Национальной академии наук республики казахстан

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
257 
Наступательный  тип  стратегии  имеет  много  преимуществ.  В  этом  случае  цель  транспортной 
фирмы – быть первой на рынке. Для этого требуется соответствующее обеспечение (высокая ква-
лификация  и  необходимость  проведения  большой  организаторской  работы,  предполагающей 
наличие  хорошо организованного и эффективного  инновационного  процесса, наличие  новаторов-
творцов и руководителей, склонных к новым идеям и нетрадиционно мыслящих, хорошее знание 
рынка и хорошая маркетинговая организация, а также возможность распределения риска).  
Транспортная фирма на начальном этапе развития обычно не может избрать наступательную 
инновационную стратегию. Реальной является стратегия традиционного типа. Переход к наступа-
тельной стратегии на последующих этапах развития фирмы зависит от уровня такого развития, от 
уровня руководства, от его возможностей и умения перейти от положения имитатора к использова-
нию  собственных  творческих  возможностей.  Наступательная  стратегия  всегда  основывается  на 
серии инноваций, а не на одной отдельной инновации. Эта стратегия ориентирует на достижение 
долгосрочных  целей  и  представляет  собой  сложную  управленческую  задачу,  решение  которой 
сопровождается большим риском и связано с большими трудностями. Однако в случае последова-
тельной реализации она может дать выдающиеся результаты. Именно наступательная инновацион-
ная  стратегия  наилучшим  образом  соответствует  условиям  функционирования  транспорта, 
помогает преодолевать «технологические разрывы», появляющиеся в результате его развития [17]. 
Таким  образом,  в  современных  условиях  важнейшим  фактором  повышения  эффективности 
работы  предприятий  транспорта  становится  целенаправленная  инновационная  деятельность. 
Выделились  следующие  инновационные  стратегии.  Транспортное  предприятие  в  своих 
нововведениях стремится только к поддержанию требований к качеству транспортной продукции и 
услуг. В долгосрочной перспективе такая стратегия обязательно приводит к отставанию сначала в 
технико-технологическом, а затем и в экономическом отношениях. 
Транспортное  предприятие,  стремясь  к  монопольному  положению  на  рынке  транспортных 
услуг,  занято  поисками  таких  видов  услуг,  которые  не  требуют  слишком  больших  затрат  на 
инновации. Указанный тип инновационного менеджмента предполагает глубокое знание рыночной 
ситуации,  большие  адаптационные  способности  и  высокий  технико-технологический  уровень 
развития.  Но  и  в  этом  случае  степень  риска  быстрой  утраты  монопольного  положения  является 
существенно высокой. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
[1]  Послание  Президента  Республики  Казахстан  Н.Назарбаева  народу  Казахстана  «Казахстанский  путь – 2050: 
Единая  цель,  единые  интересы,  единое  будущее». 17 января 2014 г. / [Электронный  ресурс] / Режим  доступа: 
http://www.akorda.kz/ 
[2]  Ситенко  Д.А.  Совершенствование  организационно-экономических  механизмов  национальной  инновационной 
системы Казахстана. / http:// www.kazsu.kz/content/files/pages/folder10302/.pdf 
[3]  Семин  П.А.  Совершенствование  механизма  транспортного  взаимодействия  в  СНГ // Вестник  московского 
автомобильно-дорожного государственного технического университета (МАДИ), 2013. – №3. – C.66-71 / [Электронный 
ресурс] / Режим доступа: http://elibrary.ru/item.asp?id=20164667 
[4]  Абельданова  А.Б.  Основные  направления  совершенствования  системы  инновационного  менеджмента  в 
организации. Диссертация на соискание ученой степени PhD. Республика Казахстан. - Алматы, 2015.– С.116 
 [5]  Муканов  Д.  Казахстан:  прорыв  в  инновационную  экономику. – Алматы:  Центрально-Казахстанское 
представительство Ассоциации Деловой совет ЕврАзЭС, 2007. – 272 с. 
 [6]  Муканов  Д.  Индустриально-инновационное  развитие  Казахстана:  потенциал  и  механизмы  реализации. — 
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. — 274 с. 
[7] Сураева М.О. Методология инновационного развития железнодорожного транспорта России: монография / М.О. 
Сураева. - М.: Изд-во Моск. фин.-юрид. акад., 2011. - 200 с. 
 [8]  Гулькин  П.Г.  Венчурные  и  прямые  инвестиции  в  России:  теория  и  десятилетие  практики. // Аналитический 
центр "Альпари СПб". 2003. – С.161 
 [9] Иванцов П.И. Инновационная экономика / П.И.Иванцов. – Минск: «Дикта», 2012. – С.6 
 [10] Пятецкий В.Е., Генкин А.Л., Рыжко А.Л. Управление инновационными процессами: методологические основы 
и  принципы  инновационного  менеджмента  в  управлении  предприятиями.  Учебное  пособие. – М.:  Изд.  Дом  МИСиС, 
2012. – 152 с. 
 [11] Трифилова A.A. Оценка эффективности инновационного развития предприятия: монография / A.A. Трифилова. 
– М.: Финансы и статистика, 2005. - 303с. 
 [12] Санто Б. Инновация как средство экономического развития. / Пер. с венг. под общ. ред. Б.В. Сазонова. - М.: 
Прогресс, 1990. – 295 с. 
 [13] Купешова С.Т. Инновационный менеджмент. - Алматы: Изд. «Казак унив-тi», 2011. – 211 с. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
258  
 [14]  Бажиров  К.Н.  Совершенствование  механизма  управления  индустриально-инновационным  развитием 
предприятия. / http:// www.kaznu.kz/content/files/pages/folder10302/pdf/ 
[15] Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г. Наука и инновации в рыночной экономике: мировой опыт и 
Казахстан. - Алматы: ИЭ МОИ РК, 2005. - 256с. 
 [16]  Курбатова A.B. Транспортный  рынок:  особенности,  возможности,  условия  конкурентоспособности. // 
Железнодорожный транспорт, – 1997. – №3. – С.60-63. 
 [17]  Сураева  М.О.  Методология  управления  стратегическим  развитием  железнодорожного  транспорта  России: 
монография / М.О. Сураева. - М.: Изд-во Моск. фин.-юрид. акад., 2009. - 208 с. 
 
REFERENCES 
 
[1] The Message Of The President Of The Republic Of Kazakhstan N. Nazarbayev to people of Kazakhstan "Kazakhstan's 
way – 2050: common goal, common interests, common future". January 17, 2014 / [Electronic resource] / access Mode: 
http://www.akorda.kz/ 
[2] Sitenko D.A. Improvement of organizational and economic mechanisms of the national innovation system of Kazakhstan 
/ http:// www.kazsu.kz/content/files/pages/folder10302/.pdf 
[3] Semin P.A. Improvement the mechanism of transport cooperation in the CIS / http://elibrary.ru/item.asp?id=20164667 
[4] Abeldanova A.B. The main directions of improving the system of innovation management in your organization / The 
dissertation on competition of a scientific degree PhD.  Almaty, 2015. p.116 
[5] Mykanov D. Kazakhstan: is a breakthrough in innovative economy.  Almaty, 2007.  272p. 
[6] Mykanov D. Industrial-innovative development of Kazakhstan: potential and implementation mechanisms. – Almaty: 
Dyke-Press. 2004. – 274p. 
[7] Suraeva M.O. Methodology of innovative development of railway transport of Russia: monograph.  M., 2011. 200p. 
[8] Gulkin P.G. Venture and direct investments in Russia: theory and practice decade.// Analytical center “Alpari SPb”. 
2003.  P.161. 
[9] Ivantsov P.I. Innovative economy. Minsk: "Dikta", 2012.  P.6. 
[10] Patecki E. V., Genkin A. L., Ryzhkov, A. L. The management of innovation processes: methodological foundations and 
principles of innovation management in enterprises. – M.: Ed. House Missis, 2012.  152 p. 
[11] Trifilova A.A. Efficiency assessment of innovative development of the enterprise: monograph. M.: Finance and 
statistics, 2005. 303 p. 
[12] Santo B. Innovation as a tool for economic development.  M.: Progress, 1990. 295 p. 
[13] Kupeshova S.T. Innovation management. Almaty, 2011. 211 p. 
[14] Bazhirov K.N. Improvement of the mechanism of management of industrial-innovative development of the enterprise / 
http:// www.kaznu.kz/content/files/pages/folder10302/pdf/ 
[15] Kenzheguzin M.B., Dnishev F.M., Alzhanova F.G. Science and innovations in market economy: world experience and 
Kazakhstan.  Almaty, 2005.  256 p. 
[16] Kurbatova A.V. Transport market: features, opportunities, competitiveness. // Railway transport. 1997.  N3.  P.60-63. 
[17] Suraeva M.O. Methodology of strategic development of railway transport of Russia: monograph. M., 2009.  208 p. 
 
Т.П. Магай 
 
Университеті «Нархоз», Алматы, Казақстан 
 
ТЕТІГІН ЖЕТІЛДІРУ, ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫ БАСҚАРУ  
ТЕМІР ЖОЛ КӨЛІГІ КƏСІПОРЫНДАРЫНЫҢ 
 
Аннотация.  Тиімді  жұмыс  істеуі  темір  жол  көлік  жүйесінің  дамуына  байланысты  ғылыми  жəне  ғы-
лыми-технологиялық  саланы  мемлекеттік  қолдаудың  озық  ғылым  мен  білім  берудің,  ғылыми-техникалық 
нəтижелердің,  қалыптастыру  қазіргі  заманғы  инновациялық  кеңістік  жəне  инновациялық  бағдарланған 
институттары. Осы жағдайларда инфрақұрылымы көлік жүйесін, сондай-ақ инновациялық əдістер, оның эле-
менттері, катализаторына айналуы тиіс əлеуметтік-экономикалық жəне индустриялық-инновациялық дамыту 
жөніндегі ұзақ мерзімді перспективаға қамтамасыз ете отырып, өңіраралық байланыс жəне ел ішіндегі инте-
грацияны мемлекет экономикасының əлемдік жүйеге сəйкес келуі критерийлері қазіргі заман, сапа мен қау-
іпсіздік.  Осы  жұмыс  бағыты  ұсынылады  механизмін  дамытудың  инновациялық  дамуды  басқару  кəсіп-
орындар  жедезнодорожного.  Қаралды  экономикалық  тиімділігін  арттыру  мəселелері  инновациялық  жоба-
ларды темір жол көлігіндегі қалыптастыруға бағытталған жəне қазіргі заманғы технологияларды енгізу инно-
вациялық процестерді басқару. 
Tірек сөздер: менеджмент механизмі, инновациялық даму, жетілдіру, басқару, темір жол көлігі кəсіпор-
нының. 
 
Сведения об авторе:  
Магай  Татьяна  Петровна – кандидат  экономических  наук,  доцент  университета  «Нархоз»,  профессор  РАМ,  член-
корреспондент МАИН, Адрес: Республика Казахстан, 050035, г. Алматы, ул. Жандосова, 55, АО университет «Нархоз», 
e-mail: akku52@mail.ru
 
 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
259 
N E W S 
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 
ISSN 2224-5294 
Volume 6, Number 310 (2016), 259 – 263 
 
N. Mulyukova  
 
Deputy of the Department of culture of the Almaty city, Russian Academy  
of National Economy and Public Administration, DBA program student 
nailya_alem@mail.ru 
 
ANALYSIS OF THE POSITION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
IN THE RANKING OF "GLOBAL COMPETITIVENESS INDEX"  
OF COUNTRIES FOR THE PERIOD FROM 1998 TO 2015 
 
 
Abstract. This article discusses the analysis of the positions of the Republic of Kazakhstan in the rating "Global 
Competitiveness Index" of the main countries of the world for the period from 1998 to 2015 years. There are the 
statistic materials for each country (70% of all values), which are determined by an objective expert analysts, the 
survey of executives of major corporations and leading experts on the economics of different countries. Comparative 
analysis of the economies of developed countries shows that today innovation and innovation are key drivers of 
competitive power in the global arena. In world practice, increasingly used a comprehensive indicator of the 
country's ability to innovate, as innovation costs. 
With the help of macroeconomic and financial reforms, as well as foreign capital Kazakhstan can certainly 
improve their situation, but microeconomic reforms without economic growth will not be stable, there will be 
incentives for the growth of non-oil exports, reducing unemployment and increasing wages. 
Key words: global, economy, index, competitiveness, indicator, position, statistics, reform, capital, 
investments, export, import. 
 
УДК: 338.2(574):330.14 
 
Н.А. Мулюкова 
 
Заместитель начальника Управления культуры города Алматы, 
Докторант программы DBA Российской академии народного хозяйства и государственной службы  
при Президенте РФ 
 
АНАЛИЗ ПОЗИЦИЙ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН В РЕЙТИНГЕ 
«ИНДЕКС ГЛОБАЛЬНОЙ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ» СТРАН 
ЗА ПЕРИОД С 1998 ПО 2015 ГГ. 
 
Аннотация.  В  данной  статье  рассматривается  анализ  позиций  Республики  Казахстан  в  рейтинге 
"Индекс глобальной конкурентоспособности" основных стран мира за период с 1998 по 2015 годы. Здесь же 
указаны  статистические  материалы  для  каждой  страны (70% всех  значений),  которые  определяются  с 
помощью  объективных  экспертов-аналитиков,  опроса  руководителей  крупных  корпораций  и  ведущих 
специалистов по экономике разных стран. 
Сравнительный  анализ  экономик  развитых  стран  показывает,  что  на  сегодняшний  день  инновации  и 
инвестиции являются ключевыми факторами конкурентоспособности на мировой арене. В мировой практике 
все  шире  используется  комплексный  показатель  способности  страны  к  инновациям  в  качестве  основного 
фактора инновационных затрат. 
С  помощью  макроэкономических  и  финансовых  реформ,  а  также  иностранного  капитала  Казахстан, 
безусловно,  может  улучшить  свое  положение,  но  микроэкономические  реформы  без  экономического  роста 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
260  
не будут стабильными будет стимулов для роста несырьевого сектора экономики, что приведет к снижению 
уровня безработицы и повышению заработной платы, 
Ключевые  слова:  глобальная  экономика,  индекс,  конкурентоспособность,  индикатор,  позиция, 
статистика, реформа, капитал, инвестиции, экспорт, импорт 
 
Первый  наиболее  представительный  и  содержательный  рейтинг  международной  конкуренто-
способности был разработан Всемирным Экономическим Форумом (World Economic Forum далее 
WEF)  в 1986 году.  Форум  разработал  наиболее  репрезентативные  показатели  конкурентоспо-
собности,  где  для  определения  ее  рейтинга  используются  многофакторные  векторные  модели, 
состоящие из 381 показателя. Они сведены в 8 агрегированных групп. Это - внутренний экономи-
ческий потенциал, внешнеэкономические связи, государственное регулирование, кредитно-финан-
совая  система,  инфраструктура,  система  управления,  научно-технический  потенциал  и  трудовые 
ресурсы. Объективные статистические показатели по каждой стране (около 70% всех показателей), 
дополняются объективными экспертными оценками аналитиков, опросом руководителей крупных 
корпораций и ведущих экспертов по экономике различных стран. Круг охваченных исследованием 
стран постоянно увеличивается и в2010 г. составил 142 государства[1]. 
Впервые  Казахстан  была  включен  в  аналитический  доклад  о  конкурентоспособности  стран  в 
1994  г.  Но  тогда  страна  была  представлена  лишь  в  сравнительных  таблицах  по  основным  и 
вспомогательным макроэкономическим показателям. В список нашу страну включили в 1996 году, 
где она и заняла в нем последнее 48-е место, уступив всем промышленно развитым государствам. 
Как  уже  говорилось,  сегодня  большинство  стран  обеспечивают  повышение  конкурентоспо-
собности своих товаров путем внедрения инноваций, разработки высокотехнологичных продуктов. 
Экономическая  система  бывшего  Советского  Союза  оказалась  неадекватна  мировым  тенденциям 
развития  науки  и  техники  и  не  могла  обеспечить  сочетание  процессов  научно-технического  и 
социально-экономического развития. В ходе последовавших затем реформ 1990-ых годов научно—
технический потенциал нашей страны окончательно подошел к грани своего распада. 
Сравнительный  анализ  экономики  развитых  стран  демонстрирует,  что  на  сегодняшний  день 
нововведения  и  новаторство  являются  ключевыми  факторами  конкурентной  мощи  на  мировой 
арене.  В  мировой  практике  все  шире  используется  такой  комплексный  показатель  способности 
страны  к  инновационной  деятельности,  как  затраты  на  инновации.  Он  учитывает  величину 
расходов на НИОКР, расходы на дизайн и маркетинг, численность занятых в научной сфере, число 
полученных  патентов  внутри  страны  и  за  рубежом,  степень  защиты  интеллектуальной  собствен-
ности,  развитость  сферы  образования.  Рейтинг  стран  по  способности  к  инновационной  деятель-
ности традиционно возглавляют Япония, Швейцария и США. 
В  докладе  Всемирного  Экономического  Форума,  посвященного  мировой  конкурентоспо-
собности - «Global Competitive Report 2002-2003», – также подчеркивается, что инновации вносят 
определяющий вклад в степень конкурентоспособности страны на мировой арене. ВЭФ рассматри-
вает  два  индекса  -индекс  растущей  конкурентоспособности (Growth Competitive Index, GCI) и 
индекс микроэкономической конкурентоспособности (Microeconomic CompetitiveIndex, MCI) [2]. 
GCI  определяет  способность  национальной  экономики  достичь  стабильного  экономического 
роста  в  среднесрочной  перспективе,  контролируя  при  этом  уровень  развития  экономики.  Индекс 
основан на трех факторах: технологии, государственные институты и макроэкономический климат. 
Без  технологического  прогресса  в  стране  не  может  быть  достигнут  высокий  уровень  жизни  (на-
пример, с помощью накопления капитала), ноне могут поддерживаться стабильные темпы эконо-
мического роста. Технологии играют решающую роль на всех этапах экономического развития, но 
степень их влияния зависит от достигнутого страной уровня экономического роста. Так, наиболее 
развитые  страны  в  большей  степени  самостоятельно  разрабатывают  и  внедряют  технологические 
новшества, а также успешно адаптируют технологии, разработанные за рубежом. В странах с более 
низким  уровнем  развития  способность  поддерживать  устойчивый  экономический  рост  зависит, 
прежде всего, от импорта технологий из-за рубежа. Согласно ВЭФ, к странам с высоким уровнем 
экономического новаторства относятся страны, регистрирующие в США, по меньшей мере 15 па-
тентов на 1 млн. населения в год. Лидирующие позиции принадлежат Швейцарии, США и Японии. 
Рейтинг стран с растущей конкурентоспособностью возглавляют США, чье лидерство обеспе-

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
261 
чено  высоким уровнем  развития  технологий,  НИОКР,  тесным  сотрудничеством  между  универси-
тетами и компаниями, развитым рынком венчурного капитала, лидерством в сфере информацион-
ных и коммуникационных технологий. 
Второе  место  принадлежит  Финляндии  и  обусловлено  высокой  степенью  эффективности 
деятельности государственных институтов, а также лидерством по уровню развития высоких тех-
нологий. 
В 2002 г. Казахстан заняла 64-ое (в 2001 г. - 63) из 80 мест в мировом индексе растущей конку-
рентоспособности. 
Индекс микроэкономической конкурентоспособности (МСІ) выявляет условия, определяющие 
уровень  развития  производительности  труда  в 80странах,  попавших  в  Рейтинг  растущей 
конкурентоспособности МСI состоит из двух подиндексов: один отражает степень продвинутости 
компаний (companysophistication), другой - состояние делового климата в стране. При расчете МСI 
используются данные об объеме ВВП на душу населения. 
Обычно существует тесная взаимозависимость между степенью «продвинутости» компаний и 
состоянием  делового  климата  в  стране.  Но  встречаются  исключения.  Так,  в  некоторых  странах 
(например, в Японии, Германии, Франции и Италии) степень «продвинутости» компаний высока, 
несмотря на не достаточно благоприятный деловой климат. Существуют и обратные примеры - в 
Португалии,  Новой  Зеландии,  Австралии,  Гонконге,  Сингапуре  в  условиях  благоприятного  дело-
вого климата компании имеют невысокий уровень конкурентоспособности. 
Отсюда  следует,  что  Казахстан  существенно  отстает  от  большинства  развитых  стран  по 
уровню  микроэкономической  конкурентоспособности.  Так, «продвинутые»  российские  компании 
либо  основывают  свою  деятельность  на  добыче  природных  ресурсов,  либо  являются  филиалами 
иностранных ТНК. С помощью макроэкономических и финансовых реформ, а также иностранного 
капитала  Казахстан,  безусловно,  может  улучшить  свое  положение,  однако  без  микроэкономи-
ческих  реформ  экономический  рост  не  будет  стабильным,  не  будет  стимулов  для  роста  несырье-
вого экспорта, снижения уровня безработицы и повышения заработной платы. 
Рейтинг стран с высоким МСІ возглавляют, опять же, США Финляндия. Осуществляя анализ 
занимаемых позиций в рейтинге глобальной конкурентоспособности Казахстана с 1998 г., следует 
отметить, что в 1998 г. наша страна занимала 46-е место, то в 2001 г. – 56-е, а в 2002 — 58место, то 
как по итогам 2010 г, так и по итогам 2011г. Казахстан, как и по итогам прошлого года, занял 72 
место.  Вместе  с  тем,  следует  подчеркнуть,  что  несмотря  на  отсутствие  изменения  позиций 
Казахстана  в  рейтинге,  отмечается  улучшение  его  среднего  балла  в  общем  рейтинге  с 4,1 в 2010 
году до 4,2 в 2011 году[3].  
7  сентября 2011 года  были  опубликованы  очередные  результаты  ежегодного  отчета  «Индекс 
глобальной  конкурентоспособности 2010-2011» (далее – ГИК),  подготовленные  аналитической 
группой Всемирного экономического форума (далее – ВЭФ), по итогам 2010 года.  
 По  результатам  рейтинга,  в  методику  оценки  ГИК  по  итогам 2011 года  изменения  не 
вносились.  Таким  образом,  ГИК  складывается  из 3-х  факторов  (основные  требования,  факторы 
эффективности и инновационные факторы), каждый из которых состоит из ряда субфакторов, скла-
дывающихся из множества исследуемых показателей.  
Необходимо  отметить,  что  из  перечня  показателей,  оцениваемых  ВЭФ,  был  исключен  пока-
затель «Ограничения движения капитала» субфактора «Условия для развития финансовых рынков». 
Кроме  этого,  в  перечень  показателей  субфактора  «Эффективность  рынка  товаров»  был  добавлен 
показатель «Импорт, в % к ВВП», по которому Казахстан занял 116 позицию.  
Все страны, участвующие в рейтинге, подразделяются на три группы в зависимости от этапа 
развития страны. Казахстан находится на переходной стадии между 1 и 2 этапом.  
Следует  отметить,  что  количество  ранжируемых  стран  увеличилось  до 142-х,  в  частности, 
впервые в рейтинге приняли участие Йемен, Гаити и Белиз. При этом, если сравнить позиции дан-
ных стран по показателям, «удельный вес» которых наиболее высок при формировании рейтинга, 
можно сделать вывод, что географическое расширение рейтинга незначительно повлияло на пози-
цию Казахстана.  
В этом году рейтинг вновь возглавила Швейцария. Далее идут Сингапур и Швеция – второе и 
третье места, соответственно. Страны Северной и Западной Европы продолжают доминировать в 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
262  
первой десятке списка: верхние строчки занимают Финляндия (4 место), Германия (6), Нидерланды 
(7), Дания (8) и Великобритания (10). Япония, которая занимает девятое место, остается второй по 
рейтингу экономикой Азии, несмотря на снижение по трем позициям по сравнению с 2010годом. 
Соединенные  Штаты  за  минувший  год  опустились  на  одну  позицию  и  занимают  пятое  место  в 
рейтинге.  
Что  касается  крупных  развивающихся  экономик,  то  продолжает  лидировать  Китай,  который 
поднялся на одну позицию и достиг 26 места.  
Среди стран бывшего СССР Казахстан занимает пятую строчку, уступив Эстонии (33 место), 
Литве (44), Азербайджану (55), Латвии (64) и России (66). Остальные государства постсоветского 
пространства  расположились  ниже:  Украина (82), Грузия (88), Армения (92), Молдова (93), 
Таджикистан (105) и Кыргызстан (126). Беларусь и Узбекистан в рейтинге ВЭФ отсутствуют.  
В Казахстане наблюдается улучшение по 7 позициям по фактору основных требований и сни-
жение рейтинга по 2 факторам – инновации и факторы эффективности на 12 и 5 позиций соответ-
ственно.  
При  этом,  на  улучшение  факторов  основных  требований  напрямую  повлияло  повышение 
позиций на 7 пунктов (18 место) по субфактору «Макроэкономическая стабильность».  
В  целом,  анализ  сильных  и  слабых  сторон  по  субфакторам  и  показателям  конкурентоспо-
собности  ВЭФ  показывает,  что  конкурентными  преимуществами  Казахстана  выступают  показа-
тели  макроэкономической  стабильности.  В  частности,  сильные  позиции  Казахстан  занимает  по 
показателям  «Государственный  профицит/дефицит» (16 место),  Уровень  национальных  сбере-
жений» (12) и «Государственный долг» (12).  
Вместе с тем, инфляционные процессы остаются слабым «звеном» среди составляющих макро-
экономической  конкурентоспособности  Казахстана.  По  данному  показателю  Казахстан  занимает 
низкие позиции на протяжении ряда лет (119 место по итогам 2008 года, 110-е по итогам 2009 года, 
117-е по итогам 2010 года).  
Кроме того, в опубликованном отчете отсутствуют данные по процентному спрэду, что, в свою 
очередь, негативно влияет на формирование рейтинга страны.  
Отставание  Казахстана  отмечается  по  субфакторам  «Условия  для  развития  финансовых  рын-
ков» (4 пункта, 121 место), «Условия для развития бизнеса» (7 пунктов, 109 место), «Инновации» 
(15  пунктов, 116 место),  что  требует  концентрации  внимания  государственных  органов  на 
принятии активных мер по данным факторам.  
Незначительное  ухудшение  позиций  Казахстана  наблюдается  по  следующим  субфакторам: 
«Институты» (3 пункта, 94 место), «Инфраструктура» (1 пункт, 82 место), «Эффективность рынка 
товаров» (1 пункт, 87 место), «Уровень технологического развития» (5 пунктов, 87 место).  
При  этом,  принципиальных  изменений  в  разрезе  показателей  по  данным  субфакторам  не 
наблюдается, за исключением субфактора «Эффективность рынка товаров».  
Так,  в  рамках  данного  субфактора  обозначились  положительные  результаты  работы  в  сфере 
налогообложения,  в  частности  улучшаются  позиции  по  показателям  «Степень  и  эффективность 
налогообложения (33, 41 место), «Налоговые  ставки» (23, 31 место)  и  «Количество  процедур, 
требуемых для начала бизнеса» (23, 34 место).  
Вместе  с  тем,  по  показателю  «Торговые  пошлины»  наблюдается  резкое  ухудшение  позиций 
(52 позиции, 102 место), что в свою очередь объясняется  вступлением Казахстана  в Евразийский 
экономический Союз (ЕАЭС) и приведением ставок ввозных таможенных пошлин в соответствие с 
Единым таможенным тарифом ЕАЭС (с 1 января 2015 года).  
По таким субфакторам, как «Здравоохранение и начальное образование», «Высшее образова-
ние  и  профессиональная  подготовка», «Эффективность  рынка  труда»  и  «Объем  рынка»  позиции 
Казахстана остались неизменными, 85, 65, 21 и 55 места соответственно.  
В  целом,  по  результатам  ГИК 2010-2015 гг.  очевидно,  что  по  показателям,  которые  основы-
ваются  на  статистических  данных (30%), позиции  Казахстана  наиболее  конкурентоспособны  и 
имеют тенденцию улучшения. Это означает, что работа, проводимая государственными органами 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
263 
страны по повышению индексов социально-экономического развития Казахстана и улучшению его 
позиций  в  мировом  рейтинге  «Индекса  глобальной  конкурентоспособности»,  в  целом  является 
достаточно результативной.  
ЛИТЕРАТУРА 
 
[1] «Ведомости» совместно с Financial Times, 13 мая 2002 г. М: 77, 21мая 2003 г. № 84. 
[2] The Global Competitive Report: 2002 - 2003. // World Economic Forum, New York, Oxford; Oxford Univerpress, 2003, 
P.112. 
[3] The Global Competitive Report: 2008 - 2009. // World Economic Forum, New York, Oxford; Oxford Univerpress, 2009, 
P.89. 
[4] The Global Competitive Report: 2012 - 2013. // World Economic Forum, New York, Oxford; Oxford Univerpress, 2013, 
P.95. 
[5] The Global Competitive Report: 2013 - 2014. // World Economic Forum, New York, Oxford; Oxford Univerpress, 2014, 
P.111. 
[6] The Global Competitive Report: 2014 - 2015. // World Economic Forum, New York, Oxford; Oxford Univerpress, 2015, 
P.106. 
[7]  Назарбаев  Н.  Казахстан – 2030: процветание,  безопасность  и  улучшение  благосостояния  всех  казахстанцев. 
Послание Президента страны народу Казахстана. - Алматы: Білім, 1997. -256с. 
[8]  Стратегия  индустриально-инновационного  развития  Республики  Казахстан  с 2003 по 2015 гг. // Казахстанская 
правда, 2003, №24. -С.1. 
[9] www.minplan.kz «Об итогах рейтинга «индекс глобальной конкурентоспособности Всемирного экономического 
Форума за 2010-2011гг.» Женева, Швейцария. 
[10] Статистический ежегодник Казахстана. - Алматы, 2015. 
 
Н.А. Мулюкова  
 
Алматы қаласының Мəдениет Басқармасы басшысының орынбасары, Ресей Президентінің жанындағы халық 
шаруашылығы жəне мемлекеттік басқару академиясының DBA бағдарламасының докторанты 
 
1998 ЖЫЛДАН 2015 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ ƏЛЕМДІК «ЖАҺАНДЫҚ БƏСЕКЕГЕ 
ҚАБІЛЕТТІЛІК ИНДЕКСІНІҢ» РЕЙТИНГІСІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН  
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰСТАНЫМЫН ТАЛДАУ 
 
Аннотация. Бұл мақалада 1998 жылдан 2015 жылға дейінгі кезеңдерде орын алған əлемнің «Жаһандық 
бəсекеге  қабілеттілік  Индексі»  атты  ірі  елдердің  рейтингінде  Қазақстан  Республикасының  позициясы 
талқыға салынады. Сондай-ақ мамандар мен сарапшылардың, ірі корпорациялардың басшылары мен барлау 
қызметтерінің  объективті  пікірлеріне  суйене  отырып  əр  түрлі  елдердің  экономикалық  жетістіктері  айқын-
далады  (жалпы 70% астам  деректері).  Оған  қосымша  статистикалық  мəліметтер  де  көрсетілген.  Дамыған 
елдердің  экономикасы  салыстырмалы  талдауы  күнге  дейін,  инновациялық  жəне  инвестициялық  əлемдік 
аренада бəсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары болып тұрғаны да айқындалған.  
Əлемдік  тəжірибесіне  суйене  отырып,  елдер  дамыған  сайын  инновациялық  шығындарды  өсіп  эконо-
миканың негізгі элементіне айналады. Макроэкономикалық жəне қаржылық реформалар көмегімен, сондай-
ақ  шетел  капиталының  қатысуымен  Қазақстан  өз  жағдайын  жақсартуы  əбден  мүмкін.  Ел  экономикасы  өсу 
үшін шикізаттық емес секторының дамыту арқасында жұмыссыздық пен жалақы көрсеткіштерін жақсартуы 
да қол жеткізгелі болып отыр.  
Түйінді  сөздер:  əлемдік  экономика,  бəсекеге  қабілеттілік  индексі,  индикатор,  дəреже,  статистика,  ре-
форма, капитал, инвестиция, экспорт, импорт. 
 
 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
264  
N E W S 
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 
ISSN 2224-5294 
Volume 6, Number 310 (2016), 264 – 273 
 
G.N. Smagulova, Е. Sagatbek 
 
al-Farabi Kazakh national university, Almaty city 
smagulova.g@mail.ru; ernursagatbek@gmail.com 
 
PROBLEMS AND PECULIARITIES  
OF ARTISTIC SPEEH ORAL DISCOURSE 
 
Abstract: In article is considered features and problems of artistic speech of an oral discourse. Impact of an oral 
discourse on development and change of language is great. The main reason is constant use. Thus, oral speech 
satisfying needs of the environment, carries out the opportunities. In dynamic process there are requirements to oral 
speech ь  which are absent in a written language. "Readiness" and "unpreparedness" are peculiar also to two sections 
of oral speech. It is analysed results of the questionnaire, carried out with the purpose to find out the concept of youth 
about artistic speech, the level of artistic speech in modern society. As decrease the level of artistic speech of Kazakh 
language, is analyzed ways of improvement of artistic speech. 
Keywords: artistic speech, oral speech, purity of language, pragmatist, sender, addressee. 
 
ƏОЖ 811 512 122’42 
 
Г.Н.Смағұлова, Е.Сағатбек 
 
əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ. 
 
АУЫЗША ДИСКУРСТАҒЫ КӨРКЕМ СӨЙЛЕУДІҢ  
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МƏСЕЛЕЛЕРІ 
 
Аннотация: Мақалада көркем сөйлеудің ауызша дискурстағы ерекшеліктері мен мəселелері сөз етіледі. 
Тілдің дамып, өзгеріп отыруына ауызша дискурстың əсері күшті. Оның басты себебі: үнемі қолданыста бола-
тындығында. Демек ауызша тіл сыртқы ортаның қажеттілігіне барынша жауап беріп, өз мүмкіндіктерін ылғи 
да жүзеге асырады. Жазба тілге қарағанда динамикалық үдерістегі ауызша сөйлеуге қойылатын талаптар бар. 
ауызша  сөйлеудің  екі  бөлінісіне  де  «дайындалғандық»  жəне  «дайындалмағандық»  тəн.  Бүгінгі  қоғамдағы 
көркем сөйлеу деңгейін, жастардың көркем сөйлеу жайлы түсінігін анықтау мақсатында жүргізілген сауал-
нама  нəтижелері  талданды.  Ауызша  дискурста  қазақ  тілінің  көркемдігі  азайып  бара  жатқандықтан,  алдағы 
уақытта оны жетілдіпудің жолдары талданды. 
Тірек сөздер: көркем сөйлеу, ауызша сөйлеу, тіл тазалығы, прагматика, адресант, адресат. 
 
Əдеби тіл қоғамға екі түрде қызмет етеді: жазбаша жəне ауызша. Сөйлеудің ауызша жəне жаз-
баша  түрлері  бір-бірімен  байланысты  болғанымен,  екеуінің  құрылымы  əртүрлі.  Ауызша  сөйлеу 
ауаға  таралатын  дыбыс  толқындары  болса,  ал  жазбаша  тіл  əртүрлі  суреттеулермен  қағазға 
түсірілетін таңбалар болып есептеледі. Сондықтан да ауызша сөйлеудегі сөздің мағынасы тікелей 
есту  арқылы,  ал  жазбаша  сөйлеу  көзбен  көріп  қана  қабылданады..  Жазбаша  тіл  алдын  ала 
ойластырылған жəне түзетілген болуы мүмкін. 
Ауызша  дискурс  сөйлеудің  жазбаша  түрінен  адресат  мінездемесімен  де  ерекшеленеді.  Жаз-
баша  сөйлеу  шартты  түрдегі  адамдарға  арналып  жазылғандықтан  ақпарат  беруші  өзінің  оқырма-
нын  көрмейді,  тек  оны  ойша  елестетеді.  Ал  ауызша  тіл,  керісінше,  адресаттың  оқырман  емес, 
тыңдаушы болуын талап етеді. Бұл ретте сөйлеуші мен тыңдаушы бірін-бірі естіп қана қоймайды, 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
265 
өзара  көріп  отырады  жəне  тыңдаушының  ақпартты  қабылдауына  байланысты  ауызша  сөйлеуге 
өзіндік əсері болады. 
Ауызша сөйлеуде айтар ойды барынша жеткізу үшін қосымша дауыс ырғағы, логикалық екпін, 
айтылу ырғағы мен кідіріс те қызмет етеді. Сөйлеу арқылы сөйлеушінің көңіл-күйі, тіл байлығы, 
ұлттық-мəдени ерекшелігі, кеңістіктегі орны да көрінеді. 
Қазақ тіл білімінде ауызекі сөйлеу ауызша сөйлеу стилінің бір түрі ретінде қарастырылады. Р. 
Сыздық ауызекі сөйлеу тіліне мынадай анықтама береді: «Ауызекі сөйлеу тілі – екі не одан да көп 
адамның  ауызба-ауыз  (жүзбе-жүз,  құлақпа-құлақ)  отырып  сөйлесулері,  сөйлеулері.  Мұны  тұр-
мыстық  тіл  (бытовая  речь)  деуге  де  болады.  Адамдар  жүзбе-жүз  тілдескенде  дыбыстап  (ауызекі) 
сөйлейді, сөйлеседі, ал тілдің бұл көрінісі жазба əдеби машығынан да, оның ауызша қолданысынан 
да  бөлек.  Оның  лексикалық  құрамында  да,  морфологиялық,  əсіресе  синтаксистік  жүйесінде  де 
əдеби  тілдің  жазба  түрінен  де,  ауызша  түрінен  де  бөлек  ерекше  қолданыстар  көрініс  табады  дей 
келе, «ауызша  сөздің  өзі  екі  түрлі  болады:  бірі – адамдардың  күнделікті  тұрмыста  бетпе-бет 
(«ауызба-ауыз»)  сөйлесу  актісінде  жүзеге  асатыны,  екіншісі – топ  алдында  сөйлейтіндері 
(алқасөз)» деп екіге бөледі. [1,18-19]. 
Тілдің  дамып,  өзгеріп  отыруына  ауызша  дискурстың  əсері  күшті.  Оның  басты  себебі:  үнемі 
қолданыста  (динамикада)  болатындығында.  Демек  ауызша  тіл  сыртқы  ортаның  қажеттілігіне  ба-
рынша жауап беріп, өз мүмкіндіктерін ылғи да жүзеге асырады. 
З. Ерназарова «ауызша  сөзді  (сөйлеу  тілі) дайындықсыздық,  тездік  белгілеріне қарай  шартты 
түрде ауызекі сөйлеу тілі жəне көсем сөз бен ғылыми сөз деп бөлген дұрыс» дейді [2,8]. 
Əдеби  нормаға  сай  келу,  келмеуіне  байланысты  ауызша  сөйлеудің  əдеби  норманы  ұстанған, 
яғни тілдік норманы сақтап сөйлеу түрі жəне ауызекі немесе қарапайым, еркін сөйлеу дағдысы бар 
түрлері бар. 
Ауызша  сөйлеудің  осы  екі  түріне  де  «дайындалғандық»  жəне  «дайындалмағандық»  тəн. 
«Дайындалмаған» сөйлеу күнделікті тұрмыста табан  асты, тосыннан болған «ауызекі сөйлесу не-
месе  əңгімелесу»,  ал  «дайындалғанның»  алдын  ала  құрылымы  ұйымдастырылып  жүйеленген 
(əдеби  нормаланған),  белгілі  бір  аудиторияға  арналғаны  аңғарылып  тұрады.  Сонымен  қатар, 
ауызекі сөйлеу еркіндікке жəне бейресми сипатқа құрылады. 
Топ алдында сөйленетін сөздер əлеуметтік мүддені көздеп, біршама ресми сипатқа ие болады, 
сондай-ақ, белгіленген адресаттарға арналады. Олар: дəріс тыңдаушы студенттер, оқушылар, теле-
радио  ақпараттарының  көрермені  мен  тыңдарманы,  үгіт-насихатшылардың  таңдап  алған  топ 
мүшелері немесе салтанатты жиындар не торқалы той, топырақты өлімге жиылған халық болуы да 
мүмкін. 
Р. Сыздық бүгінгі ауызша тілдің қай-қайсысы да үлкенді-кішілі алқа топ алдында айтылатын 
сөздерде  орын  алатынын  айта  келе,  қазіргі  қазақ,  орыс  т.б.  тіл  білімдеріндегі  ауызша  тілдің 
мазмұнына,  көздейтін  мақсаттарына  (уəждері),  екі  (көп)  жақты  қатысушыларына  қарай  бөлінісін 
көрсетеді: 
а) əлеуметтік-саяси мазмұнды сөздер; 
ə) академиялық, яғни білім-ғылым мазмұнды сөздер; 
б) заң-сот істеріне қатысты мазмұндағы сөздер; 
в) əлеуметтік тұрмысқа қатысты мазмұндағы сөздер; 
г) діни қызметте айтылатын сөздер (уағыздар, түсіндірулер, баталар т.б 
Автор  осы  аталған  бөліністің  ішінде  қазақ  мəдениетінің  күнделікті  көрінісінде  ең  көп 
қолданылатыны əлеуметтік-тұрмыстық алқасөздер десек, мұның өзін екіге: 
-  Үлкенді-кішілі  мерейтойларда,  көпшілік  жиналған  қабір  басында,  дүние  салған  адамның 
қырқы, жылы сияқты рəсімдерде айтылатын аза сөздер мен көңіл айту, еске алу сияқты сөздер; 
-  Белгілі бір əлеуметтік маңызы бар оқиғаларға қатысты жайылған үлкен дастархан басында 
айтылатын сөздер жатады [1,194-195]. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
266  
Мысалы: Ал енді құрметті жаңа құда-құдағилар, ескі құда-құдағилар, тойға жиылған қауым, 
Əсел мен Саматтың достары, жолдастары, қош келіпсіздер! Бүгін Əсел мен Самат екеуі үйдің 
ішінен үй тігіп отыр, босағалары берік, шаңырақтары биік болсын! Үбірлі-шүбірлі болсын! Бүгін 
Əспет: «Қыз мұраты – кету, арманына жету» - деп қызын ұзатып жатыр. Құтты болсын! 
Мысалға  алынып  отырған  ұзату  тойдағы  тілектен  ауызша  əдеби  сөйлеу  үлгісі  көрінеді.  Яғни 
алдын  ала  дайындалған,  жаңағы,  осы,  йə,  жалпы,  яғни  немесе  и,  вот,  как,  уже,  даже,  обшем 
сияқты паразит сөздер қосылмаған жəне белгілі бір дəрежеде көркемдік тəсілдер арқылы берілетін 
эстетикалық əсері бар. 
Ауызша сөйлеудің қызметін қазақ тілінің функционалдық стильдерінің бəрінде кездеседі деуге 
болады. Сондықтан көптеген зерттеушілер ауызша сөйлеуді мынадай құрылымдық топтарға бөліп 
қарастырады: 
-  ғылыми ауызша сөйлеу; 
-  публицистикалық ауызша сөйлеу; 
-  ресми-іскери қатынастағы ауызша сөйлеудің түрлері, 
-  əдеби сөйлеу; 
-  күнделікті сөйлеу. 
Əдеби  тілдің  ауызша-жазбаша  болып  бөлінетіні  секілді  ауызша  дамыған  əдеби  сөйлеудің  бір 
түрі алқасөз де ауызша жəне жазбаша болып бөлінеді. «Ауызша айтылатын алқасөзде автоматизм 
мен  еркіндік  басым  болса,  оқылатын  (жазбаша)  сөзде  əдеби  тілдің  дағдылы  нормалары: 
стандарттық, стереотиптік (тұрақты клишелер, фразеологиялық шаблондар) сияқты белгілер басым 
болып келеді». [1,194-195]. 
Осыған  дейінгі  зерттеулер  нəтижесі  көрсеткендей,  қазақтың  ауызша  əдеби  тілінің  біршама 
нормаға  жақындауына  соңғы 70-80 жылдың  ішінде  оқу-ағарту  ісіндегі  іргелі  қадамдар,  БАҚ 
түрлерінің қызметі азды-көпті ықпал жасады деуге болады. Осы ретте, алқасөз бен тұрмыстық тіл 
бір-бірімен тығыз байланысты жəне үнемі бір-біріне əсер етіп отыратыны аңғарылады.  
Кейбір ауызша əдеби тілі кемелденген елдерде тұрмыстық сөйлеудің өзі əдеби сипатқа ауыс-
қан. Бұл қазақ қоғамында əлі де байқала бермейді. Алқатоп алдында сөйлеп машықтанған адамның 
ауызекі сөйлеуі де əдеби нормаға жақындайды. Дегенмен қазіргі кезде қазақтың алқатоп алдында сөй-
леушілері мен зиялыларының да ауызекі сөйлеу тілінен əдеби сипат жиі көріне бермейді (бұл арада 
жазушы,  журналист,  əлеуметтік  топтардағы  кейбір  лауазымды  адамдарды  айтпағанда)  Өйткені  қыс-
тырма-паразит сөздер мен диалектілік көріністер, тілде баламасы бар сөздер мен сөз тіркестерінің 
орысша атауы (интертерминдерді есептемегенде) ауызекі сөйлеуде көп кездесіп жатады. 
Ендігі жерде қазақтың ауызша дамыған əдеби тілдің ауызекі сөйлеу тілінде орнығуына алқатоп 
алдында сөйлейтін тұлғалар себеп болуы мүмкін. 
Қазақ  тілінің  сөздік  құрамы  соншалықты  бай  бола  түра,  бүгінде  қазақтың  тұрмыстық  сөй-
леуінде  интертерминдер  мен  орысша  қыстырма-паразиттер  жиі  қолданылады.  Мысалға  жастар 
тіліндегі  «тема»  деген  сөзді  алсақ,  осы  сөзге  балама  болатын  біршама  сөздер  мен  тіркестер  бар: 
күшті, керемет, мықты, жақсы, тамаша, адам айтқысыз, көргеннің көзі тоярдай т.б. Ана тілі-
мізде осыншама  баламасы бар бола  тұра ауызекі  сөйлеуде  осы  сөз  актив  қолданылатыны  көркем 
сөйлеудің құтын қашырады. 
Ауызша  сөйлеу  дегеніміз – «қарым-қатынас  жасаушылардың  тікелей  байланысы  кезінде 
атқарылатын  бейресми, мəжбүрлеусіз  (яғни еркіндік), жеке  бағытталған  қатынастың  жүйесі, яғни 
ауызша  түрдегі  жəне  белгілі  бір  жағдайдағы  қатынас [3,34] екенін  еске  алсақ,  ауызекі  сөйлеу 
тілінде паргматикалық факторлардың ықпалы анық, айқын көрініс табады. 
Сонымен,  қарастырып  отырған  көркем  сөйлеудің  алғашқы  алғышарты – əдеби  тілде  сөйлеу. 
Яғни  ол  алқасөз  болсын,  тіпті  тұрмыстық  тіл  қатысу  болсын,  интертерминдерді  қоспағанда,  диа-
лектілер, ішкі-сыртқы паразит элементтер, басқа тілдің сөздерін араластырмау сөйлеудегі көркем-
діктің алғашқы баспалдағы бола алады. 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
267 
Мағжанша  айтсақ,  адамдардың  ішкі  жан  дүниесіндегі  толғаныстарды  жеткізудің  негізгі  құ-
ралы,  сонымен  қатар,  ойдың  тілі – сөз  болса,  ал  Ахметше  көңіл  түкпіріндегі  өзгерістерді,  құбы-
лыстарды жай тілмен емес, көркем, қисыны келіскен сөзбен кестелеп, жүйелеп жеткізу əр азамат 
үшін парыз болмақ. 
«Сөз феноменінің өзіне тəн ерекше бір қасиеті – оның тіліміздегі басқа сөздермен тіркесе келе, 
Адам  баласының  жалпы  сөйлеу  процесіне  қатысты  іс-əрекет,  қимыл-қозғалыстары  мен  басқа  да 
сан алуан ұғым-түсініктерді бейнелі де көркем, барша нақыш бояуымен суреттеп беруінде» – дейді 
Ə.Қайдар [4,598]. Осы пікірдегі бейнелі де көркем, барша нақыш бояумен суреттеу дегеніміз – аз 
сөздегі  мағына  мен  əсер,  ойдың  бейнелілігі  жəне  айтушы  мен  тыңдаушының  сөздік  қорының 
молдығы. 
Сөздік  қордың  молдығы  сөйлеудегі  жаттандылықтың  болмауына  əсер  етеді.  Күнделікті  қол-
даныста  құлаққа  жауыр  болған  сөздер  бірте-бірте  шаблонға  айналып,  сөйлеу  əрекетінде  адресат-
тың эмоциясына əсер етпейді, тіпті  тыңдаушыны жалықтыруы  да  мүмкін. Тілдік қатынас  кезінде 
сөздің жұтаңдығы ойдың жұтаңдығына алып келеді. Қазіргі технологиялық заманда жастар интел-
лектісін  соншалықты  төмен  деуге  болмайды.  Олардың  интеллектуалдық  мүмкіндігі  жан-жақты. 
Амал не, тек ана тіліндегі сөздік қордың аздығы ой жұтаңдығын аңғартады. 
Ал  тіл  тазалығына  келер  болсақ,  сөйлеудегі  паразит,  былапыт  сөздерден  бөлек  шеттілін  ара-
ластыра сөйлеу де сөздің көркемдік шырайын бүлдірері анық. 
Сөйлеу көркемдікке бағытталса, əңгіменің тиімділігі күшейеді. Сонымен қатар, адамның ойына ғана 
емес, елестету қабілетіне, эмоциясына əсер етіп, əңгімеге деген қызығушылығын арттырады. Жəне 
тез түсінуге, жақсы қабылдауға, есте ұзақ сақтауға ықпал етеді əрі эстетикалық лəззат береді. 
Адресант  сөзді  өзгелер  үшін  айтады,  бірақ  өз  алдына  белгілі  бір  мақсат  қояды.  Ал  көркем 
сөйлеп,  ойды  айшықты,  бейнелі  тілмен  жеткізгенде  айтушының  бірінші  мақсаты  тыңдаушының 
ықыласын аударып, өз сөзіне ұйыту болмақ. Қажет болған жағдайда, екінші қадам ретінде сөздің 
күші арқылы дегеніне сендіреді немесе белгілі бір келісім орнатады. 
Жазушы Ғ. Мұстафин сөздің əсері туралы «Əсердің өзі əрқилы болады. Бір əсер – өмір бойы 
ойыңнан кетпейді, бір əсер сол арада қалып қояды» деген. Сөздің тыңдаушыға əсерлі болуына сөз-
дік қордың молдығы, тілдің тазалығы, көркем сөйлеу, тіл түсініктілігі мен дəлдігі, сөз дұрыстығы 
мен сəтті айтылуы секілді сөйлеу амалдарының барлығы да бірлесе отырып септігін тигізеді.Осы 
аталған ұғымдардың ішінде көркем сөйлеудің маңызы зор. 
Сөйлеуші сөзді қалай болса солай қолданбайды. Ол тілдің синтаксистік, лексико-композиция-
лық  жəне  лексико-фразеологиялық  жағын  бақылайды,  сонымен  қатар  тақырыбының  логикалық 
жағынан  байланыста  болуын  да  қадағалайды.  Осындағы  лексико-фразеологиялық  бақылау  сөйл-
еушінің көркем сөйлеуіне негіз болады. 
«Көркем сөйлеу» деген ұғым қазақтың танымындағы «сөз саптау» ұғымымен пара-пар келеді. 
Ал сөйлеуші тілінің көркемдігіне бас ию сөз құдіреті арқылы келісу немесе көндігу «сөзге тоқтау» 
деп аталады. Осыған қарап көркем сөйлеуді қазақ халқы ежелден коммуникативтік стратегияның 
бір қыры деп танығанын аңғарамыз. 
Ғалымдар  жоғары  жүйке  қызметінің  екі  түрі  болатынын  дəлелдеген:  көркемдік  жəне  ойлай 
білу. Сөйлеушіде осы екеуінің бірі басым не тең болуы мүмкін. Көркем сөйлей білгенмен, сөзді ой 
елегінен  өткізбесе,  сөз  тартымсыз  болуы  мүмкін. «...Ойын  жеткізуде  адам  өзіне  керек  ақпаратты 
тіл  деп  аталатын  қазынадан  алады.  Оның  ішінен  адам  өзіне  қажеттісін  талғап,  таңдап  алады, 
байланыстылық  пен  тұтастыққа  негіздеп,  сөйлем  құрап  шығарады.  Демек,  осы  айтылған  тіл  мен 
сөйлеу өзара тығыз байланыста өмір сүреді. Бір-бірінсіз қатынасқа түсуі мүмкін емес» [5,18]. 
Ойдың  сөз  болып  сыртқа  шығуының  көрікті  немесе  көріксіз  болуына  тіл  алғышарт  болады. 
Дегенмен  сөздің  көркем  болмағы  сол  ойдың  өзінен  бастау  алатынын  жоққа  шығара  алмаймыз. 
Адамзаттың сөйлесу тəжрибесінде сөйлеушінің сөзіне қарап оның ой-өрісін, жалпы білім деңгейін 
аңғару  бұрыннан  бар.  Қазақ  «қойнынан  бөзі  түсіп,  аузынан  сөзі  түсіп»  деп  сөзге  шорқақ  адамды 
атаса, «қызыл тілден май тамызған» деп көркем сөйлеудің қас шеберлерін атаған. 
Сонымен  қатар,  орынды,  көркем  сөйлеу,  сөз  құдыреті  хақында  «Ат  жүйрігі  асқа,  тіл  жүйрігі 
басқа», «Артық  тұз  асқа  залал,  артық  сөз  басқа  залал», «Адам  тілінен  жазалы,  мал  мүйізінен 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
268  
жазалы», «Орынды сөз жүрекке қуат», «Адам сөзге, мал жемге тоқтар», «Алмас қылыш –майданда 
серік,Асыл сөз – майданда да, сайранда да серік», «Аталы сөзді арсыз қайырады», «Ботаның көркі 
–көзі,  Адамның  көркі  –сөзі», «Тіл – ерді  қабірге  салады,  нарды  қазанға  салады»  деген.  Осыдан 
байқайтынымыз:  қазақта  сөйлеу  актісінің  негіздері  ешбір  теориясыз-ақ  мақал-мəтелдермен 
берілген.  Мақалдардың  астарынан  артық  сөзден  аулақ  болу,  сол  арқылы  ынтымақтастықта  қалу, 
көркем сөйлеп, орынды сөйлеп ымыраға келу секілді принциптер байқалады. 
Өткен  тарихымызға  көз  жүгіртетін  болсақ,  қазақтардың  ауызша  сөйлеуінің  құнары  күшті 
болған. Би-шешендердің айтқан сөздері, басында окказионал болып, кейіннен халыққа сіңіп кеткен 
фразеологиялық тіркестер мен мақал-мəтелдер де еркіндік пен бейресми сипаттағы ауызша сөйлеу 
үстінде пайда болған. Осыдан бір  жарым ғасыр  бұрын қазақ  жерінде  болған  орыс саяхатшылары 
қазақтардың сөйлеуіндегі көркемдікті былай мойындағын: В. Радлов: «Қазақтар нақысты сөйлеуді 
бар өнердің алды деп біледі, сондықтан олардың поэзиясы дамудың жоғары сатысына жеткен», - 
десе, А. Брем: «Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді. Бұл жұрттың бəріне: оқыған адамдарға да, əліпті 
таяқ деп білмейтіндерге де, байға да, жарлыға да тəн қасиет», – деген. 
Ахмет  Байтұрсынов  «сөздің  дұрыс,  анық  дəл  айтылуының  үстінде  талғау  сөздің  көрнекі 
болуын да керек қылады. Сол сияқты өң берілген сөздер көрнекі делінеді. Тіл көрнекі болуы үшін 
дерексіз  нəрсе  деректі  нəрседей,  жансыз  нəрсе  жанды  нəрседей  суреттеліп,  адамның  сана  саңы-
лауына  келіп  түсерлік  дəрежеге  жетуі  керек»  дейді [6,353]. Бұл  ғалымның  «тіл  көрнектілігіне» 
қатысты айтқан пікірі. Яғни біздің «көркем сөйлеу» атты зерттеуіміздің бастауы Ахаңның еңбекте-
рінде жатқандығын аңғарамыз. Бертін келе, Р.Сыздықова Н.Уəли сөз мəдениетіне қатысты еңбек-
терінде  «көркем  сөйлеуді» «көркем  сөз»  деп  береді.  Ал  біз  осы  аталған  нұсқаларды  іріктей  келе 
сөйлеудің  коммуникациядағы  көркемдігіне  жалпылама  атау  етіп  «көркем  сөйлеу» (художест-
венный  речь)  деп  алып  отырмыз.  Себебі, «речь»  терминін  «сөз»  емес,  динамикалық  құбылыс – 
«сөйлеу» деп алғанымыз дұрыс болар дедік. 
А.Байтұрсынов  айтқан  «тіл  көрнектілігінің» «айшықты  сөйлеу», «бейнелі  сөйлеу», «көркем 
сөйлеу»  т.б.  секілді  нұсқалардың  ішінде  соңғы  жылдары  «көркем  сөйлеу»  тіркесінің  қолданысы 
жиілеп, актив қолданысқа ауысып бара жатқаны байқалады. 
Көркем  сөйлеу  теориясы  үшін  А.Байтұрсыновтың  жазбалары  өте  маңызды.  Ғалым  «сөздің 
асылдығы  ұнауымен.  Сөз  көңілге  сипат  жағының  көркемдігімен,  мағына  жағының  күштілігімен 
жағады.  Əуез  əдемілігі  сөзді  дыбыс  жағынан  тəртіптеп,  үйлестіріп  түзуден  болады.  Күштілігі 
сөздің қалыпты мағынасының үстіне қосатын əдістерді істеуден болады» деген [7,208]. 
Н.  Уəли  «Қазақ  сөз  мəдениетінің  теориялық  негіздері»  атты  диссертациясының  «Көркем  сөз 
мəдениеті  жəне  прагматика»  деген  тараушасында  көркем  сөйлеуді  ауызша  жəне  жазбаша  деп 
бастағанымен, ауызша сөйлеудегі қырына баса назар аудармайды [8]. 
 Осы жерде баса айтатын мəселе: ауызша дискурстағы көркем сөйлеудің ерекшеліктері осыған 
дейінгі зерттеулердегідей көркем əдебиеттегі мəтін мен диалогқа немесе шешендік сөздерге арнал-
майды.  Көркем  сөйлеудегі  мəселе  күнделікті  өмірдегі  қарапайым  коммуникациялар  мен  алқасөз-
дерге бағытталады. 
Сөйлеуші  (айтушы)  өз  сөзін  бейнелі,  əсерлі  етіп  шығару  үшін  көркемдік  тəсілдерді,  тілдің 
бейнелеу  жəне  көріктеу  құралдарын,  яғни  троптар  мен  фигуралар,  мақал-мəтелдер,  фразеология-
лық тіркестер мен қанатты сөздерді қолдану лəзім. 
Кез-келген тілдің «тірілігі» том-том кітаппен ғана емес, ауызша сөйлеудегі қолданысымен көр-
сетіледі. Сол секілді əдеби тілдің дамуына қоғаммен бірге жасап келе жетқан, үздіксіз қолданыста 
болатын ауызекі сөйлеу тілі мен баспасөз тілінің ықпалын да ескеру керек. Ал ауызша сөйлеудің 
кешенді  қырының  бірі - көркем  сөйлеу.  Халықтың  болмысына,  танымына  сəйкес  көркем  сөйлеуі 
бар  тіл  тірі  тілдердің  қатарында  ғана  болуы  тиіс.  Себебі  көркемдіктің  өзі  тілдің  өне  бойында 
созылып,  өткен  мен  бүгінді  байланыстырушы  құбылыс.  Сөздің  эстетикалық  сұлулығы  халықтың 
ғасырлар  бойғы  жиған-тергені,  көрген  білгені  нəтижесінде  қалыптасады.  Сондықтан,  біз  оны 
танымдық əрекет ретінде қарастырамыз. 
Тілді танымдық тұрғыда қарастыру тіл иесінің тілді қолданыстағы сəтін зерттеуге бағытталып 
келеді.  Күнделікті  ауызекі  сөйлеу  сөйлеудің  барлық  құрылымдық  түрлеріне  əсер  етеді.  Осы 
арқылы  тыңдаушыны  өзіне тарту мақсатында  адерсанттың «ішкі менін» көрсетуі  байқалады. Сол 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
269 
себептен  эмоционалды-экспрессивті  лексика,  фразеологизмдер,  мақал-мəтелдер,  сондай-ақ,  қара-
пайым тілдің элементтері қолданыла береді. 
Осы  ретте  «Біз  күнделікті  сөйлеуде  көркем  сөйлейміз  бе? (алқасөзді  есептемегенде)»  деген 
сұрақ  туады.  Уақыттың  талабына  сəйкес  əр  ғасырдың  өзіндік  ерекшелігі  болады.  Бүгінгі  кезең 
жаһандануға  байланысты  қарым-қатынастың  өзгерген  уақыты.  Компьютерлік  технологияның 
дамуына  байланысты  жылдам  байланыс,  қысқаша  сөйлеу,  тез  ақпарат  беру  қарқыны  күшейіп 
келеді. Ендеше дəл қазіргі уақыттағы тілдің көркемдік деңгейін зеттеу, өткен уақытпен салыстыру, 
болашаққа бүгіннің нəтижесін көрсету қашан да маңызды болмақ. Осыған байланысты дəл бүгінгі 
қоғамдағы көркем сөйлеу деңгейін, жастардың көркем сөйлеу жайлы түсінігін анықтау мақсатында 
massaget.kz  сайтында  сауалнама  жүргізілді.[9, http://vk.com/massaget_kz]. Ендігі  кезекте  сол 
сауалнаманың нəтижесіне назар аударсақ: 
 
1. Күнделікті қарым-қатынаста (ауызекі сөйлеуде) көркем сөйлеу қажет деп ойлайсыз ба? 
Иə, қажет. Себебі... 
249 
78.3%
Жоқ, қажет емес. Себебі... 
34 
10.7%
Білмеймін 
28 
8.8%
Басқа жауап 
7 
2.2%
Қатысушылар саны: 318 
 
 
Бұл  сұраққа  жауап  берушілер  тарапынан  бірнеше  пікір  білдірілді.  Олардың  басым  бөлігі 
«көркем  сөйлеу  қажет,  ол – өнер»  деп  бағалаған.  Сонымен  қатар  көркем  сөйлеудің  адамдар 
арасындағы жақсы қарым-қатынас орнатуға септігін тигізетінін айтқан. Сұраққа қатысты білдіріл-
ген  пікірлер  мен  жоғары  дəрежеде  қолдауға  ие  болған  бұл  жауаптан  аңғаратынымыз:  жастардың 
көркем  сөйлеудегі  үлес  салмағы  жоғары  болмаса  да,  көркем  сөйлеуді  коммуникацияның  үздік 
қыры екенін жоққа шығармайтыны. 
Сауалнамаға  қатысушылар  көркем  сөйлеуді  қажет  деп  көрсеткенімен,  келесі  сұрақта  өзін 
көркем сөйлеушілер қатарына жатқызатындардың үлес салмағы 33.9% ғана көрсеткен. 
 
2.Сіз көркем сөйлейсізбе? 
 
Иə 
118 
33.9% 
Жоқ 
26 
7.5% 
Кейде 
151 
43.4% 
Білмеймін 
53 
15.2% 
Қатысушылар саны: 348 
 
 
43.4%  қатысушы  өзін  кейде  ғана  көркем  сөйлеушілердің  қатарына  жатқызғанымен,  жастар 
арасында көркем сөйлеуге деген ұмтылыс, қызығушылық бар екені аңғарылды. Дегенмен көркем 
сөйлесеңіз  кейбір  адамдар  оғаш  көзқарас  танытатыны  да  айтылған.  Бұның  бір  себебі – коммуни-
канттардың  тұрмыстық  лексикадан  аса  алмауы.  Осыдан  барып  көркем  сөйлеушілерді  түсінбеу 
немесе қабылдай алмауға əкеп соғады.  

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
270  
3.Ауызекі сөйлеудегі көркемдік деңгейіңіз қандай деп ойлайсыз? 
 
Жоғары 
78 
25.9% 
Орташа 
167 
55.5% 
Төмен 
30 
10% 
Білмеймін 
26 
8.6% 
Қатысушылар саны: 301 
 
 
Берілген сұраққа жауап берушілердің жартысынан астамы көркем сөйлеудегі деңгейін орташа 
деп бағалаған. Сондай-ақ қазақтың табиғатына сай өз-өзіне жоғары баға беруді, өзін мақтауды əбес 
санайтындықтарын айтып, пікір қалдырған. Соған қарап, бұл сұрақтан күтілетін нəтиженің нақты 
емес екенін аңғарамыз. 
 
4. Kөркем сөйлеудегі адресанттың мақсаты қандай деп ойлайсыз? 
 
Сырт көзге жақсы көріну 
51 
15.4% 
Көркем сөйлеу арқылы нəтижеге жету 
230 
69.3% 
Ешқандай мақсат болмайды 
32 
9.6% 
Білмеймін 
19 
5.7% 
Қатысушылар саны: 332 
 
 
Соңғы  сұрақ  бойынша,сауалнамаға  қатысушылар  сыпайы  сөйлеу  мен  көркем  сөйлеуді 
шатастыратыны  аңғарылды.  Бұлар  шектес  ұғымдар  болғанымен,  сөйлеудің  (речь)  əр  түрлі  қыры 
болып табылады. Негізінен көркем сөйлеуге бағалауыштық пен эмоционалдық тəн. 
Сыпайы  сөйлеуді түсіндіру үшін З. Ерназарованың мына пікірін алайық: «Сөйлеуші мақсаты 
ашық  не  жасырын  түрде  беріледі.  Сөйлесімдердің  коммуникативті  мақсатты  орындауы  ортақ 
прессупозицияға,  логикалық  байланыстардың  орнауына  негізделеді.  Соған  қарай  сөйлесімдерді 
тура  жəне  жанама,  астарлама  мəнді  түрлерге  бөлуге  болады.  Тура  мəнді  сөйлесімдердің  мазмұн-
дық-құрылымдық  берілуі  мен  прагматикалық  мақсаты  арасында  толық  сəйкестік  болса,  жанама, 
астарлама мəнді сөйлесімдерде бұндай сəйкестік болмайды. Оның қалыптасуында қарым-қатынас-
тың  ынтымақтастық  принципін  сақтау,  сыпайылықты  бұзбау  сияқты  ұлттық  дүниетанымға  тəн 
ерекшеліктер жатыр»[2,8].  
Яғни сөйлеушінің дөрекі, бейтарап, сыпайы сөйлеуі де сөйлеу мақсатына тікелей байланысты. 
Сөйлеуші осы сөйлеу формалардың қайсысын да көркемдеп жеткізуі мүмкін. «Бастысы дөрекі мен 
бейтарап сөйлеуге тура мəн, сыпайы сөйлеуге жанама, астарлама мəн тəн. Ақиқаттағы белгілі бір 
объектіні  қандай  сөзбен  (ұнамды,  ұнамсыз,  жағымды,  жағымсыз)  атауы  автордың  (адресант)  сол 
затқа,  құбылысқа  деген  қатысын,  көзқарасын  білдіреді.  Сөз  сараптаушының  коммуникативтік 
стратегиясы бойынша автордың осы көзқарасын, ой-сезімін адресат қабылдауға, онымен бөлісуге 
тиіс». [2,8]. 
Сондай-ақ, сауалнама бойынша көркем сөйлеудегі негізгі мақсат адресанттың прагматикасын 
орындауы  ғана  емес,  адресатты  сыйлауы,  өзін-өзі  сыйлауы  деп  көрсеткен  жауаптар  да  кездеседі. 
Дұрыс  таңдалған  тақырып  пен  екі  жақты  ниет  болса,  көркемдеп  сөйлеумен  көп  нəтижеге  жетуі 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
271 
мүмкін. Тіпті əңгімеге деген екінші тараптың ниетін бірінші тараптағы кісі көркем сөйлеуімен өзі 
тудыруға да болады. 
Қазақ танымында қыздың сұлулығын, сымбатын сипаттайтын мынадай бейнелі тіркестер бар: 
Адам айтқысыз [айтып болмас] 
Адамнан асқан сұлу 
Айдай аузы, күндей көзі бар 
Алтын асықтай 
Атқан таңдай 
Ауызға үріп салғандай 
Ауызбен айтып жеткізе алмау 
Жаңа туған ай <-дай> секілді 
Жаяу жатып, атты түсіп қарағандай 
Келбетті келген 
Киіктің асығындай [лағындай] 
Қараса көз [жан] тоймау 
Қаса сұлу 
Құланның құлынындай 
Құлын мүшесі бұзылмаған 
Қырдың қызыл гүліндей 
Қырмызыдай ажарлы 
Оймақ ауыз 
Он төртінде туған айдай 
Сағағынан үзілген 
Сүмбіледей əдемі 
Тілмен [ауызбен] айтып жеткізе алмау 
Үріп ауызға салғандай 
Хордың қызындай [10,134-135]. 
 
Соған қарамастан жастар тілінде «фигурасы ат», «фигурасы гитара, домбыра», «90х60х90» 
деген  қыз  мүсінін  сипаттайтын  тіркес  кездеседі.  Қазақтар  сұлулықты  бір  ғана  мүсінмен  емес, 
бейненің  əрбір  элементі  арқылы  бағалаған.  Зерттеуші  Ақселеу  Сейдімбек: «Қазақ  фольклорында 
əйелдің  мықынынан  жоғары  қарай  суреттелуінде  терең  мəн  бар», – дейді [11, 270]. Бұдан  біз 
бүгінде сұлулықты сипаттау ұлттық танымнан алыстап, анайылық  сипат  алып  бара  жатқандығын 
аңғарамыз. 
Қазақта қыз мүсінін «ат» сөзімен қатысты сипаттайтын «ерттеулі аттай» деген теңеу болған. 
Сонымен  қатар,  «құлын  мүшелі – денесі  сымбатты,  сұлу», «құлын  мүшесі  бұзылмаған – уыздай 
жас,  балғын»  Қазақ  əдеби  тілінің  сөздігінде  бар. [12,317-318]. Дегенмен  бұл  бейнелі  тіркес 
«фигурасы ат» деген қолданыстың ұғымымен бірдей емес, бұған қарағанда əлдеқайда сыпайы жəне 
қазақтың ұлттық танымына сəйкес. 
Бүгінгі  күні  ана  тілімізде  жазылған  кітапты  аударма  арқылы  ғана  түсінетін  жастардың  үлес 
салмағы  артқан.  Яғни  тұрмыстық  лексикадан  аспаған  тұлға  өз  тіліндегі  көркем  шығарманы 
түсінуге қабілетсіз келеді. 
Көркем əдебиетті бірінші орыс тілінде оқып, содан кейін ғана қазақшасын оқудың бір себебі: 
күнделікті  қарым-қатынаста  көркемдік  амалдарды  орыс  тілінде  айту  немесе  аралас  қолданып, 
жылдам əрі қысқа айтуға ұмтылу болып табылады. Мысалға бірнеше фразеологизмдерді алайық: 
 
зығырданы қайнау 
қаны басына шабу  
крышасы ашылу 
 
битін сығып қанын жалау  
поражняк 
 
екі иығы қақпақтай 
денесі тығыршықтай  
пашка 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
272  
иығы жар бермеу 
жүйкесі жүн болу  
желание жоқ 
 
адам айтқысыз 
көргеннің көзі тоярдай  

жүктеу/скачать 3,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: