  «Көпірден  асып 
кеткенше,  мен  арттарыңнан  көз  алмай  қарап  тұрдым»  десек, 
синтаксистік  оралым  болады.  Немесе,  Есіктің  алдына  тоқымды 
төсеп  жіберіп,  Айдарбек  талдан  қорап  тоқуға  кірісті.  Осы 
сөйлемдер  ішіндегі  оралым  негізгі  ойдың  мазмұнын  жан-жақты 
айқындап  отыратын  тізбектелген  күрделі    пысықтауыш  ретінде 
танылады. 
Оралымды  сөйлемде  оқиға  барысы  бір-ақ  субьектінің  төңірегіне 
қазықталады.  Бұлар  –  толық  сөйлемдік  қасиеті  жоқ,  тиянақсыз 
формада  келіп,  сөйлемде  хабарланған  оқиға  желісінің  мазмұнын 
толық  ашу  үшін  әр  түрлі  амалдық  дәрежеде  қолданылатын 
сөйлемшелер.  Мұндай  оралымды  топтардың  бағыныңқы  тәуелді 
сыңарлары есімше, көсемше, шартты рай тұлғасы не болмаса, қимыл 
есімді  сөздермен  қайырылып  тұрады.  Осындай  құрылыстағы 
сөйлемдер  соңғы  кезге  дейін  ортақ  бастауышты  сабақтас  құрмалас 
деп танылып келді. Енді бұл сөйлемдер жай  сөйлемнің   күрделенген 

 
225 
түрі     деп аталатын болады да, алғашқы тәуелді тобы күрделі не 
үйірлі сөйлем мүшелері деп талданады. Мұны 1970 жылдардан бастап 
зерттеген ғалым Қайырболат Есенов болды. 
      3.Тіліміздегі 
күрделенген  сөйлемдердің,  яғни,  тәуелді 
конструкциялардың  қатарына  оқшауланып  келетін  бөлшегі  бар 
сөйлемдерді  де  жатқызамыз.  Мұндай  бөлшектерге  сөйлем 
құрылысымен  астарласып  жататын  оңашаланған  айқындауышты, 
қыстырма және қыстырынды сөйлемдер, сондай-ақ бірыңғай мүшелі 
сөйлемдерді  жатқызамыз.  Бұлардың  құрылысы  сабақтастың 
бағыныңқы компонентімен жақындасады. Оқшауланған бөлшектер де 
бағыныңқылық  қасиетте  жұмсалады,  өйткені  оларда  берілген  хабар, 
ойлар негізгі сөйлемді айқындай, толықтыра түсу үшін қолданылады. 
Демек,  оқшаулана  айтылған  бөлшектер  сырттай  қарағанда, 
оқшауланып  тұрғанымен,  негізгі  сөйлем  мазмұнымен  жымдаса, 
соның мұқтажын өтеу мақсатында жұмсалады. Алғашқы бөлшектерді 
айтпасақ  та,  сөйлемнің  мазмұны  бұзылмайды,  өз  негізін  сақтап 
тұрады.  Алайда,  ой  жалаңаштығы,  сөйлем  бойындағы  айқындылық 
өз-өзінен  сезіліп  тұрады.  Мұның  өзі  оңашаланған  синтаксистік 
категориялардың  жеке  дараланбай,  негізгі  сөйлем  құрылысымен 
тығыз байланыста, желілес айтылатынын дәлелдей түседі. Негізгі ой, 
негізгі мазмұн сөйлемнің түп қазығында болғандықтан, оңашаланған, 
қыстырма,  бірыңғай  тәріздес  «сөйлемдер»  негізгі  сөйлемнің 
мазмұнын  айқындай  түсу  мақсатында  қолданылатындықтан, 
тәуелді  конструкциялар  қатарына  жатады.  Өйткені  бұлар  негізгі 
ойдың  негізін  айқындаушы,  әр  түрде  түсініктеме  беруші  қосалқы 
жол-жөнекей  сөйлемдер  ғана.  Бұлардың  тірелетін  жері  де, 
негізделетін ошағы да негізгі сөйлемнің түп қазығында болады. Олар 
қосалқы  түрде  негізгі  сөйлемге  жанаса  айтылатындықтан,  оларды 
айқындауыштық қосалқы сөйлемдер  деп атаймыз.  
     Сөйлем  дегеніміздің  өзі  айтушының  түрлі  көзқарасын 
білдіретін болса, бұл қасиет көп жағдайда бас мүшелер мен тұрлаусыз 
мүшелердің  бойына  сия  бермейді.  Осындай  жағдайда  сол  сөйлемде 
оңашаланған  айқындауыш  мүшелер  мен  оңашаланған  сөйлемдер 
қабаттастырыла  айтылып,  сөйлемді  түрлі  жақтан  толықтырып 
отырады.  Осыдан  барып  сөйлемнің  құрылысы  да  күрделенеді,  ой 
білдіру  мазмұны  да  күрделенеді.  Бұл  ретте  сөйлемді  күрделендіріп 
тұратын  оңашаланған  мүшелер  мен түрлі  оқшау  сөйлемдер.  Сондай-
ақ  бірыңғай  мүшелі  сөздер  де  күрделенген  сөйлемдердің  басты 
элементі  болып  табылады.  Осы  аталған  конструкциялық  топтар 
сөйлем ішінде біріге, қосақтала айтылып, ой желісінің мазмұнын одан 
сайын  толығырақ  ашып  отырады.  «Қосалқы»  деп  аталатын  себебі  - 
сөйлем  мазмұнындағы  жәйттерді  анықтауда,  дәлелдеуде  қосарлана, 

 
226 
қабаттаса 
айтылатын 
көмекші 
мәндегі 
екінші 
дәрежелі 
конструкциялық  топтар.  Бұлардың  кейбіреуі  сөйлем  мәнінде 
жұмсалса, кейбіреуі оған жете алмайды. 
 
5.2 Оңашаланған айқындауышты сөйлемдер 
 
Оңашаланған  айқындауыш  өз  атына  сай  айқындалатын  сөзбен 
тығыз байланысты болып келеді. Айқындалатын сөзді не сөз тізбегін 
негізгі  сөз  тіркестері  деп  қарап,  ал  айқындаушы  бөлшекті  тәуелді 
бағынышты топ деп қарауымыз керек. Олар қосалқы конструкциялар 
болғандықтан, негізі бір мүшенің түсіндірмесі болып табылады.       
Кейбір  оңашаланған  айқындауыштар  сабақтас  құрмаластың 
құрылысын  еске  түсіреді.  Мысалы,  Полкан,  ит  те  болса,  өзінен  кіші 
әлсіздерді ренжітуді ұятсынып, қанденге тимей тұр (Ы.А). Осындағы 
ит  те  болса  тіркесі  өз  алдына  оңашаланып,  өзінен  бұрынғы  қимыл 
иесі Полканның не екенін білдіруде айқындауыш ретінде жұмсалған. 
Осы  күйінде  сөйлемдік  құрылысқа  ие,  бұл  жерде  жеке  сөйлем  емес, 
бастауышты  айқындау  барысына  байланысты  тәуелді  конструкция. 
Негізгі  конструкция,  негізгі  сөйлем  Полкан  жайында  болып  тұр. 
Сөйлемдердің  ішінен  сөйлем  шығып  жатса  да,  олар  бағыныңқы 
болып  танылмай,  айқындауыштық  мәнде  жұмсалған.  Мысалдар:  А) 
Жас ет, үйткен қойдың еті болғанда, мына табаққа тағы да өзгеше 
дәм  бітіріп,  нәр  береді.    Осындағы  оңашаланған  айқындауыш  мүше 
бастауыштардың  сапалық  қасиетін  айқындап  тұр.  Ә)  Кейде 
бастауыштың  амалдық,  қимылдық  қасиетін  білдіреді.  Біздей 
сусағанға қай ғылым болса да, соңына түссе, алтын асыл қазынадай 
(М.Ә.). 
     Айқындауыштар  кейде  толық  сөйлем  ретінде  оңашаланып 
келеді.  Мұндайда  қыстырынды  сөйлем  құрылысымен  астарласып 
келіп,  онымен  жақындасып  жатады.  Егер  қыстырынды  сөйлемдер 
жалпы оқиға барысына қосақтала айтылса, айқындауыштар негізгі бір 
сөйлем  мүшесіне  байланысты  жетектеле  жұмсалады.  Мысалы, 
Қыстауымыз  -  Шу  өзенінің  төменгі  жағындағы  Қамқалы,  қазіргі 
Мойынқұм  совхозы  орналасқан  жер.  Баяндауыштың  мән-жайын 
айқындап тұрған - оңашаланған сөйлем. 
Бұл  қалада  қызмет  атқаратын  республика  басшыларының 
әрқайсысын  көргім  келеді,  әсіресе,  Сәкен  Сейфуллинді  көргім  келеді. 
(Қызыл сұңқар) 
     Анықтауышты  айқындайтын  сөйлемдер  өте  сирек  кездеседі, 
дегенмен оқта-текте кездесіп отырады. Мысалы, Кәлен сараң шалдың 
«жоғары  шық,  дәм  тат»  деп  айтпасын  біліп,  есік  жақтан  кеткісі 
кеп  самауыр  құйып  отырған  жас  келіншектің,  Алдабергеннің 

 
227 
былтыр  үйленген  үшінші  әйелінің  жанына,  тері  тулаққа  тізе  бүкті 
(Ә.Н.). 
     Пысықтауышты айқындайтын оңашаланған  мүшелер тілімізде 
өте  көп.  Әсіресе,  мезгіл,  мекен  пысықтауыштарды  айқындау  жиі 
ұшырасады. Мысалы, Қазір Құнанбай алдында, жастан бергі дағдыс 
бойынша үндемей отырғанымен, бұл-ерен бүлік, сотқар адам (М.Ә). 
Ақырында, 12-13 жастағы шамасы адам болу керек, тұрған бойынан 
қашып  дуанға  барып,  бір  ноғайға  жаз  қызметке  тұрып,  қыс  оқуға 
барды (Б.М.). 
Жоғарыдағы 
талдаулардан 
байқалғандай, 
оңашаланған 
айқындауыштар 
айқындалатын 
сөздің 
түсініктемесі 
ретінде 
жұмсалатындықтан, олар оқшаулана, оңашалана айтылады.  
    Белгілі  бір  обьект  айқындаушы  сөз  болады  да,  сол  обьектінің 
одан әрі екінші жағынан толықтыра түсуі - айқындауышты сөздердің 
тобын  құрайды.  Тіліміздегі  айқындауыштар  құрылысына  қарай  жеке 
сөздер, сөз тіркестері, кейде жеке сөйлемдер түрінде де кездеседі.                                   
 
5.3 Қыстырма  сөйлемдер 
 
Қыстырма  сөйлемдер  де  -  тәуелді  бөлшек,  негізгі  сөйлемнің 
ыңғайына  қарай  айтылып,  айтушы  адамның  түрліше  көзқарасын, 
ықылас-тілегін  білдіріп  тұрады.  Осы  мәндік  қызметіне  қарай 
қыстырма  ретінде  жұмсалатын  сөйлемдер  негізгі  түпкі  ойға 
айқындауыштық  қосалқы  болады.  Бұл  жердегі  айқындауыштық 
қосалқы дегеніміз - мән-мағынасын ашып, айқындау функциясы емес, 
айтылған  ойға  айтушының  өз  тарапынан  болатын  әр  түрлі  көңіл-
күй,  өзіндік  көзқарасын  білдіретін  қатынасын  айтамыз.  Осындай 
пікірдің  қосақталуы-  сол  сөйлемнің  мазмұнын  күрделендіріп, 
құрылысын  аумақты  қыла  түседі.  Осыдан  барып,  сөйлемнің  ішінен 
тағы  бір  сөйлем  бөлініп  жатқандай  болады.  Бірақ  соңғы  сөйлем 
негізгі  сөйлемнің  модальдық  қатынасын  білдіруші  ғана.  Қыстырма 
сөйлем айтушы адамның әр алуан көзқарас түйінін білдіретін сөйлем 
болса,  мұның  өзі  модальдық  қатынастарға  негізделеді.  Өйткені 
қыстырма  сөздер,  қыстырма  сөйлемдер  болсын,  олардың  құрамында 
модаль сөздер қатынасып отырады.  
Қыстырма  сөйлемдер  басқа  тәуелді  конструкциялар  тәрізді, 
құрылысы 
жағынан 
құрмаластың 
компоненттеріне 
 
өте  
жақындасады.  Оларды  бір-бірінен  ажырататын  шек  -  синтаксистік 
қатынастың  негізіне  құрылса,  онда  олар  құрмаластың  құрамдас 
бөлшегі  болғаны  да,  ал  егер  олар  модальдық  тұрғыдағы  әр  алуан 
көңіл-күй  сезімнің  шеңберінде  қалып  қойса,  сөйлем  ішінде 
қыстырмалық  қызмет  атқарады.  Сонымен,  қыстырма  сөйлем 

 
228 
дегеніміз- өз алдына жеке сөйлем емес, негізгі сөйлемде хабарланған 
оқиға мазмұнына сәйкес айтушының өзіндік көзқаарасын білдірудегі 
қосалқы  түсініктемесі,  жол-жөнекей  алдын-ала  қыстырмалы  ойы. 
Сондықтан  олар  тұлғалық  ұқсастықтарына  қарамастан,  сабақтастың 
компоненті  бола  алмайды.  Мысалы,  Мейлің  қысқа  өлеңдеріңнен 
айтсаң, қысқа өлеңдеріңнен айт. Мұнда қыстырма сөз де, қыстырма 
сөйлем  де  қатар  қолданып  тұр.  Осы  екеуінің  бірігуі  арқылы  сөйлем 
бейтараптылық  мәнге  ие  болған.  Әрбір  қыстырманы  жеке  айтсақ  та 
бұл мән жойылмайды. Ғалым Р.Әміров бұндай сөйлемдерді сабақтас 
құрмалас  деп  таниды.  Мысалы,    Қазір  ән  салып  әуре  болып  не 
қыласың,  салғыш  болсаң,  кешке  сал.  Бұл  алдыңғы  оймен  бірізділікті 
білдіреді.  Алсам,  қызды  еркіммен  алдым.  (Бір  сөздің  екі  рет 
қайталануы арқылы жасалған). 
Қыстырма сөйлемдердің құрылысы:  
1.  Айтуынша,  айтқанда,  айтайын,  байқауымша,  байланысты, 
қарағанда,  бойынша  сөздерімен  аяқталып,  айтушының  бір  нәрсеге 
көзі  жеткендігін,  өз  сенімін,  жорамалы,  болу  жағдайынан  мәлімет 
береді.  Мысалы,  Бір-бірімізге  сенгеннен  кейін  маған  Хамзаның 
айтуынша, Троцкий қаласынан Баймағамбет Зтулин большевиктерге 
тілектес болып қайтқан.  
2.  Алдын-ала  айта  кетуіміз  қажет,  құдай  біледі  деп  айтайын, 
турасын  айтқанда,  алып-қашпа  сөзге  қарағанда,  күзгі  әдеті 
бойынша сияқты тұлғада келеді. 
3.  Қыстырма  сөйлемдердің  енді  бір  тобы  баяндалған  оқиға 
барысындағы  қимылдың  себебін  жормалдап  білдіреді.  Оның 
құрылысы  ма,  ме,  ба,  бе,  па,  пе  демеуліктерінің  тіркесуі  арқылы 
қыстырма  сөйлем  жасайды.  Мысалы,  Кітаптың  қызығына 
түскендіктен  бе,  немесе,  әкесін  күткендіктен  бе,  оның  отырысы 
күндегіден бүгінге ұзаққа созылды. 
4.  Айтушының  көзқарасындағы  топшылау,  жорамал  кім  біледі, 
ойлады  білем,  болу  керек,  неге  екені  белгісіз,  неге  екенін  білмеймін 
тәріздес модаль сөздер арқылы жасалады.  
Сөйтіп,  қыстырма  сөйлемдер  негізігі  сөйлемде  баяндалған  оқиға 
желісіне  байланысты  айтушы  адамның  әр  түрлі  модальдық  мәндегі 
көзқарасын  білдіріп  тұрады.  Қыстырма  сөйлемді  айтпасақ  та,  негізгі 
сөйлем  өз  мазмұн  желісін  үзе  алмайды.  Алайда  онда  баяндалған  ой 
жадағайланып, өзіне қатысты кейбір қосалқы мәліметтерден ойсырап 
қалады. Мұның өзі қыстырмалардың кездейсоқ емес, табиғи процесс 
екенін көрсетеді.  

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: