Хабаршысы ғылыми журналы

 
147 
диаграммасы 
арқылы қамтуға 
болады. 
ерекшелігі: Азот молекуласындағы байланысты үзу үшін 945 
кДж/моль, ал оттек молекуласына 498,6 кДж/моль энергия қажет. 
Азоттың берік молекулалары реакцияға қиынырақ түседі және 
мұндай реакциялардың жылдамдығы өте баяу.  
4-қадам-(топтық 
жұмыс) теория 
бойынша 
«Жинақтау» 
критерийінің 
индикаторлары: 
Қорытынды  
шығар, анықтама 
бер,  мазмұнды 
жүйеле, кестені,                 
тірек сызбаны 
немесе 
сөзжұмбақты 
толтыр, немесе өзің 
құрастыр тағы  с.с. 
басқа түрдегі 
тапсырмалар 
оқушының 
жоғарыдағы 
«тақырыптың 
басты идеясына» 
жазған жауабына 
қойылады. 
Тақырыптың басты идеясы  бойынша құрылған тірек-сызбадағы бос 
орындарды толтыр. 
Реакция жылдамдығы 
 
 
 
 
 
 
Қорытынды: 
1) Әрекеттесуші заттардың табиғатына;  2) Температураға (Вант-
Гофф ережесі); 3)Газдар мен сұйықтар үшін химиялық реакция 
жылдамдығы әрекеттесуші заттардың концентрациясына; 
4) Әрекеттесуші заттардың жанасу беткейлігінің ауданына; 
5)Реакция жылдамдығы  химиялық реакцияларды жылдамдататын, 
бірақ өздері жұмсалмайтын заттарға, яғни катализаторларға да 
байланысты болады. 
Әрекеттесуші заттардың 
концентрациясына тәуелді 
Оқулықпен жұмыс (5 минут): төмендегі  «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына  
«Баға беруі» тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған,  практика 
жүзінде бекіту тапсырмалары орындалады . Нәтижесі ауызша марапатталады. 
5-қадам - (топтық 
жұмыс) 
практикада 
бекіту. Практика 
жүзінде  
«Қолдану» 
критерийіне сәйкес 
оқулықпен жұмыс 
жүргізу барысында 
тек қарапайым 
тапсырмалармен 
бекіту жүргізіледі. 
Дайын формулалар 
арқылы есептер 
шығару 
орындалады.  
 
1)
 
Тура жүретін??????
??????
?????? +   ??????
??????
?????? =   ??????
??????
?????? +   ??????
??????
?????? гомогенді реакция 
үшін әрекеттескендегі массалар заңының формуласын жаз. 
Жауабы: 
)
B
(
)
A
(
B
A



c
c
k





. 
2)
 
Гетерогенді реакциясы үшін массалар заңының формуласын 
жаз. Жауабы: 
)
B
(
B


c
k




.  
3)
 
Тура және кері  бағытта жүретін реакциялар үшін химиялық 
реакция жылдамдықтарын  түрлендіріп жаз. Жауабы: 
Гомогенді кері үшін:
)
F
(
)
D
(
F
D



c
c
k





 
Гетерогенді тура үшін: 
)
A
(
A


c
k




 
Гетерогенді кері үшін: 
)
D
(
D


c
k




 
4)
 
Катализдік реакция– катализатор қатысында жүретін 
химиялық реакцияларды катализдік деп атайды. 
NH
H
N
кат
2
3
3
2
2

 


 
5)
 
Катализдік емес реакция – катализаторқатыспай жүретін 
химиялықреакцияларды айтады: ???????????????????????? + ?????????????????? = ???????????????????????? +  ??????
2
?????? 
6-қадам (топтық 
жұмыс): 
Зерттеңдер... 
Лимон қышқылы мен ас содасының аз мөлшердегі сулы 
Әрекеттесуші заттардың агрегаттық күйіне тәуелді. 

 
148 
«Баға беру» (Сен 
қалай ойлайсың? 
Не істер едің? 
деген тапсырмалар 
оқушының 
жоғарыда алған 
білімін (теория 
бойынша) және 
біліктілігін 
өмірдегі 
жағдаяттарды 
шешуге 
бағытталып 
қойылады. 
ерітінділерін әзірлеңдер. Екі ыдыстағы екі ерітіндіден де аздап бір 
стақанға құйыңдар. Қандай өзгеріс болды? Лимон қышқылының 
қалған бөлігіне сода кристалдарынан, ал сода ерітіндісіне лимон 
қышқылы кристалдарынан салыңдар. Бұл жолы қандай әсер 
байқалды? Алдыңғымен бірдей ме? Тәжірибе нәтижелерін дәптерге 
жазып, қорытынды жасаңдар. 
 
ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген 
мазмұнды үш деңгейге іріктеп (әр деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік 
деңгейін анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп орындату арқылы балл жинату 
барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл 
тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында 
орындайды + 3 минут қортынды жасалады.  
Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді.  Қортынды балл саны дәстүрлі бағаға 
айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке 
тіркеледі. 
 
І деңгей (50 балл) 
1-қадам – (жеке 
жұмыс) теория 
бойынша «Білу» 
критерийінің 
индикаторларына 
сәйкес  
(тақырып мазмұны 
бойынша кім?не? 
қандай? қалай? 
нені? қашан?не 
істеді сияқты 
сұрақтарға жауап 
беретін толық 
ақпараттар  
іріктелініп ІІ 
кезеңдегіге 
қарағанда 
керісінше 
қойылады). 
1-тапсырма.  Реакция жылдамдығының формуласын қалай  жазуға 
болады? Жауабы: Реакция өнімдерінің бастапқы концентрациясы 
реакциядан кейінгі концентрациясынан кем болғандықтан:  ??????С  =
 С
2
 –  С
1
. Реакция жылдамдығының формуласын жазайық:    ?????? =
С
1
 – С
2
?????? 
2
– ??????
1
=  
∆??????
∆??????
 
2-тапсырма.  Қатты заттың реакция жылдамдығын өзгертуге бола 
ма? Жауабы: Реакцияға қатты заттар қатысса, онда оның 
жылдамдығына концентрация әсерін тигізбейді.  
3-тапсырма. Неге химиялық реакция жылдамдығының 
формуласына «+» және «-» белгісі қойылады? Жауабы: Реакция 
барысында зат концентрациясы әрдайым өзгерісте болғандықтан  
химиялық кинетикада «+» және «-» белгісін қойып жазады? 


d
dc


 
 
 
4-тапсырма.  Реакцияның температуралық коэффициенті 3-ке тең. 
Температураны 20
0
-тан 
50
0
-қа көтергенде реакция жылдамдығы 
неше есе артады? Жауабы: Реакцияның бастапқы жылдамдығы ??????
1
=
1 моль/л
.
с-қа тең. Онда температураны 10
0
-қа көтергенде (яғни 
30
0
?????? 
температурада) реакция жылдамдығы мынаған тең:  ??????
2
  =   ??????
1
. ??????  =
 1 моль/л ∙ с   ∙  3  =  3 моль/л ∙ с.  Енді 40
0
С-дағы (??????
3
) реакция 
жылдамдығын, сонан соң 50
0
С-дағы (??????
4
) реакция жылдамдығын 
есептейік: 
 ??????
3
=   ??????
2
. ??????  =  3
моль
л
∙ с  ∙ 3  =  9
моль
л
∙ с 
??????
4
  =   ??????
3
. ??????  =  1 моль/л ∙ с  ∙ 3  =  27 моль/л ∙ с 

 
149 
Реакция жылдамдығын температура бірнеше ондық градусқа өскенде 
қалай есептеуге болады? Есептеулерден температуралық 
коэффициенттің дәреже көрсеткіші градус ондықтарының санына 
тең екендігін көруге болады:
??????(сонғы)
??????(бастапқы)
=
??????(??????
2
−??????
1
)
10
 
Демек, біздің есепті бір ғана амал арқылы шығаруға болатын: 
??????(50
0
С − да)
??????(20
0
С − да)
=
??????(50 − 20)
10
= ??????
3
= 3
3
= 27есе. 
2-қадам: практика 
жүзінде  
«Қолдану» 
(оқулықпен жұмыс.  
ІІ кезеңнің5-
қадамындағы  
қарапайым 
тапсырмалар 
үлгісіндегі 
тапсырмалар 
орындалады) 
5-тапсырма.Жүйедегі қысымды 3 есе арттырса, реакция 
жылдамдығы неше есе артады? Жауабы: А) Әрекеттесуші масса 
заңына сәйкес тура реакцияның жылдамдығының формуласының 
өрнегі:  
)
H
(
)
N
(
2
3
2
c
c
k






. 
Концентрация өзгергеннен кейін: 
)
N
(
2
1
)
N
(
2
2
c
c


)
H
(
2
)
H
(
2
2
c
c


сонда 
)
H
(
)
N
(
2
3
2
c
c
k









немесе 
)
H
(
8
)
N
(
2
1
)
H
(
)
2
(
)
N
(
2
1
2
3
2
2
3
2
c
c
k
c
c
k











 
Бастапқы реакцияға қатысты жылдамдықтың өзгеруі: 
4
2
8
1
)
H
(
)
N
(
)
H
(
8
)
N
(
2
1
2
3
2
2
3
2









c
c
k
c
c
k






толығрақ айтқанда 
реакция жылдамдығы 4 есе өседі. 
 
1-аралық нәтиже: 
Бірінші  деңгейде қалыптасқан құзіреттілік (білім, біліктілік) деңгейінің сапалық өлшемі 
(бірінші аралық өлшемі): – «дұрыс», «толық» деген білім сапасының түрлерімен 
сипатталады (Ю.К.Бабанский). Оқушының бұл алғашқы қадам нәтижесінің сандық өлшемі  
–  бес балл = «сынақтан өтті» = «қанағаттандырарлық» білім деңгейінің өлшемі = «3» 
журналға қойылады, егер келесі деңгей тапсырмаларынмеңгере алмаса. 
 
ІІ  деңгей:   (5 балл + 4 балл = 9  балл) 
1-қадам (жеке 
жұмыс)  - теория 
бойынша «Түсіну» 
критерийінің 
индикаторларына 
(неге? неліктен? 
себебі? не үшін?) 
сәйкес  
сұрақтар оқушының 
жоғарыда берген 
жауаптарына   
қойылады (оларды 
тереңдету  үшін). 
1-тапсырма.  Себебін анықта: 
Неліктен реакция жылдамдығы уақыт өткен сайын азаяды? Себебін 
химиялық тәжірибе арқылы дәлелдейік. Натрий тиосульфаты мен тұз 
қышқылын әрекеттестірейік, бірақ концентрациясы әр түрлі болатын 
үш нұсқада орындайық.  
Үш стақанға (көлемі 50 мл) құямыз: 
1)
 
30 мл натрий тиосульфаты ерітіндісін (с ≈ 1 моль/л); 
2)
 
20 мл натрий тиосульфаты ерітіндісі мен 10 мл су  (с ≈ 0,66 
моль/л); 
3)
 
10 мл натрий тиосульфаты ерітіндісі мен 20 мл су  (с ≈ 0,33 
моль/л); 
Осылайша біздің стақандарда концентрациялары әр түрлі натрий 
тиосульфатының ерітінділері бар. Бірінші стақандағы су үш есе, 
екінші стақандағы – екі есе, ал үшінші стақан сұйылтылған жоқ. Үш 
стақанға бір уақытта 10 мл тұз қышқылын қосамыз. Ерітінділердің 
қосылған сәтін 0 деп алып, ерітінді лайланғанға дейінгі уақытты 
өлшейміз. Реакцияға кеткен уақыт бастапқы ерітіндінің 
концентрациясына байланысты. Мысалы, ол келесі сандар болсын: 
1- стақан – 23 секунд; 2- стақан – 15 секунд; 3-стақан – 7 секунд. 

 
150 
Тәжірибе нәтижелері бойынша график сызайық. Ол үшін реакция 
жылдамдықтарын есептейік. Концентрацияны 1 моль/л деп аламыз. 
Реакция аяғына дейін жүргендіктен соңғы концентрация 0-ге тең. 
     υ
1
 =0,33моль/л:23 = 0,014 моль/ л 
.
 с ;  
     
??????
2
=  
0,66моль/л
15с
=
0,044моль
л
∙ с;   ??????
3
=  
1моль
л
7с
=
0,143моль
л
∙ с; 
   График сызу арқылы ерітіндінің концентрациясы неғұрлым көп 
болған сайын реакция жылдамдығы соғұрлым тез болатынына көз 
жеткіздіңдер. Демек, реакция жылдамдығы концентрацияға тәуелді. 
2-тапсырма.  Неліктен реакция жылдамдығын уақыт бірлігінде 
өлшейді? Себебін түсіндір. Дәлелде. Жауабы: Себебі,  ????????????
3
????????????  +
 ??????????????????  =  ????????????
3
????????????  +   ??????
2
?????? реакциясы үшін әр түрлі уақыт 
аралықтарында келесі нәтижелер алынған: 
Уақыт, с                          0               79             158             316           632 
Концентрация, моль/л  1,85         1,67          1,52            1,30          1,00 
Есептеуді топтау әдісімен жүргіземіз, яғни бір топ бірінші уақыт 
аралығындағы реакция жылдамдығын, екіншілері – екінші уақыт 
аралығындағы, үшіншілері – үшінші уақыт аралығындағы, 
төртіншілері – соңғы уақыт аралығындағы реакция жылдамдығын 
есептейді.  
?????? =
1.85 − 1.67
79 − 0
=
0.18
79
=
0.00228моль
л
∙ с ; 
?????? =
1.67 − 1.52
158 − 79
=
0.15
79
=
0.0019моль
л
∙ с ; 
?????? =
1.52 − 1.30
316 − 158
=
0.22
158
=
0.0014моль
л
∙ с; 
?????? =
1.3 − 1.0
632 − 316
=
0.3
316
=
0.0009моль
л
∙ с; 
Есептеулер бойынша график сызыңдар. ?????? =  10
−3
, моль/л
.
с 
Графикті кіші шамалармен құру қиын болғандықтан υ-ны  10
−3
–ке 
көбейтіп, қабылдауға оңай шамаларға көшейік. Сонда ординаталар 
осінде келесі сандарды белгілейміз: 2,2; 1,9; 1,4; 0,9. 
 
 
    2  
 
 
    1  
        0          79       158                  316                              632           t, с 
   Реакция жылдамдығы уақыт өткен сайын азаяды. Реакция 
жылдамдығы келесі формула арқылы өрнектеледі: 
?????? =
??????
1
−??????
2
??????
1
−??????
2
=
∆??????
∆??????
. 
   
 
Қорытынды: Ерітіндіде жүретін химиялық реакциялардың 
жылдамдығын есептеу үшін концентрацияның өзгерісін уақыт 
интервалына бөлу керек. Реакция жылдамдығы дегеніміз -  
бастапқы заттар мен реакция өнімдерінің уақыт бірлігінде өзгеруі. 
Демек, реакция жылдамдығы концентрацияға тәуелді. 
2-қадам (жеке 
жұмыс)   - теория 
бойынша «Талдау» 
1-3) Кестедегі бос орындарға тиісті сөздерді жазу арқылы тәжірибе 
жасап, салыстырыңдар. 
3-тапсырма.  Екі стақанға натрий тиосульфатының ерітінділерін (62 

 
151 
критерийінің 
индикаторларына 
сәйкес  
 (1.Салыстыр, 
2. Айырмашылығы 
неде? 
3. Ұқсастығы неде? 
4.Тақырыптың 
басты идеясын жаз) 
деген тапсырмалар 
болу керек. Немесе 
1-3 тапсырмаларды  
кестені толтыру 
арқылы салыстыр. 
г 0,5 л суда) және тағы екі стақанға  күкірт қышқылының 
ерітінділерін (25 мл қаныққан ??????
2
????????????
4
 0.5 л суда) дайындайық. 
Ерітінділердің бір жұбының температурасын өлшейміз. 
Ерітінділердің екінші жұбына бөлме температурасынан 10
0
??????-ға 
жоғары етіп қыздырамыз. Ерітінділерді араластыра отырып буда 
қыздырған жөн. Хронометрді қосып, сол сәтте ерітінділерді бір-
біріне қосамыз. Бөлме температурасында ерітінді 11 секундтан кейін 
лайланса, қыздырылған ерітіндіде 5 секундтан кейін лайланады 
(нәтижелер осы сандардың маңайында өзгеруі мүмкін). Реакция 
жылдамдықтарын есептейік: 
 
??????
1
=  
1моль/л
11с
=
0,09моль
л
∙ с; ??????
2
=  
1моль/л
5с
=
0,2моль
л
∙ с 
Есептеулер реакция жылдамдығының температураға тура 
пропорционал екендігін көрсетеді. Температура жоғарылағанда 
реакция жылдамдығы неше есе өскендігін есептейік: 
?????? =  
??????
2
??????
1
=  
0.2моль/л ∙ с
0,09моль/л ∙ с
= 2.22 
4) Тақырыптың басты идеясы неде? 
а)  Температура (Вант-Гофф ережесіне)  ерекшелігі:   Әрекеттесуші 
заттардың температурасы артқан сайын реакция жылдамдығы да 
артады. Температура әрбір 10
0
??????-ға артқанда реакция жылдамдығы 2 
еседен 4 есеге дейін артуы мүмкін. Бұл сан  температуралық 
коэффициент деп аталады.  Температуралық коэффициент 
температура 10
0
??????-ға жоғарылағанда реакция жылдамдығы қанша 
есеге өсетінін көрсетеді.   
3-қадам (жеке 
жұмыс): Практика 
жүзінде 
«ҚОЛДАНУ» 
критерийіне сәйкес        
(ІІ кезеңдегі 5-қадам 
қарапайым 
тапсырмалар 
үлгісіндегі 
тапсырмалардың 
өзгертілген 
жағдайдағы нұсқасы  
орындалады). 
 
4-тапсырма. Есеп. Егер температуралық коэффициент 2-ге тең 
болса, температураны 300
0
?????? - тан250
0
??????-қа арттырғанда химиялық 
реакция жылдамдығы неше есе артады? 
Жұмыстың реті 
Жұмыстың орындалуы 
1. Осы реакция үшін жылдамдықтың 
температураға тәуелдігін өрнектейтін  
формуланы жазу. 
 
2. Формулаға тиісті шамаларды қойып,  
есептеулер жүргізу. 

350
=

300
∙ 2
(350−300)/10
=

300
∙ 32 
3. Жауабын жазу. 
Реакция жылдамдығы 32 есе 
артады. 
 
2-аралық нәтиже: 
Бірінші  деңгейде қалыптасқан құзіреттілік (білім, біліктілік) деңгейінің сапалық өлшемі 
(бірінші аралық өлшемі): – «дұрыс», «толық» деген білім сапасының түрлерімен 
сипатталады (Ю.К.Бабанский). Оқушының бұл алғашқы қадам нәтижесінің сандық өлшемі  
–  бес балл = «сынақтан өтті» = «қанағаттандырарлық» білім деңгейінің өлшемі = «3» 
журналға қойылады, егер келесі деңгей тапсырмаларын  меңгере алмаса.   
 
ІІІ  деңгей:   (5 балл + 4 балл + 3 балл = 12  балл) 
1-қадам (жеке 
жұмыс) - теория 
бойынша 
«Жинақтау»  
критерийінің 
1-тапсырма.Химиялық реакция жылдамдығына әсер ететін 
жағдайлар мен параметрлерді жинақтап қорытынды жаса: Жауабы: 
Ә.З. табиғаты  Темпера- 
тура 
Концентрац
ия 
Ә.З. жанасу 
беткейлігіні
ң ауданы 
Катализа тор 

 
152 
қорытынды 
шығаруға 
бағытталған 
индикаторлары:  
Қорытынды  шығар, 
анықтама бер,  
мазмұнды жүйеле, 
кестені,  тірек 
сызбаны, 
сөзжұмбақты толтыр 
немесе өзің құрастыр 
тағы  с.с. басқа 
түрдегі тапсырмалар 
оқушының 
жоғарыдағы 
«тақырыптың басты 
идеясына» жазған 
жауабына қойылады. 
ІІ-кезең, 4-қадамда 
«жинақтауға» 
берілген   тапсырма 
басқа формада 
беріліп, баланың 
білім деңгейі 
бағаланады. 
мысалы, 
сілтілік 
металдар 
сумен 
әрекеттескен
де бірден 
сілті мен 
сутек 
түзіледі, ал 
мырыш, 
темір және 
басқалары 
оксидтер 
түзіп, баяу 
әрекеттеседі, 
асыл 
металдар 
мүлде әрекет 
теспейді. 
Температу 
раны әрбір 
10
0
??????-қа 
көтергенде 
жылдам- 
дық 2-4 есе 
артады.  
 
Газдар мен 
сұйықтар 
үшін 
химиялық 
реакция 
жылдамдығ
ы 
әрекеттесу
ші 
заттардың 
концентрац
иясына 
тәуелді.  
 
Қатты 
заттар үшін 
химиялық 
реакция 
жылдамды- 
ғы 
әрекеттесу
ші 
заттардың 
жанасу 
беткейлігіні
ң ауданына 
тура 
пропор 
ционал.  
мысалы, 
Бертолле 
тұзы мен 
сутек 
пероксидінің 
айрылуы 
марганец  
(IV)  
оксидінің 
қатысуына 
байланыс ты 
жылдам 
дайды. 

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: