Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
23 
нің,  -тың,  -тің,  жалғаулардың  бұлайша  түрленуі  үндестік  және 
сингарманизм  заңына  байланысты:  ауылдың  малы  –  ауыл  малы, 
көшенің бірі. 
3.  Барыс  септік.  Барыс  септіктегі  сөз  етістікпен  тікелей  немесе 
жанама байланыса отырып, негізінен толықтауыш кейде пысықтауыш 
та  бола  алады.  Ол  кімге?,  неге?,  қайда?,  кіміме?,  кіміңе?,  кіміңізге?, 
кіміне?,  неме?,  неңе?,  неңізге?,  несіне?  деген  сұрақтарға  жауап  бере 
отырып, мына секілді жалғауларды қабылдайды: -ға, -ге, -қа, -ке, -а, -
е, -на, -не: Біздер үйге қайттық   (–ге барыс септік жалғауы).  
Барыс  септігі  мына  секілді  шылаулармен  тіркеседі  (меңгереді): 
дейін,  шейін,  қарай,  қарап,  тарта,  таяу,  жуық,  жақын,  қарсы, 
байланысты, орай, бола т.б.  
4.  Табыс  септік.  Сөйлемде  тура  толықтауыш  болатын  табыс 
септігі мына секілді сұрауларға жауап береді: кімді?, нені?, кімімді?, 
кіміңді?,  кіміңізді?,  кімін?,  немді?,  неңді?,  неңізді?  және  несін? 
Жалғаулары  мыналар:  -ды,  -ді,  -ты,  -ті,  -ны,  -ні,  -н.  Табыс  септік 
жалғауы  сөйлемде  ашық  не  жасырын  келе  береді:  Түзетпек  едім 
заманды, өзімді тым-ақ зор тұтып (Абай), Мал жер емеді, адам мал 
емеді. Кейде жалғаусыз келген табыс септікті сөз көмекші сөздермен 
тіркескенде күрделі мүше құрамына енеді: құлақ сал, көз тоқтат, тіл 
тигізбе  т.б.  
 5.  Жатыс  септігі.  Жатыс  септігі:  кімде?,  неде?,  қашан?, 
кімімде?  кіміңде?,  кіміңізде?  кімінде?,  немде?,  неңде?,  неңізде? 
несінде?,  қайда?  деген  сұрақтарға  жауап  беріп,  мына  секілді 
жалғауларды  қабылдайды:    -да,  -де,  та,  -те,  -нда,  -нде.  Осы 
жалғаулардың грамматикалық мағыналарына орай жатыс септікті сөз 
негізінен  мекендік  мағынада  қолданылғанымен,  кейде  мезгілді, 
көлемді  де  білдіре  алады  да  жанама  толықтауыш,  пысықтауыш,  ал 
кейде  баяндауыш  та  бола  алады.  Мысалы:  Берекелі  іс  –  бірлікте, 
еңбекте  (баяндауыш);  Ол  түнде  күзетке  шықты  (пысықтауыш); 
Сырдың бәрі сенде екенін кеш ұқтық  (толықтауыш) болып тұр.  
6. Шығыс септігі кімнен?, неден?, қайдан?, кімімнен?, кіміңнен?, 
кіміңізден?,  кімінен?  немнен?,  неңнен?,  неңізден?,  несінен?,  қайдан? 
деген  сұрақтарға  жауап  береді.  Сонымен  қатар,  сингармонизм  мен 
үндестік заңына байланысты мына секілді жалғаулары бар: -дан, -ден, 
-тан, -тен, -нан,  -нен.  
Басқа септік секілді шығыс септігінің жалғауы кейде түсіріліп те 
айтыла береді: қыр асты, болған соң, келген соң т.б. Ал мына секілді 
үстеулер  құрамында:  ежелден,  бірден,  кенеттен,  лажсыздан, 
амалсыздан, етпетінен шығыс жалғауы көнеленіп кеткен.  
7.  Көмектес  септік.  Көмектес  септігі  кіммен?,  немен?,  қалай?, 
кіміммен?,  кіміңмен?,  кіміңізбен?,  кімімен?,  неммен?,  неңмен?, 

 
24 
несінен?  деген  сұрауларға  жауап  бере  отырып,  іс-амалдың  әр  түрлі 
күйлерін,  қалай  іске  асқанын  білдіреді.  Оның  мына  секілді 
жалғаулары  бар:  -мен,  -пен,  -бен,  -менен,  -бенен,  -пенен.  Көмектес 
септігінің басқа септіктерден бір ерекшелігі – жалғауы жіңішке түрде 
ғана  келеді  және  буын  үндестігіне  бағынбайды:    а)  көмектес  септігі 
бірге,  қатар  секілді  шылаулармен  тіркеседі:  менімен  бірге,  онымен 
қатар т.б.; ә) іс-әрекеттің қандай құралмен жүзеге асқанын көрсетеді: 
балтамен  шапты,  қысқышпен  суырды  т.б.;  б)  іс-әрекеттің  себебін 
білдіре алады: шақырумен келдік, телефон соғуымен барды т.б; в) іс-
әрекеттің  амалын  білдіреді:  салмақпен  сөйледі  т.б.;  г)  іс-әрекеттің 
бірлестігін  аңғартады:  онымен  келсең,  бәрі  ойдағыдай  болады;  ғ) 
мезгілдік мәнді де білдіре алады: күнімен, түнімен т.б.  
Көмектес  септігінің  жалғаулары  үстеу  құрамында  көнеленген 
форма ретінде де келеді: жөнімен, ретімен, кезекпен т.б.  
Жіктік  жалғаулары.  Қазақ  тілінде  жіктеу  категориясы  тек 
етістікке  тән  емес  баяндауыш  бола  алатын  барлық  сөз  таптарына 
қатысты  болып  келеді.  Жіктік  жалғаудың  бір  ерекшелігі  –  басқа 
жалғаулардай  емес,  жіктелетін  сөздерге  байланысты  төрт  түрлі 
үлгімен жалғанады. Үлгісі төмендегі кесте бойынша:  
Жақ  
І үлгі            ІІ үлгі        
ІІІ үлгі  ІVүлгі 
І мен  
ІІ сен  
    сіз  
ІІІ ол      
-мын  
-сың  
-сыз  
- 
-мын 
-сың  
-сыз  
-ды     
-м  
-ң   
ңыз  
- 
- айын    
-ыңыз  
-сын 
І біз  
ІІсендер  
  сіздер  
ІІІ олар  
-мыз  
сыңдар   
сыздар  
-   
-мыз  
сыңдар  
-сыздар  
-ды    
-қ  
-ңдар  
 ңыздар  
-  
-айық,  
-ыңдар  
-ыңыз   
-дар  
-сын 
 
Жіктік  жалғаудың  мына  сияқты  ықшамдалған  формасы  да 
кездеседі: -ған есімшесіне, -а, -е, -й көсемшеге байланысты: домбыра 
тартқам, мен келгем; күшің  кір-е-д, мен бар-а-м, бол–а –м т.б. Кейде 
жіктік жалғаулары түсіріліп айтылуы да мүмкін. 
Зат  есімдердің  барлығы  бірдей  жіктеле  бермейді.  Зат  есімдердің 
ішінде адамзат зат есімдері, мамандық атаулары, туыстық қатынасты 
білдіретін  атаулар  немесе  баяндауыш  қызметін  атқарып  тұрған  зат 
есімдер  ғана  жіктеледі.  Мысалы:  І  мен  дәрігермін,  ІІ  сен  дәрігерсің, 
сіз дәрігерсіз, ІІІ ол дәрігер т.б. 
 
 
 

 
25 
2.3 Қазақ тіліндегі нолдік морфема және нолдік форма 
 
Қазақ  тіл  білімінде  нөлдік  морфема,  нөлдік  форма  ұғымы  кең 
қолданылып  жүр,  онымен  байланысты  түрлі  терминдер  де  пайда 
болды,  мысалға  нөлдік  морфема  мен  нөлдік  форма,  нөлдік  элемент, 
нөлдік  белгі,  нөлдік  көрсеткіш,  нөлдік  десигнатор,  нөлдік  аффикс, 
нөлдік флексия, нөлдік суффикс т.б.  
Ы.Е.Маманов  нөлдік  көрсеткіштерді  сөз  формасын  жасау 
тұрғысынан қарайды, ол мынадай 4 түрлі нөлдік форманы көрсетеді, 
олар: жасырын ілік, табыс, барыс септік және бұйрық райдың екінші 
жақ  жекеше  түрі.  С.Исаев,  Н.Оралбаева  өз  еңбектерінде  нөлдік 
морфема  мен  нөлдік  форманы,  Ж.Балтабаева  қазақ  тіліндегі  ілік, 
табыс  септіктердің  нөлдік  формасын  зерттеді.  Қазақ  тіл  білімінде 
зерттеліп  отырған  мәселемен  байланысты  төрт  термин  кездеседі, 
оның бірі – нөлдік көрсеткіш (А.Қ.Хасенова), екінші  – нөлдік форма 
(И.Е.Маманов),  үшіншісі  –  нөлдік  тұлға  (С.Исаев),  төртіншісі  – 
нөлдік морфема, нөлдік форма (Н.Оралбаева, Ж.Балтабаева).  
Нөлдік  көрсеткіш  терминін  өте  кең  мағынада  қолданамыз.  Ол 
фонетика,  морфология,  тіпті  синтаксиске  қатысты  жалпы  ұғым 
ретінде қолданылады. Нөлдік морфема сөздің мағыналы кіші бөлшегі 
сөзде  болмай,  ол  мағынаны  түбір  сөз  ешбір  нақтылы  морфемасыз 
білдіргенде  қолданылады.  Нөлдік  морфема  термині  –  нөлдік  жалғау, 
нөлдік  жұрнақ,  нөлдік  көмекші  сияқты  ұғымдарды  қамтитын  жалпы 
мағыналы  термин,  сондықтан  ол  сөз  формасына  да,  сөз  жасауға  да 
қатысты.  Нөлдік  форма  деген  терминді  түбір  сөз  ешбір  нақтылы 
морфемасыз  сөздердің  түрлену  парадигмасының  бір  мүшесі 
қызметін атқарғанда қолданады. 
Қазақ  тілі  қосымшаларға  бай,  тілімізде  сөздердің  түрленуінің 
түрлі  жүйесі  бар.  Мысалға:  септік,  тәуелдік,  сандылық,  шырай, 
етістіктің  райлары,  болымды-болымсыздық,  жақ  бойынша 
сөздердің  түрленуін  атауға  болады.  Сөздердің  осы  түрлену 
жүйелерінің  бәрінде  дерлік  нөлдік  морфема  мен  нөлдік  форманың 
орын алатыны байқалады.  
Сөздердің  септелуіндегі  нөлдік  морфема  мен  нөлдік  формалар. 
Бұл нөлдік морфемаға бай және іштей ерекшеліктері де бар. Септіктің 
мағыналық  құрылымы  әр  септіктің  мағынасынан  тұратыны  белгілі. 
Осы  жүйедегі  атау  септіктің  де  басқа  септіктерден  өзінше  мағынасы 
мен  атқаратын  қызметі  бары  сөзсіз.  Тек  оның  мағынасы  басқа 
септіктердің қосымшасыз формаларының мағына жиынтығы емес.  
Атау  септіктің  өзіне  тән  белгілі  мағынасы  бар,  ол  мағынаны 
септік  парадигмасының  басқа  ешбір  мүшесі  білдіре  алмайды,  атау 
септіктің белгілі тұрақты қызметі бар, оны қалған септіктегі сөздердің 

 
26 
ешқайсысы  атқара  алмайды,  өйткені  атау  септік  шартты  түрде 
алынған,  сөздің  басқа  септіктерге  түрленбей  тұрғандағы  қалпы  ғана 
емес.  Ол  септік  парадигмасының  бір  мүшесі,  септік  жүйесіндегі  сөз 
формаларының  бірі,  ол  сөйлемдегі  сөздермен  белгілі  бір  қатысқа 
түседі,  синтаксистік  қызмет  атқарады,  тұрақты  мағынасы  бар.  Ол– 
атау септік сөйлемде кім және не туралы айтылатынын білдіреді. Бұл 
– атау септіктің бірден–бір мағынасы. 
Ілік,  табыс,  шығыс,  көмектес  септіктерде  қосымшалы  формалар 
мен  нөлдік  формалар  қатарласа  қолданылады,  сондықтан  бұл 
септіктер  қос  формалы  септіктерге  жатады.  Мысалы:  Сахара 
(сахараның)  заңы  да  бар  қаталдық  (қаталдығымен),  бар  надандық 
(надандығымен),  зұлымдығымен  молаша  мызғымай  қалғандай 
(М.Әуезов).  Ендеше,  тым  құрса,  осындайда  салмақ  (салмақты)  сал 
(М.Әуезов).  Дәрменнің  өзгеше  мұңмен  аса  сезімтал  ажар  беріп 
айтқан әні амандық (амандықта), бейбітшілікте айтылатын сауық 
(сауықтың) әні тәрізді емес (М.Әуезов). Асқар төбе, ел (елге) кеттік 
(Ж.Жабаев).  Бұл  келтірілген  мысалдарда  барлық  септіктің 
қосымшасыз  формалары  қолданылған,  олардың  ауыстыруға  болатын 
қосымшалы  формалары  жақшаның  ішінде  беріледі.  Септіктердің 
қосымшалары  бола  тұра,  оның  сөйлемдерде  сөзге  бірде  жалғанып, 
бірде  жалғанбауы  туралы  түркологияда  түрлі  теориялар  бар.  Олар 
негізінен  мағыналық  ерекшелікке  байланысты,  мысалы,  мағынаның 
белгілілік, белгісіздігі, заттың белгісін білдіретін сөзге айналу, кейде 
сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы байланысуы да көрсетіледі. Әр 
зерттеуші өз теориясын аталған белгілердің біреуіне сүйеніп құрады. 
Түркі  тілдерінде  қосымшалы,  қосымшасыз  формалардың 
қалыптасу  сырын  ашу  қиын  және  оның  бір  ғана  себепке  негізделуі 
мүмкін емес, оған әкелген жол да, оның себебі де өте көп болуға тиіс. 
Оған бірнеше мысал келтірейік. 
1.
 
Астындағы  бөдес  қоңыр  құнанның  омырауы,  құлағы,  көзіне 
шейін тер басқан (М. Әуезов). Бұл сөйлемдегі үш бірыңғай мүшенің 
алдыңғы  екеуі  барыс  септіктің  нөлдік  формасында  тұр.  Осы 
сөйлемдегі  бірыңғай  мүшелердің  әрқайсысын  жіктеу,  даралауға  мән 
бермей,  олар  бірлікте  алынған,  сондықтан  оның  бәрінде  айтылуға 
тиісті барыс септік жалғауы мен шылау ең соңғы бірыңғай мүшемен 
берілген, бұл олардың тұтас топ ретінде алынғанын байқатады. 
Бұны  «мен»  шылауының  қолданылуы  анығырақ  дәлелдейді.  Бұл 
шылаудың байланыстыру, жақындастыру үшін қолданылатынын еске 
алсақ, онда ол арқылы байланысқан бірыңғай мүшенің алдыңғысына 
еш  уақытта  септік  жалғауы  жалғанбауын  түсіну  қиын  емес.  Ол 
арқылы байланысқан екі бірыңғай мүше тұтастық, бірлікте түсініліп, 

 
27 
септік  жалғауы  ол  тұтас  топтың  соңынан  ғана  жалғанады.  Мысалы: 
Үлкен үй мен отауға ғана бөліп қой (М.Әуезов).  
Бірыңғай  мүшелердің  алғашқыларының  септік  жалғауынсыз, 
қосымшасыз формасында қолданылуында тұтастық, бірлік мәні күшті 
болуын  төмендегі  мысал  да  дәлелдей  түседі.  Мысалы:  Тәкежан, 
Майбасар, Ысқақтармен ақылдасып, Шұбар жаңа сайлау алдында ел 
аңғарын  түймек  болған  (М.  Әуезов).  Осы  сөйлемдегі  бірыңғай 
мүшелердің  бәрінің  жекеше  мәні  түсінікті,  бірақ  соңғы  бірыңғай 
мүшеде  көптік  жалғауы  бар,  оның  қолданылуы  да  осы  адамдардың 
рухани  жақындығына,  тұтастығына,  бірлігіне  негізделіп,  соны 
аңғартудың  бір  тәсілі  ретінде  алынып,  септік  жалғауы  да  осы 
тұтастықтың  жалпы  тұлғасы  ретінде  соңғысына  жалғанған. 
Керісінше, әр ойды даралап, нықтап, әрқайсысына мән берілсе, септік 
жалғаулары  түспей,  сөйлемде  септіктің  қосымшалы  формасы 
қолданылады.  Мысалы:  Балаға  да, малшы  –  жалшыға  да  құрық  бар 
(М.Әуезов).  «Да»  шылауы  «мен»  шылауына  қарама–қарсы,  мұның 
бөлу,  даралау  мәні  күшті,  міне,  сондықтан  ол  қолданылған  жерде, 
септік  жалғауы  түспейді,  өйткені  онда  әр  сөздің  мәнін  нығарлау 
күшті, әрқайсысына көңіл бөлінеді. 
Бірыңғай  мүшелердің  сөйлемде  бір–бірінен  арасына  сөз  түсу 
арқылы  алшақтауы  да,  олар  үнемі  қосымшалы  формада  тұрады. 
Мысалы: Менің тілеулестігімді, бауырлық қуанышымды алдынан ала 
барыңдар (М.Әуезов).  
Бірыңғай мүшелердің әр сөзіне көңіл бөлу, оларды даралап, оның 
әрқайсысының  мағынасына  назар  аудару  әр  мүшенің  тек  қана 
септіктің қосымшалы формасында берілуі арқылы көрінеді. Мысалы: 
Парашылды, зорлықшылды, қиянатшылды таңбала, - деді (М.Әуезов). 
2.
 
Қойыңдаршы енді, - деп келте мұрын келіншек отырғандардың 
кеудесіне  соқтыра  серпіп,  кең  көк  шұбар  дастарханды  жайып  та 
жіберді    (Ғ.Мүсірепов).  Бұл  мысалда  табыс  септіктің  қосымшалы 
формасы қолданылған. Оның қосымшалы формада тұруына не себеп 
барын  байқау  үшін,  сөйлемді  түрлендіріп  қарайық:  «Кең  көк  шұбар 
дастархан  жайып  та  жіберді»  деп  өзгертуге  келмейді,  ал  «кең  көк 
шұбар  дастархан  жайды»  деуге  әбден  болады.  Бұған  қарағанда, 
септіктің қосымшалы формасын аналитикалық формалы етістік керек 
етіп тұрғаны байқалады және оның құрамындағы шылаудың да әсері 
бар.  Ол  етістіктің  екпінін  күшейтіп,  оны  объекті  сөзден  бөліңкіреп 
тұр.  Ал  объекті  сөз  дара  етістікпен  тіркескенде,  олардың  арасында 
жақындық  күшейеді,  рас,  дара  етістік  өзімен  қосымшалы, 
қосымшасыз формалы сөздердің тіркесіне немқұрайлы қарайды. Бірақ 
күрделі  етістік,  аналитикалық  формалы  етістік  көбіне  табыстың 
қосымшалы  формасын  қалайды.  Дара  етістіктердің  объекті  сөзбен 

 
28 
жақындауға,  жымдасуға  бейімділігі  тіліміздегі  құранды  етістіктердің 
қалыптасуына  әсер  еткен,  өйткені  құранды,  күрделі  етістіктер 
сөйлемдегі  еркін  сөз  тіркесінен  қалыптасқанын  ескерсек,  онда 
құранды  етістіктердің  құрамында  тек  қана  дара  етістіктердің  болуы 
жоғарыдағы пікірді растайды. 
3.
 
Қалада  бұл  кезде  күзем  жүні  мен  киіз,  тері  –  терсегімен 
базаршылай  келген  ел  жолаушысы  көп  болатын  (М.Әуезов).  Тілде 
«мен»  шылауы  арқылы  байланысқан  екі  бірыңғай  мүшенің  соңғысы 
үнемі  қосымшалы  формада  тұрады.  Бұл  сөйлемде  ондай  сөз  (киіз) 
нөлдік формада қолданылған. Бұл стильдік қажеттен болған, өйткені 
жазушы  мұнда  екі  жайды  ескергені  байқалады:  1)  Егер  сөйлемдегі 
нөлдік  формадағы  сөз  (киіз)  қосымшамен  қолданылса,  сөйлемде 
«мен»  морфемасы  қатарынан  3  рет  қайталанады  және  олардың 
мағыналары  бір  емес,  біреуі  –  шылау,  екеуі  –  көмектес  септіктің 
жалғауы.  Ол  стильді  ауырлатар  еді.  2)  Бұл  сөз  осы  сөйлемде 
қосымшалы  формада  қолданылса,  «мен»  шылауының  мәні 
көмескіленіп, оны көмектес септігінен ажырату қиындайды. Мысалы: 
Қалада  бұл  кезде  күзем  жүні  мен  кигізімен,  тері–терсегімен 
базаршылай  келген  ел  жолаушысы    көп....  Көркем  сөздің  атасы 
Мұхтар  Әуезов  бұндай  мағына  түсініксіздігіне  бармайтыны  белгілі. 
Ол сөйлемдегі әр сөздің, әр морфеманың өз орнында және мағынасы 
анық  болуын  үнемі  қадағалап  отырады.  Сондықтан  бұл  нөлдік 
форманың  қолданылуы  стильмен  байланысты  деп  санаймыз.  Осы 
жағдай  тілде  септіктің  нөлдік  формасының  стильдік  қажеттіктен 
қолданылуы  барын  дәлелдейді.  3)  Көрпе  –  жастық,  асжаулық, 
тегене,  тостаған,  самауырлар  тасыған  жас  әйелдер,  еркектер 
қарбаласады (М.Әуезов). Осы  сөйлемдегі бес бірыңғай мүшенің бәрі 
де  табыс  септіктің  нөлдік  формасында  тұр.  Бұларда  нөлдік  форма 
ықшамдау  мақсатымен  қолданылған.  4)  Базардан  ұн,  шайын,  бұл  – 
бұйымдарын  және  де  асықпай  алып  жатқан  кездері  (М.Әуезов).  Бұл 
сөйлемдегі  ұн деген сөздің нөлдік  формада қолданылуы оның  келесі 
қосымшалы формалы сөзбен үндесу, бір ырғаққа келтіру мақсатымен 
байланысты. Бұл жазушы арсеналындағы тіл көркемдігінің бір тәсілі 
ретінде көрінеді.  
Бұл  аталған  жағдайларды  қорытқанда,  нөлдік  морфеманың 
қолданылуы  екі  мәселеге  саяды:  1)  стильдік  мақсат,  2)  тілдің 
ықшамдау принципінің әсері. Осы екі себепке тілдегі көпшілік нөлдік 
формалардың  қолданылуы  жатады.  Мысалға  жекешелік  пен 
болымдылық мағыналардың нөлдік морфема арқылы берілуі. Бұл екі 
мағынаның  тілдің  грамматикалық  құрылысында  нөлдік  морфема 
арқылы  берілуі    қалыптасқан  және  ол  кейіннен  пайда  болған 
құбылысқа    жатпайды.  Ол  –  дүние  жүзіндегі  тілдердің  көбіне  тән 

 
29 
құбылыс.  Жекешелік  пен  болымдылық  мағынаның  тілде  қосымша 
арқылы  берілуі  тілдің  табиғатында  ықшамдылық  принциптің 
болғанын  көрсетеді.  Осы  мағыналардың  нөлдік  морфема  арқылы 
берілуі тілдік белгілерді ықшамдаған. 
Бірақ  тілде  нөлдік  морфеманың  болуы  аталған  екі  себеппен 
шектелмейді.  Мәселен,  Көне  жазба  ескерткіштер  тілінде  тәуелділік 
мағына изафеттің бірінші түрімен берілуі бар. Ол ілік септіктің нөлдік 
формасы  тілде  қосымшалы  формадан  бұрын  шыққанын  дәлелдейді. 
Ал көне жазба ескерткіштер тілінде ілік септіктің нөлдік формасының 
қосымшалы  формадан  жиі  кездесуі  осы  пікірді  дәлелдей  түседі.  Ол 
кезде ілік септіктің қосымшалы формасы тәуелді заттың иесін, нөлдік 
формасы заттардың арасындағы қатысты білдіруге бейімделген, одан 
осы  екі  форманың  мағынасы  бөлінген.  Міне,  бұл  ілік  септіктің  екі 
формасының  да  тілде  сақталуына  жол  ашқан.  Бұған  стильдік  мақсат 
қосылып, ілік септіктің нөлдік формасын тілде әбден бекіткен. 
Объекті  мағынасы  алғаш  нөлдік  форма  арқылы,  яғни  объектінің 
сабақты  етістіктің  алдынан  тікелей  қосымшасыз  тіркесуі  арқылы 
берілген.  Көне  тілде  әр  объектінің  белгілі  ғана  қимылы  болған, 
сондықтан  әр  объекті  өзіне  қатысты  қимылдың  алдынан  тұрып,  сол 
қимылға  түсетін  объектіні  білдірген.  Қимылға  түсетін  объекті 
негізінен жалпы есімге жататын заттар. Сондықтан күні бүгінге дейін  
табыс  септіктің  нөлдік  формасында,  алдымен,  жалпы  есімдер 
қолданылады.  Тілдің  кейінгі  дамуында  аталған  объектіден  басқа 
сөздердің  де  объектілік  қызметте  қолданылуы  шығады  (үлкенді 
сыйла;  онды  екіге  бөл;  Асанды  көрдім  т.б.).  Объекті  мен  сабақты 
етістіктің арасына сөз түсіп, олардың алшақ қолданылуы да тілде бар. 
Мұндай  жағдайда  объектінің  танылуы  қиындайды,  сондықтан 
олардың  объекті  екенін  көрсету  қажеттігі  туады,  ол  табыс  септіктің 
қосымшалы  формасының  шығуына  әкеледі.  Табыс  септіктің 
қосымшалы  формасының  аталған  және  сол  сияқты  жағдайларда 
міндетті түрде қолданылуы осыған байланысты.  
Табыс  септіктің  нөлдік  формасы  қазір  де  өзінің  алғашқы 
қолданылатын  орнын,  жүйесін  сақтап  қалған,  ол:  жалпы  есім  + 
сабақты  етістік.  Бұл  жүйе  тілде  сақталмаған,  бұзылған  жерде  табыс 
септіктің 
қосымшалы 
формасы 
қолданылады. 
Бұлардың 
қолданылуында стильдің рөлі күшті.  
Тәуелділіктің  нөлдік  формасы.  Тілімізде  өте  ерте  замандардан 
бері  қарай  қолданылып  келе  жатқан  меншіктілікті  білдіретін 
морфемалар  барына  қарамастан,  осы  мағынаның  нөлдік  морфема 
арқылы  берілуі  де  тілден  орын  алады.  Мысалы:  Ие,  ол  соңғы  кезде 
оны–мұныны  сылтауратып,  біздің  үйге  келгіштеп  жүруші  еді, 
сөйтсем,  текке  жүрмеген  екен  (І.Есенберлин).  Осы  сөйлемдегі  біздің 

 
30 
үйге  тіркесі,  біздің  үйімізге  түрінде  де  қолданылады.  Тілде  бұл  екі 
форманың  екеуінің  де  орны  бар.  Мұнда  әңгіме  1-жақ  тәуелдіктің 
көпше түрінің формалары туралы болып тұр, оның тілде қосымшалы 
формасы мен нөлдік формасы қатар қолданылатыны көрініп тұр. Енді 
мына  мысалды  алып  қарайық:  Еңбек  те,  жол  да  өзіңдікі  (М.Әуезов). 
Мұндағы  өзіңдікі  –  меншікті  заттың  иесін,  еңбек,  жол  соған  тәуелді 
заттарды білдіреді, бірақ бұл сөзде оның тәуелділігін көрсетіп тұрған 
нақтылы  көрсеткіш  жоқ,  ал  тәуелдік  мағына  бар.  Ол  мағына  иелік 
мағыналы  сөзбен  синтагмалық  қатынаста  көрінеді.  Олай  болса,  бұл 
сөздер  нөлдік  морфема  арқылы  тәуелділік  мағынаны  беріп, 
тәуелдіктің  нөлдік  формасында  тұр.  Бұл  сөздердің  синтагмалық 
қатысынсыз  тәуелділік  мағына  көрінбейтініне  сүйеніп,  тәуелділіктің 
бұл  түрін  Н.К.Дмитриев  (абстрактная  принадлежность)  дерексіз 
тәуелділік  атаған.  Н.К.Дмитриевтің  бұлай  бағалауына  тәуелділіктің 
нөлдік морфема арқылы берілуі себеп болып тұр. Алғашқы мысал мен 
соңғы  мысалдардағы  тәуелділіктің  нөлдік  формаларының  басқа  да 
айырмасы  бар,  алғашқы  мысалда  нөлдік  формамен  қатар  оның 
қосымшалы  формасы  айтылды,  соңғы  мысалдағы  нөлдік  форма 
туралы оны айта алмаймыз. 
Тәуелдіктің  нөлдік  формасына  оның  жұрнақ  арқылы  берілуі  де 
жатады.  Ол  үнемі  нөлдік  формада  қолданылады,  оның  қосымшалы 
варианты  жоқ.    Бұл    жұрнақ  бойынша    меншікті    заттың  иесін 
білдіретін  сөзге  -нікі,  -дікі,  -тікі  жұрнағы  жалғанады,  меншікті, 
тәуелді  заттың  өзін  білдіретін  сөз  оның  алдынан  нөлдік  формада 
тіркеседі:  кітап  менікі,  қалам  сенікі  т.б.  Тәуелділіктің  нөлдік 
формасындағы  сөз  меншікті,  тәуелді  затты  білдіреді,  бірақ 
синтагмасыз оны білдіре алмайды, ол –нікі жұрнағымен келген иелік 
мағынадағы  сөзбен  синтагмалық  қатыста  тұрып  білдіреді.  Нөлдік 
формада  иелік  мағыналы  сөздің  алдына  тіркесіп,  меншікті  затты 
білдіреді (кітап Ø менікі). 
Тәуелдіктің  нөлдік  формасы  тәуелдік  жалғау  системасына  да 
байланысты. Тәуелдік жалғауы үш жаққа қатысты, әр жақтың өзінше 
морфемасы бар. Солай бола тұра, бірінші жақтың көпше түрі  мен 2-
жақтың  сыпайы  түрінің  қосымшалы  формасымен  қатар  тілде  оның 
нөлдік  формасы  да  бар.  Мысалы:  Біздің  ауылдың  балалары  көрікті 
келеді  (І.Есенберлин).  Мұндағы  біздің  деген  сөзден  меншікті  заттың 
иесін  түсінсек,  ауылдың  деген  сөзден  оның  көпше  1-жаққа 
тәуелділігін  түсінеміз,  бірақ  сол  тәуелділікті  білдіретін  мұнда  1-жақ 
көпше  түрдің  –ымыз  жалғауы  жоқ,  ол  жалғау  сөзде  болмағанымен 
оның  мағынасы  контексте  берілген.  Ол  мағынаның  нақтылы 
морфемасыз  берілуін  нөлдік  морфема  арқылы  берілуі  деп,  нөлдік 
морфемамен  келген  сөзді  тәуелдіктің  1-жақ  көпше  түрінің  нөлдік 

 
31 
формасы деп танимыз. Бұл мағына тек 1-жақ көпше жіктеу есімдігінің 
ілік  септіктегі  формасымен тіркесте ғана беріледі, заттың қай жаққа, 
кімге тәуелді екені жіктеу есімдігінен көрінеді, сондықтан тәуелдіктің 
нөлдік  формасының  мағынасы  синтагмамен  тікелей  байланысты. 
Тәуелдіктің 1-жақ көпше түрінің әрі қосымшалы формасы, әрі нөлдік 
формасы бар. 
Тәуелдіктің  нөлдік  формасының  тілде  пайда  болуы  мағынаға 
ешбір  әсер    етпейді  деу  қиын.  Бұл  формада  категорияның  негізгі 
мағынасы  сақталуымен  бірге,  оның  өзіндік  мағыналық  реңкі  бары 
байқалады.  Мысалы:  -  Қабеке,  жұрттың  бәрін  өзіңізге  теңемеңіз,  - 
деді  жігіт  те  жақтырмай,  -  сіздің  заманыңыз  қой  бағу  болса,  біздің 
заманымыз  –  мынадай  темір  атқа  міну  (І.Есенберлин).  Мұнда 
заманның  кімге  қатыстылығына  мән  берілген,  иелік,  тәуелділік 
мағынаға  мән  берілу  ол  екеуінің  де  ашық,  толық  айтылуын  керек 
етеді.  Нөлдік  формада  тәуелділік  мағынаға  ерекше  мән  беру 
байқалмайды, онда мағына тұтас синтагмаға қатысты көрінеді. Біздің 
ауыл мына жақта ғой, - деді ол, қамшысының ұшымен күңгей жақты 
нұсқап  (І.Есенберлин).  Бұл  екінші  жақ  сыпайы  түрде  де  анық 
көрінеді.  Осы  сөйлемді  –  Сіздің  ауыл  мына  жақта  ғой,  -  деді  ол, 
қамшысының ұшымен күңгей жақты  нұсқап, - деп, өзгертіп қарайық, 
мұнда  жоғарыда  айтылғаннан  басқа  екінші  бір  мағыналық  реңк  те 
бар,  жекеше  екінші  жақ  сыпайы  түрдің  нөлдік  формасында 
сыпайылық мағына сәл бәсеңдеу. 
Тәуелдіктің нөлдік формасы барлық  жаққа байланысты емес. Ол 
негізінен  аталған  2  жаққа  байланысты,  олар:  1-жақ  көпше,  2-жақтың 
жекеше  сыпайы  түрі.  Мұның  біріншісі  тілде  жиі  кездеседі,  екіншісі 
сирек  қолданылады.  Ал  өздік  есімдігі  тәуелдіктің  үш  жағында  да 
нөлдік  формада  қолданылады.  Мысалы:  Халқы  бақытсыз  болса,  өз 
бақытын  көрмейді.  Өз  елім  Ақшатырдан  алыс  болған  соң,  Әкпарға 
еріп,  жазғы  демалыста  соның  аулына  барғанмын.  -Оқасы  жоқ,  біз  өз 
адамдарыңызбыз  ғой,  -  деді  Хасен  де,  жылы  шыраймен,  - 
қуаныштарыңызға ортақпыз (І.Есенберлин). Өз елің, өз тілің болмаса, 
дарының  сенің  кімге  керек...  Сол  дарынымызды  бағалайтын, 
өркендететін  өз  еліміз,  өз  тіліміз  болсын...    (І.Есенберлин).  Бұл 
мысалдардың бәрінде өздік есімдік нөлдік формада тұр. Ол бірден әрі 
тәуелдіктің, әрі ілік септіктің нөлдік формасында тұр, оның үстіне ол 
тәуелдіктің  жекеше,  көпше  де  әр  жағының  нөлдік  формасында  тұр. 
Мұнда  синтагманың  екі  мүшесінің  екеуінде  де  тәуелдік  жалғаудың 
қайталана  қолданылуы  оның  алғашқысын  нөлдік  формаға  көшірген. 
Өздік  есімдіктің  мұндай  тәуелдіктің  түрлі  нөлдік  формасында 
қолданылуы әбден қалыптасқан, тілде ол өте жиі кездеседі. 

 
32 
Өздік 
есімдігінің 
тәуелдіктің 
қосымшалы 
формасында 
қолданылуы да тілден орын алады,  ол екі форма да тілде қатар өмір 
сүреді.  Иелік  мағынаға  мән  бере  айтылғанда,  оның  қосымшалы 
формасы айтылады. Мысалы: Өздерінің қолдарының бос болмағанын 
бір  көргендей  болды  (С.  Мұқанов).  Мұнда  иелік  мағынаға  көңіл 
бөлініп айтылған, сондықтан ол қосымшалы формада қолданылған. 
Тәуелдіктің  бірыңғай  мүшелерде  қолданылуына  байланысты  да 
нөлдік формасы бар. Мысалы: Әлде, менің қатігез  әкем мен ағамнан 
қорқасың ба? Әке мен ағамнан қорыққандықтан емес (І.Есенберлин). 
Бір  бетте  қолданылған  осы  екі  сөйлемнің  алдыңғысында  әкем,  ағам 
сөздері  тәуелдіктің  қосымшалы  формасында  тұр.  Келесі  сөйлемде 
оның біріншісі (әке) нөлдік формада қолданылған, оның қай формада 
тұрғанын көршісі (ағам) көрсетеді.  
Сандылық  категориясындағы  нөлдік  форма.  Сандылық  -  өте 
абстракты  грамматикалық  категория.  Оның  мағынасы  мен  заттың 
нақтылы сан мағынасы бір емес. Бұл категория заттың сандық белгісі 
туралы  жалпы  ұғымға  негізделген,  оның  ішкі  мағыналық  құрамына 
келсек,  ол  жекешелік  және  көптік  мағыналардың  қарама–
қарсылығына  құрылған.  Флективті  тілдерде  бұл  қағида  даусыз 
қабылданып  жүр.  Категория  ең  кемі  екі  мағына  мен  оны  көрсететін 
екі  формадан  тұратыны,  бір  мағына  мен  бір  форма  категория  құра 
алмайтыны  жоғарыда  айтылған.  Осы  тұрғыдан  келгенде,  көптік 
мағына  мен  оның  формасы  өзінше  категория  бола  алмайтыны 
түсінікті. Соған қарамастан, соңғы кезге дейін кейбір түркі тілдерінде 
көптік  жеке  категория  ретінде  танылып  келгені  белгілі.  Бұл  жағдай 
категория  теориясының  тиянақты  болмауының,  форманы  асыра 
бағалаудың  нәтижесі  деп  түсіну  керек.  Түркі  тілдерінде  сандылық 
категориясы  даулы  мәселе  дәрежесінде  қаралып  жүргені  туралы 
бұрынырақ  айтқанбыз.  Бұл  пікір  таласының  тууына  жекешелік 
формалардағы  есім  сөздің  контекске  қарай  кейде  жеке  мағына 
беруімен  бірге,  жалпылық,  жинақтық  мағынаға  қатысы  бары  себеп 
болып  жүр.  Мысалы,  ол  қой  бағады,  мал  қайырады,  ағаш  тасиды. 
Мұндай қолданылу флективті тілдерде де кездеседі. Мысалы, книга –
источник знаний, мұнда бір кітап туралы айтылып тұрған жоқ, жалпы 
кітап туралы айтылған, бірақ ол – жекеше формада. Немесе, собака – 
друг человек, к хвойным относятся сосна, ель, кедр, лиственница т.б. 
Бұл  да  сондай.  Бірақ  орыс  тілінде  сандылық  жекеше,  көпше  түрде 
танылады.  
К.М.Любимов  түркі  тілдеріндегі  зат  есімнің  нөлдік  формасы 
жекешеліктің  формасы  емес,  өйткені  ол  үнемі  контекст,  ситуация 
арқылы анықталады деп, ол түркі тілдерінің аудармалы сөздігінде зат 
есімді жекеше түрде беру дұрыс емес деп, оны әрі жекеше, әрі көпше 

 
33 
түрде  (кітап  –  книга,  книги)  беруді  ұсынады.  Түркі  тілдерінің 
уәкілдері есім сөздің нөлдік формадағы контекссіз, синтагмасыз жеке 
тұрғандағы  қалпын  еш  уақытта  көптік  мағынада  түсінбейді. 
Контексте  жекеше  формада  тұрған  есім  сөздің  объективті  өмірдегі 
затымен  салыстырудың  бәрі  оның  сырын  аша  бермейді.  Мысалға 
жоғарыда  келтірілген  қой  бағады  сияқты  тіркестің  бір  қой  бақса  да, 
көп  қойды  бақса  да,  айтылатыны  рас,  ол  тіпті  көбіне  көп  қоймен 
байланысты  қолданылады.  Ол  орыс  тілінде  де  солай:  пастух  пасет 
овец. Мұның себебі ол тілде де тұтастықта, бірлікте алынады, жекеше 
түсініледі.  Бұдан  грамматикалық  жекешелік  ұғым  бір  санына  жақын 
болғанымен,  онымен  дәл  келуі  міндетті  емес  деген  қорытынды 
шығады.  Оны  мынадан  көруге  болады,  мысалға,  кітапты  бер  деген 
мен  бір  кітап  бер  деген  бір  емес.  Бірінші  мысалда  ол  жекеше  түрде 
айтылған,  сандылық  категориясының  жекеше  түрінің  нөлдік 
формасында тұр, екінші мысалда оның нақтылы саны көрсетілген, ол 
сан  есім  мен  зат  есім  тіркесіне  жатады,  грамматикалық  формаға 
тіркестің  сыңары  жатады.  Ол  (бір)  В.Г.Гусев  пен  Д.М.Насилов 
ұсынғандай жекешеліктің көрсеткіші емес. 
Сандылық  категорияның  осы  ішкі  екі  мағынасының  бірі  арнайы 
морфема  арқылы  беріледі,  ол  –  көптік  мағына,  екіншісі  –  нөлдік 
морфема арқылы беріледі, ол – жекешелік. 
Сандылық 
категориясының 
жекешелік 
мағынасы 
– 
абстракцияланған, грамматикаланған жалпы ұғым, сондықтан ол жеке 
затты  да,  жеке  зат  ретінде  түсінілетін  академик  А.Н.Кононов 
көрсеткен  жалпы  ұғымды  да  қамтуы  мүмкін,  бірақ  мәтіндегі  оның 
негізгі мағынасы көп қолданылатын мағынасы жеке затқа байланысты 
және  оны  –лар  қосымшасынсыз  қолданылған  түбір  сөз  білдіреді, 
анығырақ айтқанда, нөлдік формадағы сөз білдіреді. Оны мына қысқа 
үзіндіден көруге болады. Біз екінші қабаттағы  үйге кірдік. Әдемі бір 
бөлмелі  үй  екен.  Асханасы,  ваннасы  бөлек.  Бөлмесін  жаңа  үлгімен 
жайната  жинап  қойыпты.  Қыз  қолымен  безендірілген  үйдің    жайы 
белгілі  ғой,  суреттерге  де,  стол  үстіне  қойылған  гүлге  де  мін  таға 
алмайсың. Чехословакияда жасалған бір әдемі мебель электр сәулесі 
түсіп,  жалт-жұлт  етеді.  Қыздың  өзі  жататын  тақтасына  таяу, 
терезе алдында диван-кровать қойылған (1. Есенберлин). 
 Бұл келтірілген қысқа үзіндіде 21 рет зат есім (қайталанғанымен 
есептегенде) қолданылған. Соның біреуі ғана көптік мағынада, көптік 
формада  айтылған.  Қалғандары  жекешелік  нөлдік  формада  тұр, 
солардың  екеуінің  ғана  ішкі  мазмұнында  көптік  мағына  бар  деуге 
болады, олар: қол, гүл. Әдетте, олар зерттеулерде көптік мағыналы зат 
есім деп те танылады. Қалған жекешеліктің нөлдік формасындағы зат 
есімдердің  алдында  ешқандай  анықтағыштар  (актуализаторлар)  жоқ, 

 
34 
бірақ  олардың  контексте  жекеше  мағынада  қолданылғанына  ешбір 
күмән жоқ. Осындай жағдайда жекешелік мағынаның  танылуы оның 
нөлдік морфемасын, нөлдік формасын тануды мойындатады. 
Сандылық категорияның мағыналық структурасының бір мүшесі 
– көптік мағына, оның көрсеткіші бары айтылды. Алайда осы көптік 
мағынаның  да  нөлдік  формасы  барын  ескермеуге  болмайды.  Ол  екі 
жағдайда кездеседі:  
1. Тіл білімінде шаш, мұрт, сақал, құм, шөп, қамыс, бидай, тары 
т.б.  осы  сияқты  санауға  келмейтін  заттардың  аты  көптік  мағыналы 
зат  есімдер  деп  танылады,  олар  көптік  жалғауды  қабылдамайды, 
қабылдаса,  ол  басқа  мағыналық  реңк  береді.  Бұларда  көптік  мағына 
танылса,  онда  оның  берілу  жолы,  формасы  да  танылу  керек,  қандай 
мағына  болмасын  белгілі  тәсіл  арқылы  беріледі.  Міне,  бұл  сөздерде 
ол мағынаның  нақтылы қосымшасыз берілуі  теория бойынша нөлдік 
морфемаға жатады. 
2.  Көптік  мағынаның  көршілес  нөлдік  форма  арқылы  берілуі  де 
бар. Бұл қатар қолданылған бірыңғай мүшелердің алғашқыларындағы 
нөлдік  форма,  олардың  қосымшалы  формасы  мен  қашан  да  қатар, 
көрші  қолданылады.  Мысалы:  Ойпат,  ылдилар  шетіне  көз  жетпес 
дария,  көлдерге  айналды.  Ақ  сәлделі,  қолына  тәспі  ұстаған  қожа, 
молдалар  (1.Есенберлин).  Осындағы  ойпат,  дария,  қожа  көптік 
мағынада 
қолданылған, 
бірақ 
көптіктің 
қосымшасы 
сөзге 
жалғанбаған,  қысқартқан  яғни  бұлар  нөлдік  формада  тұр.  Олардың 
көрші  бірыңғай  мүшелері  көптіктің  қосымшалы  формасында 
айтылған. Көптіктің нөлдік формасы тек контекске, бірыңғай мүшеге 
ғана байланысты қолданылады. 
Сандылық  категориясы  да  қарама-қарсылықтағы  екі  мағынадан 
құралғанымен,  оның  әрқайсысының  да  нөлдік  формасы  бары 
анықталды, тек көптік мағынаның нөлдік формамен берілуі өте сирек 
және ол көбіне стильмен байланысты. 
 Жіктеу  жүйесіндегі  нөлдік  форма.  Жіктеу  жүйесіндегі  нөлдік 
форма көбіне 3-жаққа, бұйрық райда 2-жақ жекеше түрге қатысты. 3-
жақтың  қосымшалы  формасы  тек  ашық  райдың  ауыспалы  осы  шағы 
мен келер шағына (барады), бұрынғы өткен шағына (келіпті), бұйрық 
райдың  3-жағына  (келсін)  ғана  қатысты.  Бірақ  қалған  райлардың 
түрлерінде,  қалған  шақтарда,  есім  сөзде  3-жақта    тек  қана    нөлдік 
форма қолданылады.  
 Шартты  райды  алайық,  1967  жылғы  грамматикада  оның  1-2-
жағының  қосымшалары  көрсетіліп,  ал  3-жағы  туралы;  «Үшінші 
жақтың  көрсеткіштері  болмайды»,  -  делінген.  Шартты  райдың  үш 
жақтан  тұратын  жіктеу  парадигмасы  бойынша  әр  жақтың  өзінше 
формасы болатыны сөзсіз. Бірақ оның 1-2-жағының формалары қалай 

 
35 
жасалатыны  көрсетіледі  де,  3-жақта  тек  көрсеткіші  жоғы  ғана 
айтылады.  Шындығында,  оның  3-жағының  жақтық  көрсеткіші 
болмауы  3-жақтық  мағынаның  берілмеуін  емес,  шартты  райдың 
жұрнағынан кейін жіктік жалғауының жалғанбауы етістіктің 3-жақта 
тұрғанын  білдіреді.  Басқаша  айтқанда,  шартты  райда  түрленген 
етістіктерге жіктік жалғауының  жалғанбауы оның 3-жағының нөлдік 
формасы  болып,  ол  осы  парадигмадан  сөз  формаларының  біріне 
саналады.  
Шартты  райдың  1-2-жақтары  парадигманың  қосымшалы  сөз 
формаларына  жатады  да,  3-жағы  нөлдік  морфема  арқылы  жасалған 
нөлдік формаға жатады. Мысалы: Ал халқың  болмаса, оның тілі, ән-
күйі  әдемі дәстүрі  болмаса, онда адам болып өмір сүрудің не қажеті 
бар.  Халқы  бақытсыз  болса,  өз  бақытын  көрмейді.  Халқы  бақытты 
болса,  өзінің  бақытсыздығын  елемейді  (І.Есенберлин).  Бұл 
сөйлемдерде  4  жерде  шартты  райдың  3-жағының  нөлдік 
формасындағы  етістік  қолданылған.  Олардың  нөлдік  формада 
тұрғанын  шартты  райдың  жұрнағынан  кейін  жіктік  жалғауының 
жалғанбағанына  қарап  ажыратамыз.  Рай  формасындағы  етістік  3-
жақтың  бірінде  тұруы  –  шарт.  Жоғарыдағы  етістіктер  шартты  райда 
тұр,  бірақ  оларда  көзге  көрінетін  жақтық  көрсеткіш  жоқ.  Сөз 
құрамында  жіктік  жалғаудың  жоқтығы,  оның  3-жақтың  нөлдік 
формасы екенін көрсетеді. Егер олар 1-2-жақтың формасында тұрған 
болса,  онда  сол  жақтардың  қосымшалы  формалары  қолданылған 
болар  еді.  Парадигмада  нөлдік  форма  тек  3-жаққа  ғана  қатысты, 
сонымен  бірге  олар  3-жақтағы  бастауышпен  қиысып,  3-жақтың 
мағынасын  білдіріп  тұр.  1-2-жақтардың  қосымшалы  формаларымен 
салыстыру арқылы оған қарама-қарсы шартты райда жіктік жалғаусыз 
қолданылған парадигмалық  қатардағы форманың бір түріне жататын 
ол жіктеу жүйесінің нөлдік формасы болады. 
Тілімізде  3-жақтың  қосымшалы  формасының  қолданылуынан 
гөрі, оның  нөлдік формасының  қолданылуы көбірек  орын алады.  Ол 
елегізи қалды. Өйткені ақын ағаның аузына соңғы кезде өлім туралы 
сөз көбірек түсіп  жүргенін байқаған. Бұл жолы да ұстазы сол әдетіне 
салып  тұр...  Тамағынан  өтер  емес...  Бүркіт  Ақан  үшін  әлі  күреспек, 
қайтсе де, сонау қара қарғаны одан қумақ, үркітпек... Бұл – тарихтың 
ақиқат жолы (І.Есенберлин). 
Бұл  келтірілген  мысалдарда  3-жақтың  нөлдік  формасындағы 
сөздер  мыналар:  елегізи  қалды,  байқаған,  әдетіне  салып  тұр,  өтер 
емес, күреспек, қумақ, үркітпек, жолы.  Олар жедел өткен  шақтың, 
бұрынғы өткен шақтың, нақ  осы шақтың, болжалды келер шақтың, 
мақсатты  келер  шақтың  және  есім  сөздің  жіктелу  жүйесінің  3-
жағының нөлдік формасында тұр. Келесі мысалға назар аударайық: 

 
36 
- Сен неге тұрсың, бұл жерде, - деп дүрсе қоя берді, - сен емес пе 
ең менің Ақанмен жақындығымды, бойыма біткен ақындығымды көре 
алмайтын.  Бақас  көңлі  жай  тапқан  шығар,  қуан,  күл.  Көрдің  ғой 
қандай  бағам  бар  екенін.  Табала.  Түкір  бетіме.  Сен  де  кет.  Бар.  (1. 
Есенберлин).  Бұл  мысалдардағы  қуан,  күл,  табала,  түкір,  кет,  бар 
етістіктері  бұйрық    райдың  2-жақ    жекеше  түрін  білдіреді,  бірақ 
олардың  құрамында  нақтылы  жақтық  қосымша  жоқ.  Бұйрық  райдың 
1-3–жақтарының  жіктік  жалғауы  бар,  оның  2-жақ  жекеше  түрінде 
ондай  қосымша  жоқ.  3-жақта  қолданылатын,  3-жақтың  мағынасын 
білдіретін  осы  парадигманың  2-жақ  жекеше  түрінің  қосымшасының 
болмауы  оны  қалған  қосымшалы  жақтарға  қарама-қарсы  қойып,  
оның басқалардай емес, нөлдік морфема арқылы 2-жақтық мағынаны 
білдіретінін көрсетеді. 
Қазақ  тілінде  жіктелу  жекеше,  көпшелікке  де  қатысты  яғни  әр 
жақтың  жекеше  және  көпше  формалары  бар.  Бұл  жүйедегі  үшінші 
жақтың  көпше  түріне    тоқталайық.  1-2-  жақтардың      көпше    түрінің   
арнайы    морфемалары  (-айық,  -йық,  -ыңдар,  -ыңыздар)  бар,  олар 
жекеше түрден басқаша, бірақ 3-жақтың көпше түрінің көрсеткішінде 
ондай  айырма  жоқ,  жекеше  3-жақтық  жалғау  көпше  3-жақта  да  (ол 
барсын,  олар  барсын)  қолданылады.  Мұнда  көптік  мағынаның 
көрсеткіші  жоқ,  3-жақтың  көптік  мағынасының  болып,  бірақ 
көрсеткішінің жоқтығы оны нөлдік морфема арқылы  белгілеуді керек 
етеді.  Ол  нөлдік  морфеманы  1-2-жақтардың  көпше  түрінің  арнайы 
көрсеткіштері  дәлелдейді,  өйткені  мұндай  айрықша  көрсеткіш  3-
жақтың көпше түрінде де болуы керек еді, іс жүзінде ол жоқ. Жіктелу 
жүйесіндегі бұл нөлдік формалардың қалыптасу жайына келсек,  онда 
төмендегі жағдай байқалады. 
Жіктеу  жүйесінің  үшінші  жағының  қосымшасы  бар,  бірақ  ол 
қосымша  белгілі  шақтарда  және  бұйрық  райда  ғана  қолданылады, 
қалған  райлар  мен  шақтарда  ол  қолданылмайды.  Алғаш  3-жақтың 
бәрінде  де  қосымша  қолданылып,  нөлдік  формаға  кейін  көшкен. 
Мұнда  алдымен  оның  үш  жағының  да  қосымшасының  болуы,  тіпті 
осы  3  жақтық  жүйенің  өзі  оны  әуелде  толық  3  жақта  да 
қолданылғанын  көрсетеді.  Қазақ  тілінде  3-жақта  нөлдік  формада 
қолданылатын  райдың  басқа  түркі  тілдерінде  қосымшалы  формада 
айтылуы да оған дәлел. 
Қарачай – балқар тілінде –ған, -ген формасындағы өткен шақтың 
3-жақ  жекеше  түріне  –ды,  -ді  жіктік  жалғауы  жалғанады.  Қарайым 
тілінде келер шақтың болымсыз түріне 3-жақта жіктік жалғауы -тыр 
түрінде жалғанады:  айт-мас-тыр. Керісінше қазақ тіліндегі 3-жақты 
қосымшалы 
формасы 
көптеген 
тілдерде 
нөлдік 
формада 
қолданылады,  олардан  азербайжан,  татар,  құмық,  қырым 

 
37 
татарының  тілдерін  атауға  болады,  оларда  көсемшенің  –а,  -е 
жұрнағы  арқылы  жасалған  шақтың  3-жағына  жіктік  жалғауы 
жалғанбайды,  ол  3-жақта  нөлдік  формада  қолданылады.  Мысалы:  ол 
бара, айта, қала т.б. Бұл келтірілген фактілер 3-жақтық нөлдік форма 
кейін қалыптасқан деген пікірімізді толық дәлелдей алады. 
2-жақ  бұйрық  райдың  нөлдік  формасы  туралы  да  осы  пікірді 
ұсынамыз, ол нөлдік форма да тіл дамуының кейінгі жемісіне жатады. 
Көне  түрік  тілінде  2-жақ  бұйрық  райдың  жіктік  жалғауы  болғаны 
белгілі,  ол  жалғау  нөлдік  форманың  кейіннен  пайда  болғанын 
көрсетеді,  мұнда  да  оның  тілдің  ықшамдау  заңдылығының  әсерінен 
қалыптасқаны  сөзсіз. Бұйрық  райдың 2-жақ  жекеше түрінің  жалғауы 
қазір  де  бірсыпыра  тілдерде  сақталған,  мысалы:  түркмен,  барабин 
татары,  карайым,  ұйғыр,  қырғыз,  алтай  тілдері.  Ол  қазақ  тілінің 
кейбір  диалектісінде  де  (барғын)  сақталған.  Келтірілген  дәлелдердің 
бәрі  2-жақ  бұйрық  райдың  бұрын  жақтық  көрсеткіші  болып,  оның 
қазақ тілінде кейіннен нөлдік формаға көшкенін дәлелдейді. 
     Жоғарыда  3-жақтың  көпше  түрінің  нөлдік  морфема  (олар  келсін, 
олар  келген,  олар  келді)  арқылы  жасалатынын  келтірдік,  міне,  бұл 
нөлдік  форма  да  кейіннен  қалыптасқан.  Түркі  тілдерінің  жіктелу 
жүйесінің  3-жағының  көпше  түріне  арнайы  көптік  морфеманың 
жалғануы яғни оның қосымшалы формасы түркі тілдерінде 3-жақтың 
жекеше қосымшалы формасы мен көпше қосымшалы формасы басқа-
басқа,  олардан  мына  тілдерді  атауға  болады:  чуваш,  азербайжан, 
түрікмен,  гагауз,  татар,  барабин  татары,  башқұрт,  құмық, 
қарачай-балқар, қырым  татары, қарайым, ноғай, өзбек, тува, якут, 
хакас,  чулым-түрік,  шор,  қырғыз,  алтай.  Үшінші  жақтың  көпше 
түрінің  нөлдік  формасы  қазақ,  қарақалпақ,  ұйғыр  тілдеріне  ғана 
қатысты.  Осы  жағдайдың  өзі  оның  алғаш    қосымшалы  формасы 
болып,  нөлдік  формаға  олардың  кейін  тілдің  ықшамдау  принципінің 
нәтижесінде көшкенін көрсетеді. 
Бұйрық  райдың  нөлдік  морфемасы.  Қазақ  тілінде,  басқа  түркі 
тілдерінде  рай  белгілі  морфемалар  арқылы  жасалады,  сондықтан 
райда  айтылған  етістіктің  құрамы  үш  түрлі  мақсаттағы  морфемадан 
тұрады, олар: 1) түбір морфема, 2) рай жасаушы морфема, 3) жақтық 
морфема.  Мысалы:  Сонда  өз  аулыңа  бармақсың  ба?  Өзің  араша 
түсесің  ғой,  ә.  –  Айналайын,  құлыным,  бірінші  рет  алған  бағаңмен 
құттықтаймын,  -  деді.  Дер  кезінде  бұрылдым    (І.Есенберлин).  Осы 
мысалдардағы  ашық  райдағы  етістіктердің  құрамын  қарайық.  Олар: 
бар-мақ-сың,  түс-е-сің,  құттықта-й-мын,  бұрыл-ды-м.  Бұл 
етістіктер  мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспалы осы 
шақ,  жедел  өткен  шақта  қолданылған,  сондықтан  лексикалық 

 
38 
мағынаны  білдіретін  түбір  етістіктен  соң  аталған  шақтардың 
қосымшалары жалғанған, олардан кейін жіктік жалғаулары тұр. 
Райдың  құрылысындағы  бұл  үштік  жүйеге  бұйрық  рай  қайшы 
болып  көрінеді.  Оның  құрамында  нақтылы  көзге  көрінетін  түбір 
морфема  мен  жіктік  жалғау  ғана  бар.  Мұнда  рай  жасаушы  морфема 
жоқ,  бірақ  бұйрық  мағына  бар,  мағына  бар  жерде  ол  мағынаны 
білдіруші форма да бар. Бұл – жалпы зандылық. Олай болса, бұйрық 
рай  нөлдік  морфема  арқылы  жасалады.  Мысалы:  -  Құс  жеткен 
жеріне қонады. Менің де жерім осы болған шығар, кешіріңдер, - Ақан 
кенет  Бүркітті  бауырына  қысты,  -  ал  қош  бол.  Жалғыз  тілегім 
халқынды  сүй...  Бірақ  менше  емес,  өз  жолыңды  тауып  сүй...  – 
Айтқаныңыз  келсін,  құрбым,  -  деді  Бүркіт  те  аға  жолымен 
жастарды  құрметтей.  –  Ағатай,  құтқара  көріңіз,  -  деді  де,  әрмен 
қарай сөйлей алмай, солқылдап жылап жіберді (І.Есенберлин). 
Бұл  бұйрық  райдағы  мысалдардың  құрамы  төмендегіше  болып 
шығады:  кешір-

-іңдер,  қош  бол- 

  -/ 

,  сүй- 

  - 

  ,  кел- 

  -іңіз. 
Міне,  сырттай  бұйрық  рай  райдың  үштік  жүйесіне  қайшы  келетін 
сияқты  болып  көрінгенімен,  ол  да  райдың  үштік  жүйесіне  сай 
келетінін көреміз. Атап айтқанда, бұйрық рай да басқа райлар сияқты 
алғаш  белгілі  морфемалар  арқылы  жасалған  болу  керек.  Оған 
төмендегі дәлелдерді келтіреміз. 
1.  А.Заиночковский  түркі  тілдеріндегі  негізгі  түбірдің  алғашқы 
типі дауыссыз-дауысты (с-г) дыбыстан құралған ашық буынды сөздер 
болған  деген  пікір  ұсынған  болатын.  Егер  осы  пікірге  сүйенсек, 
мынадай жағдай анықталады. Айталық, той, тол, кел, қал, қаш, қой, 
қон түбірлес сөздер десек, мұнда негізгі түбірлер то, ке, қа, қо  болар 
еді.  Бұйрық  мағына  оған  қосылған  қосымшалармен  байланысты 
болып, олардың кейіннен түбірге кірігуінің нәтижесінде түбір бұйрық 
мағына беретін болған, бұйрық мағыналы қөрсеткішке айналған деген 
жорамал жасауға болатын сияқты. 
2.  А.Қ.Хасенова  оян,  оят,  жұбан,  жұбат  етістіктерін  көнеру, 
қосымшаның  түбірге  кірігуінен  қалыптасқан  туынды  түбірлер  деп 
табады,  олар  оя,  жұба  етістіктерінен  жасалған,  теория  бойынша 
бұлардың  өзі  де  алғашқы  негізгі  түбірлер  емес.  Дегенмен,  осы 
түбірлерден  бұйрық  мағына  байқалмайды.  Мұнда  да  бұйрық 
мағынаның  жасалуы  туынды  түбір  жасаушы  жұрнаққа  байланысты 
сияқты. 
3.  Есім  сөздерден  етістік  тудырушы  жұрнақтар  да  етістік 
жасаумен бірге бұйрық  мағына да қосады. Мысалы:  шегеле, әдеміле, 
тіле  т.б.  Бұл  да  әуелден  бастап,  тілде  бұйрық  мағына  сөз  жасаушы 
жұрнақтармен байланысты болған ба деген ойға әкеледі. Мұның бәрі 
өте  көне  түркі  тіліндегі  алғашқы  түбір  етістікте  бұйрық  мағына 

 
39 
болмай,  бұйрық  мағына  морфемалардың  түбірге  кірігіп,  қазір 
ажырамайтын  тұтас  бір  морфемаға  жетуі  бұйрық  райдың  нөлдік 
морфемасын туғызуы мүмкін деген жорамалға әкеледі.   
Нақ  осы  шақтың  нөлдік  морфемасы.  Шақ  мағынасы  түбір 
етістікте  берілмеген.  Қазақ  тіліндегі  шақ  атаулының  бәрі  белгілі 
морфемалар  арқылы  жасалады.  Осы  заңдылыққа  бағынбайтын  қазақ 
тілінде  3  етістік  бар.  Олар:  отыр,  тұр,  жатыр,  жүр.  Мысалы: 
Жарғақ  шалбарының  ызба  бауы  салбырап,  жүресінен  отыр  (Ғ. 
Мүсірепов).  Оң  жағымда  ер  жүрек  комиссарым  Мадияр  жатыр  (Б. 
Момышұлы). Көрінгенді қарғап, ауылға бүйідей тиіп бәйбіше жүр (Б. 
Майлин). Атап айтқанда, бұл 3 етістіктен нақ осы шақ нөлдік морфема 
арқылы  жасалады.  Мысалы:  мен  отырмын,  сен  жүрсің,  сіз  тұрсыз 
т.б.  
Бұл  үш  етістіктен  нақ  осы  шақтың  нөлдік  морфема  арқылы 
жасалуы  кейінен  фонетикалық  процестің  нәтижесінде  қалыптасқан. 
Ертедегі  түрік  тілінде  олар:  олурур,  журур,  турур  түрінде 
қолданылған.  Гаплология  процесі  бойынша  мұндағы  бір  –  ур 
морфемасы қысқарған, бірақ грамматикалық мағына (шақ мағынасы) 
сақталған,  мұндай  қысқартуда  мағына  өзгермейді.  Бұл  сөздерде 
болған  фонетикалық  процесс  түбір  мен  оның  нақ  осы  шақ 
формасының  омонимдігін  туғызған,  сондықтан  қазіргі  тілде  отыр, 
тұр,  жатыр,  жүр  етістіктерінен  нақ  осы  шақтың  нөлдік  морфема 
арқылы  жасалуы  танылады,  тарихи  тұрғыдан  алғанда,  бұл 
етістіктерде  осы  шақтың  қосымшасы  болғандықтан,  олар  осы  шақ 
мағынасын береді. Ал осы шақтағы  жатыр етістігінде қосымшаның 
қысқаруына ондай фонетикалық жағдай болмағандықтан, ол қосымша 
сақталған. 
Дербес  мағыналы  жат  етістігінен  қазір  де  нақ  осы  шақ  –ыр 
жұрнағы арқылы жасалады. Мысалы: мен жат-ыр-мын, сен жат-ыр-
сың,  сіз  жат-ыр-сыз  т.б.  Бұл  жұрнақ  жоғарыда  келтірілген 
мысалдардағыдан  –  көне  түркі  тілінде  осы  шақ  жасаған,  ол  басқа 
түркі  тілдерінде  қазір  де  қолданылады.  Біздің  тілімізде  ол  тек  осы 
жалғыз  етістікте  ғана  сақталған.  Ал  жоғарыда  аталған  үш  етістікте 
фонетикалық  процестің  нәтижесінде  оның  қысқаруы  оларда  нақ  осы 
шақтың нөлдік формасын қалыптастырған. 
Басқа  етістіктерден  нақ  осы  шақ  аталған  4  етістіктің  бірінің 
тіркесуі  арқылы  жасалатын  болғандықтан,  оның  аналитикалық 
форманттары қалыптасқан.    
Нақ  осы  шақтың  күрделі  түрі  етістіктің  –а,  -е,  -й,  -ып,  -іп,  -п  
тұлғалы  көсемше  түрі  мен  отыр,  тұр,  жатыр,  жүр  деген  қалып 
етістіктерінің көмекші етістік мәнінде тіркесінен жасалады. Мысалы: 
Ол  шыдай  алмай,  қатты  қиналып  жатыр  (  Ғ.Мүсірепов).  Нағима 

 
40 
тамақ  асып,  табаны  жерге  тимей,  жүгіріп  жүр  (Т.Ахтанов).  Қой 
боздап, қойшылар уыз ішіп жатыр (І.Жансүгіров). Қыстықтың арғы 
шеті тиісті сыбағаларын алып жатыр (Б.Момышұлы). «Большевик» 
деген сөзді Етікбай да Үміт те естіп келе жатыр (Б.Майлин).  
Күрделі нақ осы шақтың болымсыз түрі екі жолмен жасалады: 
а)  қалып  етістіктерінің  есімше  тұлғасында  келіп  –ған  /  -ген..... 
жоқ  сөзімен  тіркесуі  арқылы  жасалады.  Мысалы:  Қарынбай 
көрсеткен орынға отырған жоқ («Қазақ әдебиеті»). 
ә) күрделі етістіктің құрамындағы негізгі етістікке –ма/–ме, -ба/–
бе,  -па/–пе  жұрнақтарының  жалғануы  арқылы  жасалады.  Мысалы: 
Бұл  уағдаластықтың  орындалуы  ойдағыдай  болмай  отыр  («Егемен 
Қазақстан»).  
Етістіктің  болымды-болымсыздық  категориясының  нөлдік 
формасы.  Болымдылық  пен  болымсыздық  –  тілде  кең  қолданылатын 
өте жалпы мағына. Ол сөз таптарының көбіне қатысты.  
Етістікте  бұл  мағынаның  көрінуі  мүлдем  басқаша.  Етістікте  бұл 
қарама-қарсы  екі  мағына  бүкіл  етістік  атаулыға  қатысты.  Осы 
ерекшелігіне  байланысты  түркологтар  оны  етістіктің  болымды, 
болымсыз  аспекті  (положительный,  отрицательный  аспект)  деп 
атайды. Бұл - өз алдына қарама-қарсы мағыналық құрамнан тұратын 
жалпы абстракты мағынасы бар, олардың берілу жолы бар, формасы 
бар етістіктің үлкен категориясы. 
Бұл  категорияның  мағыналық  тармақтарының  әрқайсысының  өз 
формасы  бар  делінді,  оның  бірі  –ма,  -ме  және  аналитикалық 
форманттар  арқылы  жасалады,  екіншісі  нөлдік  морфема  арқылы 
жасалады,  нөлдік  формада  тұрады.  Ол  нөлдік  морфема  тілде  түбір 
етістік  арқылы  беріледі.  Әр  түбір  етістік  лексикалық  мағынаны 
берумен  бірге  болымдылық  мағынаны  да  білдіреді:  кел,  бар,  айт, 
көзде,  ақта,  көгер,  алып  кел  т.б.  Есім  сөзде  түбір  лексикалық 
мағынамен  бірге  жекешелік  мағынаны  білдірсе,  түбір  етістік 
болымдылық  мағына  береді.  Тілде  болымдылық  мағынаның  ешбір 
нақтылы  көрсеткішсіз  яғни  нөлдік  морфема  арқылы  берілуі 
қалыптасқан,  оның  қарама-қарсы  болымсыз  мағынасы  үшін  тілде 
арнаулы  морфемалар  калыптасқан.  Тілде  артық  еш  нәрсенің  болуы 
мүмкін емес, тіл – соншалықты ұқыпты, үнемді жүйелі құбылыс. Осы 
үнемділіктің  бір  көрінісіне  түбір  сөздің  тек  лексикалық  мағына  ғана 
білдіріп 
қоймай, 
кейде 
оның 
бірнеше 
грамматикалық 
категориялардың  формасы  қызметін  атқаруы  жатады.  Оған  мысал 
ретінде  түбір  етістіктің  түбір  қалпында  әрі  болымдылық,  әрі  бұйрық 
райдың  2-жақ  жекеше  түрінің  қызметін  атқаруын  келтіруге  болады. 
Бұл қызметтерді етістік барлық уақытта атқармайды, осы қызметтерді 
бірден  атқаруы  бұйрық  райға  байланысты.  Бұйрық  райдың  1-3-

 
41 
жақтарында, 2-жақ көпше түрінде етістік нөлдік морфемалар арқылы 
әрі бұйрық, әрі болымдылық мағыналарды білдіреді. Мысалы: келсін, 
келіңдер, дегенде 3-жақтың, 2-жақтың көпше түрінің мағынасын –сін, 
-іңдер  морфемалары  береді.  Ал  ондағы  бұйрық,  болымдылық 
мағыналары түбір арқылы яғни нөлдік морфемалар арқылы берілген. 
Бұйрық  райдың  2-жақ  жекеше  түрінде  түбірдің  атқаратын 
қызметі  одан  да  көбірек,  онда  3  нөлдік  морфеманың  қызметі  қоса 
атқарылады,  мысалы:  сен  кел,  сен  ал,  сен  бар,  сен  оқы,  сен  тыңда 
дегендерде  әрі  болымдылық,  әрі  бұйрық,  әрі  бұйрықтың  2-жақ 
жекеше  субъектіге  бағытталуы  беріледі.  Етістіктің  бұл  нөлдік 
формасының  қалыптасуы  туралы  нақтылы  пікір  айту  қиын. 
Ш.Баллидің  барлық  нөлдік  формалар  кейіннен  қалыптасқан, 
морфеманың  қысқаруынан  сөз  нөлдік  формаға  көшкен  деген  пікірі 
бар. Оны қазақ тіліндегі бірсыпыра нөлдік формалардың қалыптасуы 
растайды. Бірақ ол нөлдік форманың қалыптасуының бірден-бір жолы 
деуге  болмайды.  Оған  жекешеліктің,  болымдылықтың  нөлдік 
морфемалар  арқылы  жасалуы  дәлел  болады.  Бұл  мағыналардың 
нөлдік  морфема  арқылы  жасалуын  кейінгі  құбылысқа  жатқызуға 
ешбір  дерек  жоқ,  сондықтан  ол  тілде  тарихи  берілген  деп  танимыз. 
Бұдан  шығатын  қорытынды  тілде  нөлдік  форма  екі  түрлі  жолмен 
қалыптасқан: 1) нөлдік форма тілде тарихи берілген, 2) нөлдік форма 
нақтылы морфеманың қысқаруы, кірігуі арқылы қалыптасқан. Сөйтіп, 
етістіктің  болымдылық  мағынасының  нөлдік  формасы  тілде  тарихи 
берілген нөлдік формаға жатады. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: