Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
65 
сексен,  тоқсан  сан  есімдері  тарихи  тұрғыдан  қарағанда    алты+он, 
жеті+он, сегіз+он, тоғыз+он сөздерінен бірігу тәсілі арқылы жасалған. 
Сан есімдердің мағыналық топтары. Сан есімдер сандық мөлшерлік 
ұғымдарды  білдіруде  семантика-морфологиялық  тұрғыдан  мына 
секілді  алты  топқа  бөлінеді:  есептік,  реттік,  болжалдық,  жинақтық, 
топтық,  бөлшектік  сан  есімдер  болып.  1.  Есептік  сан  есімдер  басқа 
сан  есімдер  түрлерінің  жасалуына  негіз  бола  отырып,  заттық, 
құбылыстық,  жалпы  іс-әрекеттің  болсын  сандық  мөлшерін  нақтылы 
көрсете  отырып,  іштей  ондық:  бір  -  он,  жүздік  бір  жүз  –  тоғыз  жүз, 
мыңдық бір мың тоғыз жүз және мыңдық бір мың – жүз мың сандар 
болып  бөлінеді.  Сонымен  бірге  бұл  сандар  тіркесу  жағынан  аралас 
ретінде де тілімізде қолданыла береді: бір мың тоғыз жүз тоқсан төрт 
т.б. 2. Реттік сан есім. Реттік сан есімдер заттың сандық ретін білдіре 
отырып, есептік сан есімдерге –ыншы, -інші жұрнақтарының жалғану 
нәтижесінде  жасалады.  Бұл  сан  есімдерде  субстантивтенбесе 
морфологиялық  жақтан  түрленбейді  және  құрамы  жағынан  дара, 
күрделі  болып  келгенде  жұрнақтар  (-ыншы,  -інші)  соңғы  сан  есімге 
жалғанады.  Мысалы:  Ол  бірінші  келді.  Біреулері  жолға  түсті, 
екіншілері  көлік  тосып  қалды.  Дайындықтың  күштілігінен  он 
төртінші  орыннан  он  бірінші  орынға  көтерілді.  3.  Жинақтық  сан 
есімдер.  Жинақтық  сан  есімдердің  бір  ерекшелігі  – ондық  жинақтық 
ұғымды  білдіре  отырып  –ақ  (-еу)  аффикстері  нәтижесінде  бірден 
жетіге  дейінгі  санды  қамтиды  және  үнемі  абстрактілі  ұғымда 
қолданылғандықтан көпшілігінде субстантивтенген түрінде кездеседі: 
Анадан алтау, анадан төртеу, жалғыздық көрер жерім жоқ. 4. Топтау 
сан  есім.  Сан  есімдерді  мағыналық  жағынан  топтап  көрсететін  сан 
есімнің  бұл  түрі  –дан  жұрнағы  және  оның  басқа  да  варианттары 
арқылы  жасалады:  төрттен,  бестен  т.б.  Морфологиялық  құрамы 
жағынан  дара,  яғни  түбірге  жұрнақ  қосылу  арқылы  формасынан: 
елуден,  мыңнан,  отыздан  немесе  қосарлану,  тіркесу  нәтижесінде 
күрделі  түрі  де  кездеседі:  он-оннан,  екі-екіден,  жиырма  төрттен, 
қырық отыздан. Мұндай күрделі түрінде топтау сан есімін жасайтын  
жұрнақтар  соңғы  сан  есімге  жалғанады.  Топтау  сан  есімнің 
грамматикалық  бір  ерекшелігі  –  сөз  түрлендіруші,  сөз  тудырушы 
формалардың  қосылмауы. 5. Болжалдық сан есімдер. Болжалдық сан 
есімдер зат не құбылыс мөлшерін тікелей емес тұспалдай атап, мына 
секілді морфологиялық тәсіл арқылы, яғни: -дай (-дей, -тай, -тей, -ер) 
жұрнақтарының  қосылуы  арқылы  жасалады:  елудей,  бесеудей, 
тоғыздай,  жетпістей  т.б.  Ал  –ер  жұрнағы  тек  бірер  болжалдық  сан 
есімде  ғана  қолданылады.  6.  Бөлшектік  сан  есімдер.  Зат  не 
құбылыстың  сандық  бөлшегін  білдіретін  сан  есімдер  бөлшектік  сан 
есімдер  деп  аталады  да,  олар  үнемі  күрделі  сөздер  формасында 

 
66 
қолданылады. Мысалы, үйдің үштен бір бөлігі. Бөлшектік сан есімдер 
синтаксистік  тәсіл  арқылы  жасалады  да,  оған  грамматикалық 
тұлғалардың  бірі  міндетті  түрде  жалғанып  отырады.  Олар  мына 
секілді болып келеді. 1) компоненттердің бірінші сыңары ілік, екінші 
сыңары тәуелдік  формада (матасу)  келу, мүмкін: төрттің бірі, онның 
екісі;  2)  компоненттің    бірі  шығыс,  екіншісі  атау  тұлғалы  болып 
келеді: үштен бір, бестен төрт, 3) компонентінің бірі шығыс, екіншісі 
тәуелдік формасында да келуі ықтимал: екіден бірі, жиырмадан төрті 
т.б.  Сан  есімдердің  сөйлемдегі  қызметі.  Ал  сөйлемде  сан  есімдер 
негізінен анықтауыштық қызмет атқарады: Біз бірінші жолдан екінші 
жолға  ауыстық.    Бастауыш  қызметін  атқаруы:  Үшеуі  жар  басына 
келіп  отырды.  Отыз  –  алтыға  бөлінбейді  т.б.  Баяндауыш  қызметін 
атқаруы:  Үйде  отырған  адам  саны  он  алты.  Түптеп  келгенде,  бидің 
кіналы  деп  табатыны  –  екеуі  т.б.  Пысықтауыш  қызметін  атқаруы: 
Алтыда  аудан  орталығында  болуым  керек  т.б.  Толықтауыш 
қызметін  атқаруы:  Отыз  алтыға  бөлінеді.  Қырық  жетісін  айдап 
айттырғалы  келіпті  т.б.  Сонымен,  сан  есімдер  субстантивтенсе, 
онда сөйлемнің барлық мүшелері бола алады. Сол секілді сан есімдер 
сөйлемде  кез  келген  сөздермен  тіркеспейді.  Олар  негізінен  зат 
есіммен  немесе  заттанған,  зат  есімнен  туған  сын  есімдермен, 
етістіктермен және ғана, -ақ шылауларымен тіркесе алады. 
 
4.4 Есімдік 
 
Қазақ тіліндегі өзіндік ерекшелігі мол сөз табының бірі - есімдік. 
Есімдік  үнемі  заттың  атын,  сынын,  санын  айтудың  орнына 
қолданылады.  Яғни,  есімдердің  орнына  қолданылады.  Есімдіктер 
белгілі бір ойды түсінікті жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. 
Есімдіктердің  мағынасы  өзінен  бұрын  айтылған  сөзге  не  сөйлемге 
қарай  айқындалады.  Мысалы:  жіктеу  есімдіктері:  мен,  сен,  ол 
сөйлеушінің  белгілі  болуына  байланысты  нақтыланады.  Мен  кітап 
оқыдым.  Сен  кино  көрдің  деп  айтатын  болсақ,  есімдіктердің  нақты 
кімге  байланысты  айтылғанын  аңғара  аламыз.  Ал  егер  есікті  біреу 
қағып рұқсат сұрайтын болса, бұл кім деп сұраймыз. Бейтаныс дауыс 
менмін  деп  жауап  береді.  Танымағасын  менің  кім  деп  сұрайсын.  
Демек,  есімдіктердің  өз  алдына  нақты  мағынасынан  ғөрі,  сілтеу, 
нұсқау  мағыналары  басым  болады.  Есімдіктер  нақты  затты 
сипаттамай,  анықтамай,  сынын  көрсетпей  тек  соларға  нұсқау 
қызметін атқарады. Есімдіктер есімдермен тығыз байланысты болып, 
әдетте,  солардан  кейін  келіп  отырады.  Бірақ,  олардың  атқаратын 
қызметі әр түрлі болып келеді. Есімдіктердің бір тобы заттық ұғымды 
білдіретін  сөздердің  орнына  жұмсалып,  заттық  атаулардың 

 
67 
орынбасарлары  болады  да,  екінші  тобы  заттың  белгісін  білдіретін 
сөздердің  орнына  қолданылып  белгі  атауларының  орынбасарлары 
болып 
отырады. 
Бұлардың 
алғашқысын 
тіл 
ғылымында 
субстантивтік  есімдіктер,  соңғысын  атрибуттық  есімдіктер  деп 
атайды. 
Қазақ  тілінде  басқа  сөз  таптары  есімдіктер  қатарына  ауыса 
алмайды. Тек, бір, біреу сияқты сан есімдер болмаса. Олар белгісіздік 
есімдігі болып та келіп отырады. Субстантивтік есімдіктер кез-келген 
жерде  көптеле  де,  септеле  де,  тәуелдене  де,  жіктеле  де  береді.  Ал 
атриутвтік  есімдіктер  дәл  өз  мағынасында  қолданылып  тұрғанда  сөз 
түрлендіретін  формалардың  ешқайсын  да  қабылдамайды.  Сөз 
өзгеретін  формалар  атрибутивтік  есімдерге  тек  субстантивтенген 
жағдайда ғана қосыла алады. Есімдіктердің бәріне бірдей, тең, ортақ 
заңдылық  -  олардың  бәріне  тән  бір  формалар  мен  өзгеру 
амалдарының  жоқтығы.  Осы  белгісі  арқылы  есімдіктер  басқа  сөз 
табынан  оқшауланады.  Есімдіктер  шығу  төркіні  жағынан  екі  топқа 
бөлінеді: бірі көне заманнан келе жатқан  байырғы түбір есімдіктер, 
екіншісі  тіліміздің  даму,  жетілу  процесінде  туып,  қалыптасқан 
есімдіктер. Есімдіктердің алғашқы тобына жататын  есімдіктер түбір 
сөздер сипатында болады. Мысалы: мен, сен, ол, сіз, біз, қай, кім, не, 
бұл, осы. Есімдіктердің екінші тобы үш топқа бөлінетін есімдіктерден 
тұрады:  а)  алғашқы  мағыналары  өзгере  келе  есімдіктер  дәрежесіне 
ауысқан  сөздер:  бір,  бар,  біреу,  бүкіл,  түгел  т.б.  ә)  морфологиялық 
тәсіл арқылы / -у элементі/ жасалған есімдіктер: мына-у, сона-у және 
әр  түрлі  формалар  арқылы  қалыптасқан  есімдіктер:  барлық,  барша, 
қанша, ешқандай, әлдеқашан, әлдекім, т.б.  
Синтаксистік қызметі жағынан берік қалыптасқан заңдылық жоқ. 
Олар  сөйлемде  баяндауыш,  анықтауыш,  толықтауыш,  пысықтауыш, 
бастауыш болады. 
Қазақ  тілінде  есімдіктер  саны  көп  емес.  Олардың  саны  70-тен 
аспайды. Бірақ олардың атқарар қызметі орасан зор және жан-жақты. 
Мағыналарына қарай олар 7 топқа бөлінеді: 
1. Жіктеу есімдіктері 
2. Сілтеу есімдіктері 
3. Сұрау есімдіктері 
4. Жалпылау есімдіктері 
5. Өздік есімдіктері 
6. Белгісіздік есімдіктері 
7. Болымсыздық есімдіктері. 
Жіктеу  есімдіктері.  Саны  жағынан  өте  көп  емес,  бірақ  қызметі 
жағынан  жиі  қолданылатын  есімдіктер  тобы.  Оларға  мына  сөздер 
жатады:  мен,  сен,  сөз,  ол,  біз,  біздер,  сіздер,  сендер,  олар.  Жіктеу 

 
68 
есімдіктері  үнемі  жақтық  ұғыммен  байланысты  болып,  әрқашан 
белгілі  бір  жақты  көрсету  үшін  қолданылады.  Сондықтан  үнемі 
адаммен  байланысты,  яғни  сөйлеуші,  тыңдаушы  және  басқа  адам 
деген ұғымды беру үшін айтылады. Мысалы: мен есімдігі тек I жақта 
айтылады  да  сөйлеуші  дегенді,  сен  есімдігі  II  жақта  айтылады  да 
тыңдаушы дегенді, ал ол есімдігі III жақта беріледі де бөгде кісі деген 
түсінікпен байланысты болады. 
Жіктеу  есімдігінің  III  жағы  ол  сілтеу  есімдігімен  ортақ  болып 
келеді.  Оның  мағынасы  сөйлем  ішінде  ғана  дифференцияланып 
/сараланады,  бөлінеді/    анықталады.  Мысалы:  Ол  келді.  -  Ол  адам. 
Алғашқысы жіктеу есімдігі болса, соңғысы сілтеу есімдігі. Лингвист-
ғалым  Ә.Төлеуов  ол  есімдігінің  о  бастағы  түбірі  о  болуы  керек  деп 
топшалайды.  Ғалым  бұл  пікірінің  көптік  формасын  қабылдаған 
кездегі өзгерісіне байланысты айтады. Мысалы: о-лар. Сондай-ақ бұл 
есімдіктің  септелу  үлгісіде  ерекше.  Жіктеу  есімдіктерінің  бәрі  де 
септік жалғауларын қабылдай алады. Мынадай формада септеледі: 
Жекеше: 
А. Мен, сен, сіз, ол. 
І.  Менің, сенің, сіздің, оның. 
Б. Маған, саған, сізге, оған. 
Т. Мені, сені, сізді, оны. 
Ж. Менде, сенде, сізде, онда. 
Ш. Менен, сенен, сізден, онан /одан/. 
К. Менімен, сенімен, сізбен, онымен. 
Көпше: 
А. Біздер, сендер, сіздер, олар. 
І.  Біздердің, сендердің, сіздердің, олардың. 
Б. Біздерге, сендерге, сіздерге, оларға. 
Т. Біздерді, сендерді, сіздерді, оларды. 
Ж. Біздерде,сендерде, сіздерде, оларда. 
Ш. Біздерден, сендерден, сіздерден, олардан. 
К. Біздермен, сендермен, сіздермен, олармен. 
Осы  септеуде  тек  сіз  есімдігі  ғана  есімдер  сияқты  түрленбей 
септеліп отыр. Ал мен, сен, ол есімдіктерінің септелу жүйесінде біраз 
ерекшеліктер бар. Олар мыналар: 
1. Ілік, барыс, табыс, шығыс септіктерінде соңғы -н дыбысы түсіп 
қалады; 
2.  Мен,  сен  есімдіктері  барыс  септігінде  ма,  са  болып  өзгеріп 
отырады; 
3. Барыс септігі ған түрінде болып келеді; 
4. Көмектес септігінде дәнекер -ы,-і дыбыстары қолданылады; 
5. Ол есімдігіндегі соңғы -л дыбысы -н дыбысына айналады. 

 
69 
Бірақ  бұл  ерекшеліктерді  қопармалық  белгі  деп  есептеуге 
болмайды.  Бұл  ерекшеліктер  есімдіктердің  көпшілігінде  сақталған 
ерекшеліктер деп айтуға болады.  
Тәуелдік  жалғауын  тек  III  жақтағы  ол  есімдігі  ғана  қабылдайды. 
Мысалы:  оны,  оларың,  оларым  т.б.  Жіктеу  есімдіктері  өзінің  жеке 
жақтық  мағынасында  қолданылғанда  меншікті  білдіретін  -  нікі,  -дікі 
жұрнақтарын қабылдайды. 
Біз  есімдігінің  мағыналық  реңкі  әр  түрлі  болып  келеді. 
Біріншіден, біз бірінші жақтағы көпше форма. Әдетте, көптің атынан 
айтылады.  Екіншіден,  бұл  есімдікті  жеке  адам  да  айтуы  мүмкін. 
Әсіресе,  ғылыми  стильде  автор  сыпайыгершіліктен  мен  демей  біз 
дейді. 
     Жіктеу  есімдіктеріне  жіктік  жалғауы  өзіндік  ерекшелікке  сәйкес 
жалғанады.  Есімдік  қай  жақта  тұрса,  оған  сол  жақтың  ғана  жіктік 
жалғауы жалғанады. 
Мысалы: I жақ менмін, бізбіз, біздерміз. 
II жақ сенсің, сізсіз, сендерсіңдер, сіздерсіздер. 
Жіктеу  есімдіктері  III  жақта  жіктелгенде  ешбір  қосымша 
қабылдамай, сол күйінде қалады.  
Сілтеу есімдіктері. Есімдіктердің бұл тобына бұл, сол, осы, анау, 
мынау  т.б.  сөздер  жатады.  Бұл  есімдіктер  сілтеу,  нұсқау,  көрсету 
сияқты  қызмет  атқарады  да,  қай,  қандай  деген  сұраққа  жауап  беріп, 
сөйлемдегі  субстанциялардың,  құбылыстардың  субьектіге  алыс  не 
жақын сияқты аралық қатынастарын білдіреді. 
Сілтеу  есімдіктерінің  бәрінің  мағыналары  бірдей  болып  келе 
бермейді.  Семантикалық  жағынан  әр  сілтеу  есімдігінің  өзіне  тән 
мағыналық реңкі болады. 
Бұл,  осы  есімдіктері  жақын  мандағы  түсінікті  беру  үшін 
қолданылады.  Ал  сол  есімдігі  алысырақ  жерді  сілтейді.  Анау,  сонау 
есімдіктері  тіпті  алыстағы  затты  сілтейді.  Осындай  мағыналық 
ерекшеліктеріне сәйкес үш жікке бөлінеді: жақындық, орталық және 
алыстық есімдіктері. 
Кейде бұл, ол, сол есімдіктерінің соңғы үнді -л дыбысы түсіріліп, 
ықшамдалып бұ, со, о түрінде айтылады. Бұл есімдіктер, әдетте, осы 
ықшамдалған  формада  септеледі.  Ал  бұлар  тәуелдік  жалғауын 
қабылдағанда  -н дыбысы жалғанады. 
Анау,  мынау,  осынау  есімдіктері  тікелей  септелмейді.  Олар 
тәуелденіп барып септеледі. 
Сілтеу  есімдіктері  саны  жағынан  көп  болмағанына  қарамастан, 
көптеген сөз таптарынын орнына қолданылады. 
А) Зат есім орнына. Алдыңғы топта жуан қара жігіт келе жатыр. 
Бұл - Елемес батырақ. 

 
70 
Ә)  Сын  есім  орнына:  Биікке  қада  қызыл  туды,  Сол  ту  болар 
тірегің. 
Б) Сан есімнің орнына: Басында жүздеп келе жатқан қонақтар күн 
батар шақта мыңға жетіп, одан да асып кетті. 
В)  Есімдіктер  орнына.  Итбай  бірдемелерді  айтып  еді,  оны  ол 
тыңдаған жоқ. 
Сілтеу  есімдіктері  жеке  етістіктердің  орнына  қолданылмайды. 
Керісінше  сілтеу  есімдіктері  түгел  бір  сөйлемнің  және  ондағы 
берілген әр қилы оқиға, іс-әрекет орнына қолданыла алады. Мысалы: 
Ойбайлап жылап жатқан баланы көріп  шошынғаннан, шешесі есінен 
танып қалды. Мұны көрген Сейіт жыламақ түгіл қабағын да шытпай 
қалыпты. 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  сілтеу  есімдіктері  түгелімен  жеке 
грамматикалық  тұлғалар  немесе  дербес  сөздердің  кірігуі  арқылы 
жасалынған  сөздер.  Тарихи  тұрғыдан,  олар  түгелдей  дерлік  кіріккен 
түбірлер.  Алайда,  олардың  кірігу  дәрежесі  біркелкі  емес.  Осы 
тұрғыдан ғалымдар сілтеу есімдіктерін екіге жіктейді:  
а) іштей байырғы сілтеу есімдіктері 
ә) кейіннен жасалған сілтеу есімдіктері 
Алғашқылардың  сапына  бұл,  ол,  міне,  осы,  сол,  сона,  түу 
есімдіктері  кіреді.  Ал  кейіннен  пайда  болғандар  деп  ана-у,  мына-у, 
осы-нау т.б. есімдіктерді айтады. 
Бұл есімдіктердің барлығы есімдіктердің бірігуі не кірігуі арқылы 
аналитикалық жолмен жасалған. 
Сілтеу  есімдіктері  сирек  болса  да  жаңа  сөз  тудырушы 
формаларды қабылдайды. Одан бірнеше жаңа сөз жасалады. 
1.  Аналитикалық  тәсіл  /синтаксистік/.  Бұл  тәсіл  арқылы 
қалыптасқан  сөздерді  екі  топқа  бөліп  қарастырамыз:  сөздердің 
қосарлануы мен бірігуі арқылы жасалған сөздер. 
А)  Ол,  бұл  есімдіктерінің  қосарланып  айтылуы  арқылы  ол-пұл, 
анау  және  мынау  есімдіктерінің  қосарлануы  арқылы  анау-мынау 
сөздері жасалған 
Ә)  Сона,  ана  есімдіктеріне  ғұрлым  сөзі  бірігіп  келіп  анағұрлым, 
сонағұрлым секілді туынды үстеулер пайда болады.  
Б)  Бұл,  ол,  сол  есімдіктерінен  бұлай,  олай,  солай    туынды 
үстеулері  дүниеге  келеді.  Осы  үстеулер  ет  етістігімен  бірігіп  бұйт, 
өйт,  сөйт  секілді  туынды  етістіктер  жасалған.  Сондай-ақ  ол 
есімдігінен өйткені, сол есімдігінен сондықтан сияқты шылау сөздер 
жасалған. 
2. Синтетикалық тәсіл /морфологиялық/.  
А)  Әне,  міне  сілтеу  есімдіктеріне  -ки/  кей/  қосымшасы  жалғану 
арқылы әнеки, мінеки сөздері жасалды. 

 
71 
Ә)  Бұл,  сол,  ол  есімдіктері  жатыс  септігі  жалғауын  қабылдап, 
мезгіл  және  мекен  мағыналарында  қолданылып,  үстеу  сөздері 
қатарына ауысқан: мұнда, осында, сонда. 
Б)  Сілтеу  есімдіктеріне  -дай,  -гі  қосымшалары  жалғану  арқылы 
сын есім сөздер жасалған: ондай, әнеугі, сондай т.б. 
Сұрау  есімдіктері.  Сұрау  есімдіктері  заттың  атын,  санын, 
сапасын,  мекенін,  мезгілін  және  т.б.  қасиеттерін  білу  мақсатында 
айтылады.  Оларға  мынадай  сөздер  жатады:  кім,  не,  неше,  қанша, 
қалай, қандай т.б. 
Бұл  аталған  есімдіктерден  басқа  сұрау  есімдіктері  қатарына 
жататын  сөздер  бар.  Алайда,  олар  белгілі  бір  жолдар  бойынша 
жоғарыда  көрсетілген  есімдіктерден  қалыптасқан.  Мысалы:  нешеу, 
нешінші  есімдіктері  есімдік  формасына  сан  есімнің  қосымшалары 
жалғану арқылы қалыптасқан. Қайсы, қайдан есімдіктері қай сөзінен 
туындаған.  Қайсы  есімдігіндегі  -сы  көрсеткіші  қазір  өзінің  мәнін 
жоғалтқан  тәуелдік  жалғауының  III  жағы  болса  керек.  Қайсы 
формасына қазіргі қазақ тілінде тәуелдік жалғауы жалғана береді. 
Қайдан,  қайда  сұрау  есімдіктерінің  құрамында  шығыс  және 
жатыс  септіктерінің  қосымшалары  кездеседі.  Қазақ  тілінде  қай 
есімдігіне  басқа  сөздердің  қосымшалары  жалғанбайды.  Мұндай 
ерекшелік  көптеген  түркі  тілдерінде  кездеседі.  Қанша  есімдігінің 
құрамы  қан  және  ша  формаларының  қосындысы  негізінде 
қалыптасқан.  Соңғысы  үстеудің  жұрнағы  деп  айтылып  жүр.  Ал 
қандай  есімдігі  қан  сөзі  мен  -дай  жұрнағының  бірігуі  арқылы 
жасалған.  Қалай  есімдігінің  құрамында  -лай  жұрнағы  бар.  Мысалы: 
осы-лай, сол-ай деген есімдіктерімен салыстырып қарауға болады. Ал 
қашан  есімдігінің  этимологиясы  туралы  тюркологтар  қызықты  пікір 
айтады. Академик А.Серебренников «Түркі тілдердің салыстырмалы-
тарихи  грамматикасында»    әзірбайжан  тілінде  осы  есімдік  қай-шақ 
деген  мағыналы  екі  сөздің  қосындысы  деп  есептейді.  Бұл  тұжырым 
қазақ тіліне де бөтен емес. 
Осы  пікірлерді  ескере  отырып,  біз  мынадай  тұжырым  жасай 
аламыз.  Қай,  қайсы,  қайдан,  қалай,  қашан  есімдіктерінің  о  бастағы 
төркіні бір болуы керек, яғни қай, қан, қа сөздері. 
Кім,  не,  қайсы,  нешеу  секілді  сұрау  есімдіктері  септеліп  те, 
тәуелденіп  те,  жіктеліп  те  қолдана  береді.  Қайсы  есімдігі  тәуелденіп 
барып септеледі. Қашан есімдігі тек атау, барыс, жатыс, шығыс септік 
формаларында келе алады. 
Сұрау есімдігінің септелу үлгісі. 
А. Кім, не, неше, қай, қайсы, қанша, қашан. 
І. Кімнің, ненің, неменің, қайсының. 
Б. Кімге, неге, неменеге, нешеге, қайсыған, қаншаға, қашанға. 

 
72 
Т. Кімді, нені, неменені, қайсыны. 
Ж. Кімде, неде, неменеде, нешеде, қайда, қайсыда, қаншада. 
Ш.Кімнен,  неден,  неменеден,  нешеден,  қайдан,  қайсыдан, 
қашаннан, қаншадан. 
К. Кіммен, немен, неменемен. 
Тәуелдік  жалғауы  сұрау  есімдіктерінің  бәріне  бірдей  жалғана 
бермейді.  Қай,  қашан,  неше,  қалай  есімдіктері  мүлде  тәуелденбейді. 
Ал қандай есімдігі тек III жақта ғана тәуелденеді. 
Кейбір  сұрау  есімдіктері  жіктеледі.  Сондай-ақ  барлық  сұрау 
есімдіктері де көптік жалғауын қабылдап, түрлене алмайды. Тек  кім, 
не, неше, қандай  есімдіктері көптеле алады. Қазіргі қазақ тілінде қані 
деген  сұрау  есімдігі  бар.  Мысалы:  Менсіз  барып  бітірген  ісің  қані. 
Осы есімдік әні, міне сілтеу есімдігімен ыңғайлас келеді.  
Сұрау  есімдіктерінің  басын  қосып  біріктіретін,  бәріне  бірдей 
ортақ грамматикалық белгі болмайды. Олар тек белгілі бір формалар 
мен қызметтер арқылы бірігеді. 
Сұрау есімдіктерінің басын қосып біріктіріп тұратын негізгі белгі 
- олардың сұраулық мәні, сұрау қалпында қолданылуы.  
Сұрау  есімдіктері  негізінен  сөйлем  ішінде  сұрау  мағынасын 
тудыру  мақсатында  жұмсалады.  Бұл  баланы  қалай  оқытуым  керек? 
Кейде  сұрау  есімдігі  сөйлемде  қосарланып  та  айтылады.  Мұндай 
қолданыста  сұрау  мағынасынан  гөрі  саралау,  жекелеу  мәні  басым 
болады. Үйге кім келді? Қайсың келдің? 
Сөйлемнің  мағыналық  ерекшелігіне  қарай  және  қолдану 
өзгешелігіне  сәйкес  сұрау  есімдіктері  кейде  сұрау  мәнін  бермейтін 
кездер  де  болады.  Мысалы:  Ырысты,  еркін,  азат  елім  қандай,  Кең 
байтақ, кең дәулетті жерім қандай. Осы сөйлемдегі қандай сөзі сұрау 
мағынасын емес, адамның көңіл-күйін білдіріп, экспрессивтік мағына 
беріп тұр.  
Сұрау есімдіктері өзінің сұрау мағынасынан алшақтап, контексте 
айтылатын  қызметіне  қарай  заттар  мен  құбылыстар,  амал,  мекен, 
мезгіл  ұғымдары  дәрежесінде  қолданылатын  кездері  де  болады. 
Ондай қолданыста сұрау есімдіктері өзіне жауапты керек етпейді, ол 
жауап сұрау есімдігінің өз бойынан жалпылама түрде сезілетін заттық 
және  белгілік,  мекендік  не  мезгілдік  мағыналарының  аңғарылуы 
арқылы  беріледі.  Мысалы:  Қызыққан  кісің  кім,  оны  мына  Жиренше 
танытты.  Құдіретімді  кім  қостаса,  досым,  жаным  сол.  Осы 
сөйлемдерде  сұрау  есімдіктері  сұрау  мағынасын  емес,  қатыстық 
мағынаны беріп тұр. Есімдіктердің бұлай қолдануы, әсіресе, құрмалас 
сөйлемдер  жүйесіне  тән.  Соның  ішінде  шартты  бағыңыңқылы 
сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалуында мол кездесіп отырады. 

 
73 
Сөйлем  ішіндегі  орны  жағынан  сұрау  есімдіктері  тікелей 
баяндауышқа тете тұрады, себебі білуді мақсат етіп, сұрау қойған кісі 
сұраулы  сөзге  жауап  беруші  адамның  назарын  аударады.  Сұрау 
есімдіктері  көптеліп  те,  септеліп  те,  тәуелденіп  те,  жіктеліп  те 
/барлығы болмағанмен/ қолданылатын болғандықтан, олар сөйлемнің 
барлық мүшесі қызметін атқарады. 
Өздік  есімдігі.  Қазіргі  қазақ  тілінде  есімдіктердің  бұл  түріне  бір 
ғана өз сөзі жатады. Өз сөзі көбіне  өзім, өзің, өзі, өзіңіз формасында 
тәуелденіп  қолданылады.  Өздік  есімдіктері  обьектіні  не  субьектіні 
өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетуші сөздер 
болып есептеледі. Мысалы: 
Кісіге өзім қатар бас ұрмаймын, 
Өзім ақын, өзім сал кімге зармын... 
Осындағы өзім есімдігі  сөз иесі Біржанды өзге субстанциялардан 
бөліп алып көрсетіп тұр.  
Өздік есімдігінің құрамында қолданылатын тәуелдік жалғаулары 
кейде түсіріліп те айтыла береді. Мысалы: Өз үйім өлең төсегім. 
Өздік есімдігінің тәуелденуінің екі түрлі ерекшелігі бар: а) жіктік 
есімдіктері  қатар  келіп  те,  қатар  келмей  де  қолданыла  береді.  Қатар 
келгенде  өздік  есімдіктері  тәуелдік  жалғауының  қай  жағында  тұрса, 
жіктеу  есімдіктері  де  сол  жағында  тұрып  қолданылады:  өзім  -  мен 
өзім, өзің - сен өзің, өзіңіз - сіз өзіңіз т.б. 
Ә)  Егер  тәуелділік  жалғаулы  өздік  есімдігі  сөйлемде  бастауыш 
қызметін  атқарса,  онда  баяндауыш  жіктік  жалғауын  қабылдап,  жақ 
жағынан  қиысады.  Тәуелденген  зат  есімде  мұндай  қасиет  болмайды. 
Мысалы, 
Өзім оқыдым                  Балам оқыды  
Өзің оқыдың                  Балаң оқыды 
Өзіңіз оқыдыңыз            Балаңыз оқыды 
Өзі оқыды                      Баласы оқыды 
Өздік  есімдіктері  тәуелденіп  барып  септеледі.  Септелу 
формасында байқалатын ерекшелік жоқ. Өздік есімдігі тәуелдеулі зат 
есімше септеледі. 
Өздік  есімдіктеріне  әр  түрлі  сөз  тудырушы  қосымшалар  қосылу 
арқылы,  сөздердің  бірігіп  және  қосарланып  айтылуы  арқылы  қазіргі 
қазақ тілінде біраз жаңа сөздер де пайда болған. Ол сөздерді екі топқа 
бөліп қарастырамыз: 
1.  Морфологиялық  тәсіл  арқылы  қалыптасқан  сөздер.  Өздік 
есімдіктеріне  -шыл,  -шіл,  -дік,  -ке  қосымшаларын  жалғау  арқылы 
туынды сын есімдер пайда болады. Мысалы, өзім-шіл, өзің-дей т.б.  -
Ше,  -дігінен  қосымшасы  жалғанған  кезде  үстеу  жасалады:  өзінше, 
өздігінен. -Сін жұрнағы жалғанып туынды етістік қалыптасады. 

 
74 
2.Синтаксистік  тәсіл  арқылы.  Өзді-өзі,  өзіне-өзі,  өзін-өзі  сияқты 
қосарланып айтылу нәтижесінде туынды үстеу қалыптасады. 
Белгісіздік  есімдіктері.  Есімдіктердің  бұл  түрі  заттар  мен 
құбылыстарды және олардың сапа белгілірін, санын, мекен, амал тағы 
басқаларын  анық  етіп,  ашып  айтпай  көмескі  түрде  көрсетіп,  белгісіз 
етіп айтады. 
Белгісіздік  есімдіктерінің  пайда  болуында  үш  сөздің  маңызы 
ерекше. Ол сөздер белгісіздік есімдігінің жасалуына негіз болады. Ол 
сөздер:  бір,  әр,  әлде.  Белгісіздік  есімдіктері  осы  сөздердің  басқа 
есімдіктермен бірігуі нәтижесінде пайда болады. Сонымен белгісіздік 
есімдіктерінің  қатарына  мына  сөздер  енеді:  біреу,  кейбіреу,  әрбір, 
әрне, әлдекім, әрқайсы т.б. 
Белгісіздік  есімдіктері  шығу  төркіні,  жасалу  жолы  жағынан  екі 
салаға бөлінеді. 
1.Олар  -  кейбір  сөздердің  негізгі  лексикалық  мағынасынан 
алшақтай келе, белгісіз мағыналарға ие болып, сол негізде белгісіздік 
есімдіктері қатарына ауысуы жолымен пайда болған, яғни лексикалық 
тәсіл  арқылы  жасалған  сөздер.  Бұған  сан  есімдерден  ауысқан  бір, 
біреу  сөздері  және  кей  сөзі,  араб  тілінен  ауысқан  әр,  әлен,  пәлен 
сөздері жатады. 
2.Белгісіздік  есімдіктерінің  бәріне  тән  өзіндік  ерекшелік  деп  
көрсетерліктей  морфологиялық  түрлену  формасы  жоқ.  Олардың 
грамматикалық өзгеру формалары қай сөз таптарына бейім екендігіне 
байланысты болып келіп отырады. 
Бір,  пәлен,  әлдеқалай  сөздері  сын  есімге  ұқсас,  ал  біреу,  әлдене, 
әркім есімдіктері зат есімдерше түрленеді. Бірнеше, әлденеше сөздері 
сан  есімге  бейім  болады.  Белгісіздік  есімдіктері  қолдану  сипатына 
сәйкес сөз түрлендіруші грамматикалық формаларды қабылдайды. Ол 
формалар  белгісіздік  есімдіктерінің  бәріне  бірдей  жалғана  бермейді. 
Белгісіздік  есімдіктеріне  сөз  түрлендіруші  формалардың  жалғануы 
олардың  атрибутивтік  не  субстантивтік  түрде  қолданылуына 
байланысты  және  соған  сай  болып  отыратын  құбылыс.  Тәуелдік 
жалғаулары  белгісіздік  есімдіктерінің  әлде,  әрне,  әлдекім,  әлдеқалай, 
әркім сияқты түрлеріне жалғанбайды. Бірнеше, бір, біреу, кей, кейбір 
сияқты түрлері тек ортақ тәуелдеу түрінде ғана тәуелдік жалғауларын 
қабылдайды.  Мысалы:  бірнешеміз,  бірнешесі,  бірміз.  Осы  аталған 
белгісіздік  есімдіктерінен  басқалары  оңаша  және  ортақ  тәуелдеудің 
жалғауларын қабылдайды. 
Белгісіздік есімдіктері жіктік жалғауларын қабылдамайды. Көптік 
жалғаулары тек бірдеңе, бірнәрсе, біреу, әлдекім, әлдене, әркім секілді 
есімдіктерге  жалғанады.  Белгісіздік  есімдіктерінің  септелу  үлгісі  де 
бірдей емес. Мысалы; үнемі атрибут есебінде қолданылатын әрне, әл, 

 
75 
әлдеқашан  есімдіктері  септік  жалғауларын  ешқашан  қабылдамайды. 
Ал  әлдеқашан,  әлдеқалай  сөздері  әлдеқашаннан,  әлдеқайдан, 
әлдеқайда деген формада қолданылады. 
Бір,  бірнеше,  кейбір,  әлденеше,  әрбір  есімдіктері    тәуелденіп 
барып септеле алады. 
Белгісіздік  есімдіктері  бірдеме,  бірдеңе,  бірнәрсе,  кейбіреу, 
әлдекім  секілді  түрлері  көбіне  зат  есімнің  орнына  қызмет    атқарады. 
Сондықтан олар толық септеле алады. 
Белгісіздік  есімдіктерінен  басқа  сөздер  де  жасалады.  Мысалы: 
пәлен  есімдігіне  -ше,  -дей  жұрнақтары  жалғану  арқылы  пәленше, 
пәлендей  сөздері  жасалып  тұр.  Немесе  бір  есімдігіне  -ер  жұрнағы 
тіркесіп бірер сөзі қалыптасқан. 
Болымсыздық  есімдіктері.  Қазіргі  қазақ  тілінде  болымсыздық 
есімдіктеріне мына сөздер жатады:  еш,  ешкім, ешнәрсе, дәнеңе,  түк, 
дым. 
Болымсыздық  есімдіктерінің  жасалуында  біркелкі  ерекшеліктер 
бар: 
А)  Болымсыздық  есімдіктерінің  басым  көпшілігі  еш  сөзі  мен 
сұрау  және  белгісіздік  есімдіктерінің  бірігуінен  жасалған.  Мысалы: 
ешбір, ешкім т.б. 
Ә)  Болымсыздық  есімдіктерінің  бір  тобы  белгілі  бір  сөздердің 
лексикалануы  арқылы  жасалады.  Кейбір  сөздер  өзінің  лексикалық 
мағынасынан алшақтап, болымсыздық мағынасын білдіреді. Мысалы: 
дым, түк. 
Б)  Бір  сөзі  мен  де  шылауы  тіркесінен  де  болымсыздық  есімдігі 
жасалады. Мысалы: Жұмыссыз жүрген бір де жан жоқ. 
Сондай-ақ  бірде-бір  сөзі  де  болымсыздық  мағынасын  білдіреді. 
Бір  де,  бірде-бір  есімдіктері  еш  деген  болымсыздық  есімдігімен 
мағыналас  болады  да,  есім  сөздермен  тіркесіп,  атрибут  есебінде 
қолданылады. 
Еш  сөзі  қазақ  тіліне  парсы  тілінен  ауысқан.  Болымсыздық 
есімдіктерін  жасауда  актив  қызмет  атқаратынын  көріп  отырмыз.  Өз 
алдына жеке тұрып, тілімізде сирек қолданыс табады. 
Болымсыздық есімдіктерінің де грамматикалық түрленуі де басқа 
есімдіктер  сияқты  біркелкі  болып    келмейді.  Көптік  жалғаулары 
олардың түбіріне тікелей жалғанбайды, тәуелденіп барып жалғанады, 
онда да болымсыздық есімдіктерінің бәріне бірдей емес, тек ештеме, 
ешнәрсе,  түк,  дәнеңе  секілді  есімдіктерге  жалғанады.  Мысалы: 
ештемелері, түктері, т.б. 
Тәуелдік жалғаулары болымсыздық есімдіктерінің жекеше түріне 
түгел  жалғана  бермейді.  Ешкім,  ештеңе,  ешнәрсе,  дәнеңе,  түк 
есімдіктері тәуелдене алады: 

 
76 
 Ешкімім                         Ештеңем                               Ешнәрсем       
 Ешкімің                         Ештеңең                               Ешнәрсең 
 Ешкіміңіз                        Ештеңеңіз                                Ешнәрсеңіз 
 Ешкімі                           Ештеңесі                              Ешнәрсесі 
Болымсыздық  есімдіктерінің  септелу  жүйесі  де  біркелкі  емес. 
Ешкім, ештеңе, ешнәрсе, дәнеңе, түк есімдіктері тек жекеше формада 
септеледі. Ал көпше түрде септелмейді. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: