Е. О. Алауханов (гылыми редактор)

Ш. Нуржанова 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
74 
ISSN 1563-0242 
«заговорили»;  они  рассказали  о  могущественных 
государствах  древности,  о  народных  восстаниях,  о 
возникновении  научных  знаний  и  о  многом-многом 
другом.  Обращение  к  новому  типу  общения  - 
знаковому  письму,  связанное  с  нарастанием 
сложности  в  экономических  и  политических 
отношениях родоплеменных сообществ, усилилось в 
период  формирования  государственности,  когда 
надо  было  фиксировать  товары,  налоги,  учетные  и 
обменные  операции.  С  образованием  государства 
развиваются 
устные 
формы 
распространения 
информации,  огромную  роль  играют  ораторы, 
воздействующие на мнение и поведение слушателей. 
Например,  весьма  разнились  стили  выступлений 
грека  Демосфена  и  римлянина  Цицерона.  Когда 
выступал  Цицерон,  народ  ликовал:  «Как  красиво 
говорит 
Марк 
Тулий!» 
А 
когда 
слышал 
«филиппики»  Демосфена,  речи,  направленные 
против  Македонского  царя  Филиппа,  то  кричал: 
«Войну - Филиппу!» Информацию распространяли и 
правительственные  гонцы,  глашатаи,  герольды, 
дьяки,  зачитывая  послания  реляции,  рескрипты, 
буллы. 
Всестороннее развитие  человека  -  великая  цель, 
в  выполнении  которой  немалое  место  отведено 
журналистике. 
Произведения 
литературы 
и 
искусства, 
научно-популярные 
и 
научно-
художественные  произведения,  информация  о 
культурной  жизни,  образовательные  программы  - 
все  это  составляет  значительную  часть  материалов 
журналистики, особенно «толстых» журналов радио 
и телевидения [1]. 
Во множестве    учебников и монографий, связанных 
с историей журналистики, в течение десятилетий 
повторялось одно и то же. Возникновение печати 
тесно связано с развитием и укреплением 
буржуазии. Первые газеты и журналы возникли в 
странах Западной Европы - в Германии, Англии, 
Франции - на рубеже XVI и XVII веков, в пору 
укрепления национальных государств, становления 
абсолютной власти. Это было время обоснования 
национального, а затем - интернационального 
рынка, установления и расширения экономических и 
финансовых связей. Печать появилась на 
определенном этапе общественного развития, когда 
буржуазия выходила на политическую арену и 
готовилась к борьбе за власть. Она зародилась тогда, 
когда в обществе возникла потребность в ней. Это 
была политическая потребность в средстве управле-
ния обществом и государством. Это была и идео-
логическая потребность в эффективном инструменте 
идеологической борьбы, в ходе которой 
сталкивались интересы враждебных классов, 
выразителей и защитников различных религий, 
противоположенных философских концепций. Это, 
наконец, была и экономическая информация, в 
которой так нуждались купцы и предприниматели, 
деятельность которых приобретала все более важное 
значение... 
Многие  печатные  периодические  издания,  едва 
родившись,  действительно  становились  органами 
государственного  управления.  Вспомним  первую 
российскую  газету  «Ведомости»,  которую  Петр  1 
основал  как  орган  управления  государством,  как 
средство  поддержки  реформ,  которые  он  проводил. 
Другие 
газеты 
и 
журналы 
действительно 
становились  острейшим  идеологическим  оружием, 
оказывались  в  центре  политических,  классовых 
схваток, религиозной борьбы, торжествовали победу 
или  истекали  кровью  и  умирали  вместе  с 
политическими  партиями  и  деятелями,  взгляды 
которых они защищали. 
Первопричиной  появления  первых  перио-
дических  изданий  была  все-таки  потребность  в 
экономической  информации.  Купцы  нуждались  в 
сведениях о стоимости товаров на рынках в городах 
своей  страны  и  других  государств.  Финансисты  -  в 
данных  о  ситуации  на  первых  международных 
биржах, 
о 
соотношении 
стоимости 
денег, 
чеканившихся  на  монетных  дворах  в  столицах 
европейских  государств.  Фабрикантам  требовалась 
информация,  где  и  за  какую  цену  они  могли 
приобрести  новые  станки  для  своих  предприятий  и 
где  они  могли  выгоднее  продать  их  продукцию.  И 
все  готовы  были  платить  за  сведения.  Чтобы  их 
получать,  долгое  время  посылали  гонцов.  Но  это 
было дорого, и необходимая информация поступала, 
таким  образом,  нерегулярно.  Требовалось  иное 
средство,  которое  обеспечивало  бы  ее  доставку 
быстро и систематично. 
Появление  этой  экономической  потребности 
привело  к  возникновению  средства  ее  удовлет-
ворения. Им стала периодическая печать [2]. 
О  пражурналистских  явлениях  древности  ныне 
напоминают  слова  «форум»  (площадь  в  Риме), 
«трибуна»,  «выборная  должность,  а  затем  место 
произнесения  речи),  «вече»  (собрание  у  славян,  от 
старославянского  вет-совет),  и  следы  этих  явлений 

Ш. Нуржанова 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
75 
ISSN 1563-0242 
можно найти в названиях или частях названий газет 
-  «трибун»,  «курьер»,  «почта»  и  т.  д.  К  примеру,  в 
кратком 
справочнике 
«Зарубежная 
печать», 
изданном в 1986 г., можно найти 19 газет, в названии 
которых  есть  слово  «трибуна».  Газеты  «Трибуна» 
издаются в Гондурасе, Парагвае, Чехии и т.д. 
Но  в  чрезвычайно  больших  государствах 
древности устные формы распространения сведений, 
актуальные  сообщения  были  малоэффективны  и 
потому  всегда  шел  поиск  лучших  способов 
письменного  информирования.  Античная  Греция 
заимствовала  алфавит  у  финикийцев  -  торгового 
народа древнего Средиземноморья [3]. Финикийские 
купцы 
передали 
и 
опыт 
монументальной 
пропаганды:  на  каменных  стелах  высекались 
рассказы  о  делах  правителей,  на  металле 
гравировались  своды  законов.  Персидский  царь 
Дарий,  как  сообщает  Геродот,  начиная  подход  на 
Грецию,  поставил  «два  столба  из  белого  камня,  из 
коих  на  одном  ассирийскими,  а  на  другом 
эллинскими  буквами  вырезаны  были  имена  всех 
народов,  коих  вел  он  с  собою,  а  вел  он  всех,  над 
коими  властвовал»  [4].  Уже  с  образованием 
государства  стали  писать  на  покрытых  гипсом 
досках,  которые  вывешивались  на  видных  местах, 
использовались  папирусные  свитки,  а  также 
специально  обработанная  кожа  животных  -
пергамент,  названный  в  честь  города  Пергама  в 
Малой Азии, где его впервые начали изготовлять во 
2  веке  до  н.  э.  Первые  рукописи  создавались  и 
хранились так:  «остриями типа шила  выцарапывали 
силлабограммы  и  другие  знаки  на  глиняных 
табличках,  которые  затем  сушили  на  солнце.  В  тех 
случаях,  когда  табличек  набиралось  много,  как, 
например,  во  дворцах,  их  хранили,  подобрав  по 
сериям.  Иногда  их  складывали  в  корзины  или 
перевязывали  в  пачки,  иногда  же  складывали  в 
деревянные ящики» [5]. 
В  древнем  Риме  для  передачи  оперативных 
сведений  и  новостей  использовались  стены  об-
щественных  зданий,  которые  покрывались  белой 
краской;  на  площади  около  дома  верховного  жреца 
выставлялись  специально  обработанные  белые 
прочные доски: на них писали о правительственных 
распоряжениях,  важных  государственных  новостях, 
о благоприятных и неблагоприятных днях, об итогах 
гаданий  по  полету  птиц  и  т.  д.  Далее  эти  дощатые 
щиты  -  таблицы  -  складывались  в  архив.  При  Гае 
Юлии  Цезаре  с  помощью  выбеленных  досок, 
выставляемых 
для 
всеобщего 
обозрения. 
Оперативно  сообщали  о  решениях  сената.  При 
императоре  Августе  на  досках  стали  публиковать  и 
светскую  хронику  [6].  Были  и  рукописные  издания, 
которые выходили ежедневно и содержали сведения 
о  жизни  государства,  общественных  событиях, 
войнах,  играх  и  т.  д.  Созданный  по  распоряжению 
Цезаря 
еженедельник 
«Комментариус 
реум 
новарум» 
(«Записки 
о 
новых 
событиях») 
переписывали 300 рабов. 
Античная  культура  вплотную  подошла  к  соз-
данию  института  журналистики,  т.  е.  регулярного 
оповещения  всего  населения  о  повседневных 
событиях.  Но  стены  и  камни,  появившиеся  папи-
русные  свитки  и  дорогостоящий  пергамент  -  это 
были лишь протогазеты, пражурналистские явления, 
то  есть  первичные  формы  обмена  информацией 
(слишком  узкий  круг  читателей  и  ограниченность 
распространения  «изданий»). На рубеже 
I 
и 
II 
веков 
новой  эры  переживает  расцвет  римская  сатира 
(Ювенал. 
Марциал, 
Лукиан). 
В 
раннем 
Средневековье  (V-Х  веков  н.э.)  на  сознание  и 
поведение 
аудитории 
воздействуют 
нраво-
учительные трактаты и проповеди. 
Тем  временем  победное  шествие  начинает 
бумага  (от  итальянского  -  хлопок):  впервые  по-
лученная в Китае еще в 
I-I I 
веках н.э., она оказалась 
сначала в Японии (VI век ), затем уже в Х веке через 
арабских купцов в Европу, сменив там пергамент, а 
на Руси - бересту. 
В  1320  году  возле  Майнца  (Германия)  была 
основана  первая  бумажная  фабрика,  что  спо-
собствовало  широкому  распространению  искусства 
гравюры  (на  дереве  вырезался  рисунок  или  текст, 
потом  с  деревянной  плоскости  отпечатывали  до 
сотни 
экземпляров 
на 
отдельных 
листах). 
Средневековые  рукописи  украшают  заставки, 
орнаменты,  миниатюры.  В  ходе  Столетней  войны 
(1337-1453 
гг.) 
возникают 
агитационно-
пропагандистские 
воззвания, 
прокламации, 
стихотворные и прозаические памфлеты. 
Развитие  производства,  рост  товарооборота 
требовали  оперативной  передачи  новостей,  и  в 
крупных городах создаются информационные бюро. 
Одно  из  первых  было  создано  в  1530  г.  в  Венеции, 
откуда,  как  уже  отмечалось,  и  пошло  в  обиход 
название «газета». В XVI столетии на венецианском 
риальто  рядом  с  лавочкой  менялы  и  золотых  дел 
мастера 
мы 
находим 
особое 
торговое 

Ш. Нуржанова 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
76 
ISSN 1563-0242 
осведомительное бюро, цель которого заключается в 
том,  чтобы  собирать  политические  и  торговые 
известия,  сведения  об  ушедших  и  пришедших 
кораблях, о ценах на товары, о безопасности дорог, а 
также  о  политических  событиях  и  продавать  и  в 
копиях  заинтересованным  лицам.  Мало  того, 
образуется  даже  особый  цех  «scrittori  d'avise» 
(переписчики новостей), которые вскоре появляются 
в Риме под названием  «novellanti или gazettanti» [7]. 
Подобные  бюро  создаются  и  в  других  европейских 
городах. 
Но  только  с  изобретением  Гуттенбергом  пе-
чатного  станка  стало  возможным  обеспечить  опе-
ративность  передачи  информации  и  давать  ее  на-
селению  в  необходимом  объеме.  Вторая  половина 
XV  века  ознаменована  повсеместным  появлением 
типографий:  Италия  -  1465  г.,  Швейцария  -1468  г., 
Франция  -  1470  г.,  Бельгия,  Венгрия,  Польша  -1473 
г., Чехия и Англия - 1482 г., Австрия и Дания -1482 
г., Швеция -1483 г., Португалия-1487 г. [8] 
На  Руси  первыми  письменными  документами 
стали  летописи,  а  эпос  бытовал  в  форме  былин  и 
исторических  песен.  На  рубеже  XV-XVI  веков 
творчеством  дипломатов  Ивана  III  утверждается 
светская  публицистика.  В  1564  году  первопечатник 
Иван  Феодров  вместе  с  Петром  Мстислав-цем 
выпускает  первую  печатную  русскую  книгу 
«Апостол».  Книгопечатным  дело  особенно  под-
держивали  Борис  Годунов  и  патриарх  Иов.  В 
отличие  от  западных  стран,  где  господствовала 
частная  инициатива,  издание  книг  в  России  было 
государственной  монополией,  причем  все  книго-
печатание  сконцентрировалось  на  московском 
Печатном  дворе.  Правда  недолго  существовала  еще 
и Верхняя типография в Кремле (1678- 
1783  гг.),  организованная  для  печатания  литера-
турных  трудов  Симеона  Потоцкого  -  наставника 
детей  царя  Алексея  Михайловича.  Первыми 
печатными  изданиями  были  книги  религиозного 
содержания,  но  в  последней  четверти  ХVI  века 
начинают  появляться  и  светские  издания.  Конечно, 
они  не  могли  заменить  собой  газету  или  журнал, 
призванные 
освещать 
важнейшие 
вопросы 
современной жизни. 
 
Литература: 
 
    1  Прохоров Е.П. Введение в журналистику. - М.: 
Высшая школа. 1988. (279 с.). - С. 117. 
2  Гуревич С.М. Газета и рынок: как добиться 
успеха. - М.,1994. - С. 8-9. 
3 Гельб И.Е. Основы изучения письма. - М., 1982. 
- С.174. 
4 Геородот. История в девяти книгах. - М., 
1888. - С.130. 
   5 Блатовская Т.В. Греческое общество второго 
тысячелетия до н.э. и его культура. - М., 1976. 
-  С.144. 
    6 Ученова В.В., Старых Н.В. История рекламы. 
Детство и отрочество. - М., 1994. - С.18. 
   7 Бюхер К. Возникновение народного хозяйства. 
-  СПб., 1907. - Вып.11. - С. 13. 
   8  Любинский В. С. Книга в истории человеческо- 
го общества. - М.,1972. - С. 118. 
 
 
 
Қазақ халқының публицистикасы ежелден бүгінгі күнге дейін әлемдік БАҚ-та ерекше орын алады. Бірақ ежелгі белгілі 
мемлекеттерде  ауызша  ақпарат  беру  ерте  дамыды,  сондықтан  жаңалықтар  таратудың  жазбаша  түрінің  тиімділігі  үнемі 
ізденісте болды. Мақалада бірқатар осындай мәселелердің ашылмаған қырлары зерттелген. 
 
The  Journalism  of  the  kazakh  from  ancient  times  to  the present day  is  an  important part of  the  global  media.But  in  very  large 
states of antiquity oral forms of information dissemination, relevant messages were ineffective, and therefore better ways of written 
communication always were looked for. 
 
 
Н. Қадырниязов 
Императорлық орыс географиялық қоғамының баспасөз органы 
Кенесары хан туралы сөз қозғайды 

Ш. Нуржанова 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
77 
ISSN 1563-0242 
Сүлеймен Демиерал атындағы университет, Қазақстан, Алматы қ. 
УДК 070 
Аңдатпа. «Орыс Патшалығының Географиялық қоғамы хаттары» атты журналда Патшалық Ресейдің қазақ даласын 
отарлау  және  оның  тарихи  қадамдары  жазылды.  Сонымен  қатар  бұл  басылымда  қазақ  жеріндегі  ұлт-азаттық 
көтерілістің  тарихы  суреттеліп  қана  қоймай,  Қазақстан  тәуелсіздігі  үшін  күрескен  соңғы  қазақ  ханы  Кенесары 
Қасымұлының ерлігі мен батылдығы жырланады. 
Кенесары хан..  
Тарихи  оқиғалардың  көп  жағдайда  ең  бірінші 
баспасөз  бетінде  көрініс  табатыны  бізге  мәлім.  Біз 
қарастырғалы отырған шығарма сол тарихи очерктер 
қатарына  жатады.  1903  жылы  императорлық  орыс 
географиялық қоғамының баспасөз органы «Записки 
ИРГО»  журналында  Н.Я.  Коншиннің  «К  истории 
Каркаралинского и Аягузского округов в 30-х и 40-х 
годах  ХІХ  ст.»  [1]  атты  очеркі  жарық  көрген.  Бұл 
тарихи  очерк  оның  «Материалы  для  истории 
Степного  Края»  деп  аталатын  очерктер  цикліне 
кіреді.  Н.Я.  Коншин  -  географиялық  қоғамның 
Семей  бөлімшесінің  нағыз  мүшесі,  бірнеше  жыл 
Семей  облысы  статистикалық  комитетінің  хатшысы 
қызметін атқарған. 
Автор  аталмыш  очеркінде  ХІХ  ғасырдың  30-40 
жылдардағы  Қарқаралы  және  Аягөз  округтерінің 
ашылу тарихына және сол кезең-де қазақ руларының 
арасында  белең  алған  патшалық  Ресейдің  отарлық 
саясатына  қарсы  қарулы  күрестің  тарихына  жан-
жақты 
тоқталған. 
Сонымен 
қатар 
очеркте 
келтірілген  деректердің  ғылыми  құндылығы  зор, 
себебі  автор  ол  дерек-терді  Семей  облыстық 
Басқарма  мұрағаты,  Қарқара  уездік  Басқарма 
мұрағаттарынан  және  Омбы  қаласында  орналасқан 
Дала өлкесінің Бас мұрағатынан алып, пайдаланған. 
Осы 
кезеңде 
отарлау 
саясатына 
қарсы 
көтерілісті  қазақ  сұлтандары  Кенесары  Қасы-мов, 
Сыбанқұл  Ханқожин,  Құдайменді  Сұл-танғазин, 
Көске  Орманов,  Ниязбек  және  Мәджік  Күшіковтар 
ұйымдастырып, басқарған. 
1839 жылы Батыс-Сібір генерал-губернаторы В. 
Горчаков  қазақтарға  қарсы  жазалау-шы    әскер  
жіберуді  ұйымдастыра  отырып, 
«тәртіпсіздердің»  өз  қалтасынан  соғыс  шы-ғынын 
қайтартқызудың  арнайы  ережесін  жасағанын  Н. 
Коншин 
талдап 
жазады. 
Бұл 
Ережеде 
«тәртіпсіздікке»  қатысқан  рулардан  үш  есе  артық 
салық  жинауды,  ал  егер  қарулы  қарсылық  көрсетсе 
салықтың  көлемін  бес  есе  арттыруды  және 
көтерілісті 
басуға 
кеткен 
қазына 
шығынын 
«бүлікшілерден» 
бөлек 
өндіріп 
алуды 
баса 
көрсеткен.  «Кенесарыға  ерген  руларды,  яғни  патша 
ағзамға  бодан  болу  туралы  ант  ішпегендерді,  егер 
патша әскеріне қарсылық көрсетсе ешқандай аямау» 
жайында  арнайы  жарлықтар  болғанын  очерктен 
көреміз.  Ал  шекара  басқармасының  басшысы 
полковник  С.  Ладыженский  өз  жағынан  жазалаушы 
әс-керге  мынандай  бұйрық  береді:  «Отряды,  по 
достижении отложившихся волостей, тотчас должны 
были  захватывать  почетнейших  старшин,  биев  и 
волостных управителей, хотя бы силой оружия, если 
волостью 
будет 
оказано 
сопротивление. 
Захваченные  бии  и  проч.  должны  были  оставаться 
заложниками, волости же - направляться на места их 
обычных кочевок» [1, 7 б.]. 
Жақсы  қаруланған  патша  жазалаушы  әскерінің 
көтерілісті  басуда  орасан  зор  қаталдық  көрсеткенін 
очерк барысынан көреміз. Онда келтірілген деректер 
бойынша 
1839 
жылдың 
19 
мамырында 
Қарқаралыдан 
шыққан 
мұздай 
қаруланған 
жазалаушы  әскер  Шу  өзеніне  қарай  ішкерлеп  еніп, 
жолында  кездескен  ауылдарды  тонап,  олардан  12 
түйе,  2000  жылқы,  7  сиыр  (ұзақ  жолға  жарамсыз 
болғандықтан  сиыр  малын  көп  алмауға  тырысқан.  - 
Н.Қ),  246 қой және  112,5 сом ақшалай контрибуция 
жинап,  олжасын  Петропавл  бекінісіне  жөнелткен. 
1839 жылдың 
25  маусымында  Аягөзден  шыққан  жүзбасы 
Жуковтың  жазалаушы  жасағы  Тарбағатай  тауы 
маңында  сұлтан  Сыбанқұл  Ханқожиннің  ауылына 
шабул жасап, оның әйелін және 23 адамды тұтқынға 
алған.  Ауылды тонап 230 түйе,  636 жылқы, 750 бас 
ірі  мүйізді  қара  және  9800  қой  олжалаған. 
Тұтқындардың  Томбы  қамалына  жөнелтілгенін, 
біреуінің  жолда  қайтыс  болып,  төртеуі  қашып 
құтылғаны  туралы  деректерді  автор  тәптіштеп 
баяндайды.  Ал  1840  жылы  жүзбасы  Ребровтың 
жазалаушы  әскері  Бағаналы  ұлысының  10  ауылын 
тонап, 60 жылқысын, 1776 қойын, 70 түйесін және 3 
сиырын олжалаған.  Жақсы  қаруланған  патша  әскері 
1841  жылы  сұлтан  Құдаймендінің  ауылын  қоршап, 
малын тонап, әйелін тұтқынға алған. Осы жерде айта 
кететін  бір  жағдай  ол  патша  әскерінің  көтеріліс 
басшыларының  еш  кінәсіз  жақын  туыстарын  -  әке-
шешесін,  әйел,  бала-шағасын,  тұтқынға  алу, 
бопсалау  әдісін  жие  пайдаланғандығы.  Шал-кемпір 

Н. Қадырниязов 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
78 
ISSN 1563-0242 
мен  бала-шаға  ғана  қалған,  әскери  бекініс  болып 
есептелмейтін,  қорғансыз  ауылға  қырғидай  тиіп, 
мал-мүлкін  тонап,  зорлау  әскери  орыс-казактардың 
дағдылы 
ісі 
болатын. 
Бұл 
туралы 
орыс 
демократтарымен  қатар,  неміс  марксист-ғалымы  Ф. 
Энгельс те былай деп жазады: «казакам свойственны 
операции  более  мелкого  массштаба,  успех  которых 
обычно выражается в захвате какой-либо добычи». 
Патша  жазалаушы  әскерінің  сорақылығын, 
қаталдығын  көрген  сұлтан  Құдайменді  Сұл-
танғазин,  Сыбанқұл  Ханқожиндер  Кенеса-рының 
көрнекті 
жақтастарының 
біріне 
айна-лады. 
«Құдайменді  сұлтан  Бөкей  ханның  ба-ласы 
Сұлтанғазының ұлы» [1, 15 б.], - деп автор очеркінде 
Құдайменді  сұлтанның  шыққан  тегін  нақты 
көрсеткен.  Жүзбасы  Портнягиннің  жа-сағы  1839 
жылы 29 шілдеде Сыбанқұл сұлтанды қолға түсіреді. 
Көптеген  жылдан  бері  оңтүстік  қазақтарының 
толқуын  басқарып  келген  адамның  ұсталуы  сол 
өлкені  тыныштандыруда  зор  маңызы  болғанын 
жазады автор. Автор келтірген мәліметтер бойынша 
сұлтан  Сыбанқұл  Ханқожин  1841  жылдың  15 
маусымында патша абақтысында қаза тапқан. 
Очерк  барысынан  қазақ  халқының  қарулы 
қозғалысының  себебі  олардың  құнарлы,  суы  мол 
жерлерін  патша  әскерлерінің  тартып  алуында,  үй 
және адам басына орасан зор салық салуында екенін 
аңғарамыз. 
Кенесарының  жақтастарының  бірі  бол-ған 
сұлтан Құдайменді Сұлтанғазин, «Көске 
Орманов  және  Ниязбек  Көшіков  сияқты  сұлтан-
дармен  бірге  Бұхар,  Ташкент  саудагерлерінің 
керуенін  тонады,  барымтамен  айналысты»  деген 
сылтаумен  ұсталып,  Омбы  түрмесіне  қамалған.  Бұл 
жайында автор былай деп баяндайды: «6 марта 1844 
г. Омский Окружной Суд постановил заключение по 
делу,  оставив  без  внимания  приведенного  выше 
жалобы  киргиз  на  следователя  Семенова.  Согласно 
заключения  Суда  подлежали  ссылке  в  каторжные 
работы султаны Худайменды Газин, Коске Урманов, 
Ниязбек  Кучуков  и  12  простых  киргиз»  [1,  27  б.]. 
Бұдан  әрі  19  қазақтың  түрмеде  өліп  қалғандықтан 
оларға  қатысты  сот  ісі  тоқтал-ғандығы  туралы 
жазылған.  Мұрағаттан  алынған  деректер  бойынша 
ұсталып, түрмеге қамалған кезде сұлтан Құдайменді 
Сұлтанғазин  37  жаста,  Көске  Орманов  26-да,  ал 
Ниязбек  Күшіковтың  жасы  бар  болғаны  18-де 
болған.  Сұлтан  Мәджік  Күшіков  1843  жылы 
абақтыда,  сот  үкімін  шығарар  алдында  қайтыс 
болған. 
Ішкі  Ресейден,  Қоқаннан,  Бұхарадан  келген 
саудагерлер  «біздің  керуенімізді  жолда  қазақтар 
тонады»,  -  деп  Шекара  Басқармасына  арыз  жазып, 
шығындарын  бірнеше  есе  асыра  көрсетіп,  көтеріліс 
салдарынан  істі  болып  отырған  қазақ  азаматтарына 
жала  жауып,  «шығындарын»  сот  арқылы  өндіріп 
алып  отырған.  Мысалы,  Ташкент  қаласынан  келген 
саудагерлер  «64  781  сом  ақша  тұратын  затымызды 
қазақтар тонады» деп сот арқылы 8369 қой және 260 
сом  ақша  өндіріп  алған,  оның  ішіндегі  2800  қой 
Құдайменді  сұлтанның  ауылынан  контрибуция 
ретінде  тартып  алынған  болатын.  Артынан  бұл 
арыздардың өтірік екені белгілі болып, жалған арыз 
жазушы  саудагерлердің  үстінен  іс  қозғалған,  бірақ 
олар  судьяларға  пара  беріп  құтылып  кеткенін  автор 
қынжыла баяндайды. 
Патша  өкіметінің  отарлық  саясатымен  келіс-
пеген қазақтар округтің жерін өлшеп, картаға түсіріп 
жүрген  шенеуніктерге  шабуыл  жасап,  олардың 
жұмыстарына  кедергі  жасауға  барынша  тырысқан. 
Патшалық  Ресейге  Қазақстан  жерінде  округ 
құрғызбауға  Қытай  империясы  да  мүдделі  болған, 
бірақ  әрине,  қазақтардың  қамы  үшін  емес,  оларды 
орыстарға  қарсы  қою  арқылы  қазақ  жерін  көбірек 
алып қалу ойымен істелген әрекет болатын. 
Жаңадан құрылған Қарқаралы округіндегі толқу 
1838  жылы  шарықтау  шегіне  жеткен.  «В  это  время 
действовал  против  русских  Кенесары  Касымов,  имя 
которого пользовалось большой известностью среди 
каркаралинских киргиз» 
[1,  3  б.],  -  деп  автор  көтерілісті  басқарған 
сұлтандардың ішінен Кенесарыны ерекше атап өтеді. 
1841 жылғы мұрағат деректері бойынша көтеріліске 
жиырма мыңнан астам қазақ қатысқан. Кенесарының 
әскерінің  арасында  қатал  тәртіп  болып,  олар  жүз 
сарбазға  бөлініп,  жүйелі  түрде  жүзбасыға  бағынған 
және  мылтық  жасайтын  жеті  хивалық  шеберлері 
болған.  Поляк,  украин  ұлтынан  шыққан  әскери 
тұтқындар сарбаздарды соғыс өнеріне үйреткен. 
Н.Я.  Коншин  очеркінде  көтерілісті  ұйым-
дастырған  сұлтандардың  ішінен  К.  Қасымов 
басқарған  көтеріліс  тарихына  ерекше  тоқталған. 
Патша  әскерінің  қысымына  қарамастан  Кене-сары 
қырғыздарды  қуып  отырып,  Алатау  тауына  дейін 
жеткен  және  Шу  алқабында  өмір  бойы  қалғысы 
келіп  бекініс  тұрғыза  бастаған.  «Но  жить  спокойно 
по  самой  своей  природе  он  не  мог.  Даже  в  такое 
трудное время, как после бегства с Камала, когда на 
Кенесары  со  всех  сторон  подымались  враги,  он  не 
оставлял  своих  широких  планов  стать  ханом  всех 
киргизов», -деп жазады автор. 

Н. Қадырниязов 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
79 
ISSN 1563-0242 
Қырғыздар  мен  қазақтардың  арасында  болып 
жатқан  қақтығысты  пайдаланған  патша  әскерінің 
қолбасшылары  қырғыз  манаптарымен  (очеркте 
манаптардың  аты-жөні  толық  келтірілген)  келіссөз 
жүргізіп, оларды «патша үкіметінің және сіздердің 
жауларыңыз  Кенесарыны  бірігіп  көзін  жоюга»  [1] 
шақырған. 
1847  жылы,  бір  жағынан,  жақсы  қаруланған 
патша әскерінің, екінші жағынан, қырғыз және өзбек 
жасақтарының  қоршауында  қал-ған  қазақтың  соңғы 
ханы  Кенесары  Қасы-мовтың  әскері  бірнеше  күнге 
созылған 
кес-кілескен 
шайқаста 
жеңіліске 
ұшырайды, ал өзі жан түршігерлік азапты қорлаудан 
жан  тапсырады.  Сол  кезеңдегі  әскери  қолбасшы  И. 
Ф. Бларамбергтің естеліктеріндегі мәлімет бойынша, 
Кенесарыны қазанда қайнап жатқан қойдың майына 
шыжғырып өлтірген. 
Патша  шенеуніктері  өздерінің  негізгі  жауы 
Кенесары  ханды  өлтіргені  үшін  қырғыздың 
манаптарына 
(Жантай 
Қарабеков, 
Қалығұл 
Алибеков,  Қалча  Исенбеков  және  Қажыбек 
Таштанбеков) алтын медаль, алтынмен өрнек-телген 
шапан және  құрмет грамотасын береді. Өз жағынан 
қырғыз  манаптары  Кенесары  ханның  басын  кесіп 
алып 
Омбы 
қаласында 
орналасқан 
Шекара 
Басқармасына 
жібергенін 
автор 
тәптіштеп 
баяндайды.  Қазақ  руларын  басқарған      кей   
сұлтандардың      да      Кенесары  ханның  өліміне 
байланысты шен-шекпен киіп, мақтау қағаздарымен 
марапатталып, ақшалай-заттай сыйлық алғанын Н.Я. 
Коншин  өзінің  тарихи  очеркінде  жасырмай 
көрсеткен. 
Кенесарының 
қандай 
адам 
болғандығын, 
отаршыларға қарсы күресте қандай рөл атқар-ғанын 
автордың  төмендегі  оған  берген  мінез-демесінен 
аңғаруға  болады:  «Это  был  выдающийся  во  всех 
отношениях  человек,  далеко  стоявший  выше  таких 
вождей  волновавшихся  киргиз,  как  Худайменды 
Газин,  Сивонкул  Ханхо-жин  и  др.  Все  они  не  были 
способны выйти из узкой сферы родовых киргизских 
отношении, и только в лице Кенесары Касымова мы 
встречаем 
в 
истинном 
смысле 
народного 
киргизского  «героя»  мечтавшего  о  политическом 
единстве  всех  киргиз  без  различия  племен  и  даже 
орд» [1, 75 б.]. 
Орыс  географиялық  қоғамының  41  жыл  бойы 
(1873-1914  жж.)  төрағасы  болған  атақты  географ  П. 
П. 
Семенов-Тян-Шанскийдің 
(18271914) 
Кенесарыны «қазақ даласының ержүрек Метридаты» 
деп атауы бекерден-бекер емес болар. Тіптен, патша 
әскери  бас  штабының  офицерлері  Н.И.  Красовский, 
Л.Л. Мейерлердің өзі Кенесарының  патша өкіметіне 
қарсы  ұлт-азаттық  көтерілісін  өз  шығармаларында 
жоғары  бағалап,  одан  кейін  жалпы  Қазақстанның 
саяси  азаттығы  үшін  қазақ  руларының  басын 
біріктіре  алған  сұлтанның  болмағанын  ерекше  атап 
өтеді. 
Кенесары  хан  қаза  тапқаннан  кейін  патша 
өкіметінің  қазақ  даласын  отарлауда  орасан  зор 
жетістіктерге  жеткені  соншалықты,  он  жыл  өтер-
өтпестен  аға  сұлтандардың  билігін  жойып,  1822 
жылғы  «Қырғыздар  туралы  жарғыны»  1865  жылы 
жаңа  «Ережемен»  ауыстыруға  қолы  жетті.  Сөйтіп, 
ғасырларға созылған хан-сұлтандар билігі жойылып, 
Қазақстанның  саяси  аренасына  байлар,  болыстар, 
ауылнайлар, старшын мен тілмаштар шықты. 
Қазақ  руларын  Ресей  империясына  қарсы  ұлт-
азаттық  көтеріліске  біріктіре  алған  ержүрек  батыр 
Кене  ханның  қаза  тапқанына  сұлтандар,  манаптар 
мен бектер көп уақыт қуана алмаған секілді. Өйткені 
оңтүстік  Қазақстанды,  Орта  Азияны  отарлауға 
кедергі  болып  тұрған  бас  қарсыласы  Кенесары 
жойылғаннан кейін патша өкіметі 1851 жылы Жетісу 
өңірінде  Верный  бекінісінің  іргетасын  қалауға 
мүмкіншілік  алды,  1860  жылы  Пішпек,  Тоқмақ, 
Әулиеата,  Түркістанды,  1864  жылы  -  Созақ  пен 
Шымкентті, 
1865
 
жылы Ташкентті тез арада басып алып, 
1866
 
жылға  қарай  бүкіл  Орта  Азияны  өз  отарына 
айналдырып алған болатын. 
Очерк барысында көптеген қазақтың бетке ұстар 
азаматтарының  еркіндік,  азаттық  жолында  патша 
абақтыларында,  «ит жеккенге» айдалып көп  қорлық 
көріп,  көбісінің  сонда  қаза  тапқанын,  отарлау 
операциясына  орасан  зор  қаржы  және  жақсы 
қаруланған,  соғыс  жүргізу  ісіне  жан-жақты 
үйретілген, 
қатал 
тәртібі 
бар 
әскери 
күш 
пайдаланылғанын  көреміз.  Соған  қарамастан  қазақ 
жерін  толық  жаулап  алу  процесі  бірнеше  ондаған 
жылдарға  созылғаны  рас.  Бұл  ойымыздың  дәлелін 
географиялық  қоғамның  мүшесі  полковник  Г.  Е. 
Катанаевтың  «Н.И.  Потанин  и  его  русские 
предшественники по разведкам в  киргизских степях 
и  Средней  Азии»  деп  аталатын  мақаласынан  да 
табамыз.  Ол  былай  деп  жазады:  «Не  без 
сопротивления и не без борьбы подчинились киргизы 
русскому  управлению.  Потомки  бывших  ханов 
средней  орды  и  влиятельнейшие  из  султанов  не 
сразу  сложили  с  себя  власть  и  не  сразу  перешли  к 
той  ничтожной  роли,  какую  они  играют  в  орде 
теперь»  [2,  201  б.].  Автор  қазақ  халқының  ұлт-
азаттық  көтерілісінің  тарихына  қысқаша  тоқтала 
келіп  «атақты  Кенесары  Қасымов»  көтерілісті 

Н. Қадырниязов 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
80 
ISSN 1563-0242 
басқарған кезде көтеріліске Ұлы, Орта, Кіші жүздің 
руларының  қатысқандығын  атап  өтеді.  Яғни  хан 
Кенесары  Қасымов  басқарған  ұлт-азаттық  көтеріліс 
өте  көлемді  әрі  күшті  болған  және  ол  орасан  үлкен 
территорияны  қамтып,  оған  қатысқан  қазақ 
руларының 
саны 
да, 
басқа 
көтерілістермен 
салыстырғанда, әлде қайда қомақты болған. 
Кенесары  Қасымов  өз  заманының  ерекше 
тұлғаларының  бірі.  Кенесары  ханның  өмір  сүрген 
феодалдық  құрылыс  кезінде  шашырап  кеткен  қазақ 
руларын  тек  қана  үш  жүздің  ханы  болу  арқылы  бір 
ортаға біріктіріп, соңынан ерте алатынын ол түсінді. 
Сондықтан  Кенесары  «хан  болғысы  келді»,  «өзінің 
пайдасына  ең  тәуір  жайылымдарды  тартып  алып 
отырған»,  «бас  көтерулерді  тек  өзінің  таптық, 
пайдакүнемдік, 
эгоистік 
мүдделері 
үшін 
пайдаланды» [3, 163 б.], деп бір жақты қарау дұрыс 
емес екендігін уақыт анықтап беріп отыр. 
Тіптен  Кенесары  Қасымовты  оған  қарсы 
күрескен  жаулары  да,  оның  ерен  ерлігімен  қоса 
дарынды  қолбасшылық  стратегиясы  мен  тактикасы 
үшін құрметтеген және санасуға мәжбүр болған. Бұл 
туралы  С.  Угренинов  өз  кітабында  былай  деп 
жазады:  «Несмотря  на  то,  что  в  российских 
документах  царского  времени  отряды  восставших 
казахов  и  назывались  «шайками»,  «бандами», 
«толпами»  и  «скопищами»,...  тем  не  менее,  хан 
Кенесары  Касымов  заслужил  у  казаков  уважение. 
Казаки,  воюя  с  ним,  за  его  личное  мужество, 
энергию  и  ум,  умение  объединить  соплеменников  в 
борьбе  за  свои  идеалы,  считали  его  настоящим 
героем и достойным противником». 
«Өзінің  ұлы  атасы  Абылай  хан  сияқты, 
Кенесары  да  қазақ  халқына  патша  мен  Қоқан 
хандығы  жағынан  төніп  тұрған  қауіптің  алдын  алу 
үшін  халқымды  бір  ортаға  біріктіре  аламын  деп 
сенді»  [53,  44  б.],  -  деп  жазады  профессор  М.Б. 
Олкотт  өз  еңбегінде  Кенесары  ханның  қазақ 
тарихында алатын орны туралы сөз қозғағанда. 
Бұл  жерде  айтып  кететін  бір  жай  ол  Ресей 
империясының  қазақ  руларының  саяси  бірлі-гінен 
қорыққандығы,  сондықтан  олар  қазақ  даласында 
хандық  биліктің  әлсіреуін  көздеді,  соған  мүдделі 
болды.  Бұған  Орынбор  генерал-губернаторы  И.М. 
Неплюевтің: «Қазақ халқына ең басты ханның болуы 
пайдалы  болмайтыны  былай  тұрсын,  зиянды  да 
болуы мүмкін» [3, 69 б.],  - деген сөздері дәлел бола 
алады. 
 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: