ОҚыту әдістемесі

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
16 
деятельность  учащихся,  в  которой  каждый  мог  бы  реализовать  свои  способности  и 
интересы.  Фактически  учитель  создаѐт  условия,  «развивающую  среду»,  в  которой 
становится  возможной  выработка  каждым  учащимся  на  уровне  развития  его 
интеллектуальных  и  прочих  способностей  определѐнных  компетенций  в  процессе 
реализации своих интересов и желаний, в процессе приложения усилий, взятия на себя 
ответственности за осуществление определѐнных действий. 
          Компетентностный  подход  изменяет  требования  к  современному  уроку. 
Условием формирования компетентностей является опыт успешного решения реальных 
практических  задач,  развитие  рефлексии  (умение  оценивать),  организация  учения  на 
основе мотивации, субъектной активности и самостоятельности [1; 3] 
          Понятие  «активизация  познавательной  деятельности»  -  психологическое, 
поскольку  речь  идѐт  об  особенностях  психической  деятельности  человека. 
Исследованием  активизации  познавательной  деятельности  учащихся  в  процессе 
обучения  занимается,  кроме  психологии,  дидактика,  рассматривающая  общие 
закономерности процесса обучения школьника, а также методика русского языка. 
           Проблема активизации процесса обучения возникла с самого рождения методики 
русского языка как науки. Ещѐ Ф.И. Буслаев в книге «О преподавании отечественного 
языка»  писал:  «Способ  преподавания  двоякий:  или  заставляют  ученика  самого 
доискиваться  и  находить  то,  чему  хотят  научить  его,  или  же  предмет  преподаваемый 
даѐтся ему готовый, без всякого с его стороны пытания» [2; 11] 
 Таким образом, уже в XIX  веке в методике русского языка были намечены два 
основных  метода  обучения,  один  из  которых  предусматривал  сообщение  знаний  в 
готовом виде, а другой – поисковую деятельность учащихся. 
 В  настоящее  время  в  методике  русского  языка  нет  единой  классификации  методов 
обучения,  в  тоже  время  большинство  классификаций  строится  на  одном  основании  – 
источнике  получения  знаний.  На  уровнях  проявления  самостоятельности  мышления 
основана классификация методов обучения И.Я. Лернера и М.Н. Скаткина [3; 21 - 24] 
 Согласно этой классификации выделяются следующие методы обучения: 
Объяснительно-иллюстративный метод. Знания даются учителем в  
готовом виде: формулируются правила, иллюстрируются примерами; учитель не ставит 
перед  собой  цели  выводить  эти  знания,  ставить  учащихся  в  условия  проблемных 
ситуаций. Учащиеся воспринимают, осознают, запоминают то, что сообщил учитель. 
Репродуктивный метод. Учащиеся выполняют работу по образцу,  
данному учителем. 
Проблемное изложение. Учитель формулирует проблему и раскрывает  
перед учащимися пути еѐ доказательного решения, учит самостоятельно анализировать 
явления, ориентироваться в новой ситуации. 
Частично-поисковый метод (эвристический). Учитель формулирует  
проблему  и  вовлекает  учащихся  путѐм  постановки  вопросов  в  процесс  еѐ 
доказательного  решения,  помогая  им  находить  ответы  на  вопросы.  Помощь  учителя 
делает поиск учащихся частичным и в то же время создаѐт условия для осуществления 
ими поисковой деятельности. 
Исследовательский метод. Учитель организует поисковую творческую  
деятельность учащихся путѐм постановки новых для них проблем и проблемных задач. 
Эти проблемные задачи, ситуации учитель создаѐт сам по ходу учебного процесса или 
заимствует  из  пособий,  но  выстраивает  в  ряд  по  степени  возрастающей  сложности  и 
доступности.  Исследовательские  задачи  могут  принимать  разные  формы:  от  больших 
текстовых задач до заданий на длительные изыскания. 
           По  мнению  И.Я.  Лернера,  исследовательский  и  эвристический  методы  больше 
всего сближают учебное и научное познание, так как в ходе их применения учащиеся 
усваивают  материал  методами  и  средствами,  сходными  с  методами  и  средствами, 
которые используют учѐные [3; 23].  Готовясь  к  учебному  процессу,  учитель  должен 

17 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
планировать  методы  обучения  во  всей  их  наполненности  конкретными  системами 
приѐмов.  Проблема  воспитания  познавательной  самостоятельности  (стремления  и 
умения  учащихся  самостоятельно  познавать  новое  в  процессе  поисковой    и 
исследовательской  деятельности),  проблема  активизации  мыслительной  деятельности 
учащихся  не  может  быть  решена  без  включения  в  обучение  русскому  языку  заданий 
поискового  и  исследовательского  характера,  в  число  которых  входят  проблемные 
задачи,  предполагающие  исследовательскую  деятельность  учащихся  в  ходе  анализа 
языковых явлений [4; 16 - 28]. 
  Существенными  признаками  заданий  поискового  и  исследовательского  характера 
являются  следующие:  выполнение  их  без  непосредственного  участия  учителя 
(проблемные задачи) или с частичной «подсказкой»  с его стороны (задания частично-
поискового  характера);  открытие  учащимися  в  процессе  выполнения  заданий  новых 
знаний  или  новых  способов  добывания  этих  знаний.  Таким  образом,  выполняя  эти 
задания,  учащиеся  оказываются  в  новой  ситуации,  перед  новой  проблемой  и 
испытывают  определѐнные  затруднения,  разрешая  проблему.  Творчество  учащихся 
заключается в умении ориентироваться в этой новой ситуации, разрешить проблему  – 
ответить на вопрос задания. Структура  задания  поискового  и  исследовательского 
характера,  построенного  на  материале  русского  языка,  может  быть  представлена 
следующим  образом:  условия  задания  –  языковые  факты,  в  которых  содержится 
определѐнная  проблема,  вопросы  задания,  направленные  на  исследование  данных 
языковых  фактов.  Проблема  может  быть  сформулирована  в  вопросах  задания,  или 
вопросы направляют учащихся на поиски проблемы, составляющей сущность задания. 
В  последнем  случае,  более  сложном,  формулировать  проблему  предстоит  самим 
ученикам.  Например, проблема по существу сформулирована в следующем задании: 
Попытайтесь определить, как произошло слово  «чѐлка», и сделать вывод о роли 
словообразовательного анализа для выбора правильного написания.     В 
следующих 
заданиях проблему предстоит выявить самим учащимся: 
1. Чем различаются слова «хлебы – хлеба»? Как они употребляются? 
2. Почему написание слова «вовремя» бывает ошибочным? 
К  заданиям  поискового  характера  могут  быть  отнесены  и  проблемные  вопросы, 
т.е.  задания  без  сформулированных  в  тексте  условий  выполнения  (условия  предстоит 
дополнить  учащимся,  чтобы  иметь  возможность  ответить  на  поставленный 
проблемный вопрос).  
Например:  В  каком  случае  глаголы  в  речи  могут  быть  заменены  именами 
существительными? Докажите. 
 Типология проблемных ситуаций основывается на специфике осознания явлений 
языка, изучаемых в определѐнном разделе школьной программы по русскому языку, и в 
соответствии  с  этим  –  на  характере  разрешения  проблемной  ситуации,  которая 
возникает в процессе исследования языковых явлений, изучаемых в этом разделе. 
         Разрешение  различных  типов  проблемных  ситуаций  в  процессе  обучения 
русскому языку связано с умением учащихся соотнести:  
1) произношение слова с особенностями его звукового состава,  
смыслоразличительной функцией звуков (при изучении фонетики); 
2) лексическое значение слов, фразеологизмов и их роль в речи (при изучении лексики 
и фразеологии); 
3) данное слово и процесс образования его (при изучении словообразования); 
4)  лексическое  значение  слов  и  присущие  этим  словам  грамматические  категории, 
особенности словоизменения, смысловое значение словосочетаний и предложений и их 
грамматические особенности (при изучении грамматики); 
5) специфические особенности языковых средств и их употребление в зависимости от 
задачи и условий общения (при изучении стилистики); 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
18 
6)  фонетический  и  графический  образ  слова  –  произношение  и  написание  (при 
изучении орфографии); 
7) интонационно-смысловые и структурно-семантические особенности предложения и 
постановку знаков препинания (при изучении пунктуации). 
        Типы  проблемных  ситуаций  одни  и  те  же  для  заданий  полностью  поискового 
(исследовательского)  и  частично-поискового  характера.  (Говоря  о  заданиях 
исследовательского характера, имеем в виду проблемные (познавательные) задачи). 
 В  литературе  по  методике  русского  языка  рассматривается  большое  количество 
примеров  заданий  поискового  и  исследовательского  характера  в  соответствии  с 
указанными типами проблемных ситуаций [5; 98 - 114] Приведѐм примеры некоторых 
из них. 
Фонетика.1.Есть ли разница в произношении данных пар слов? Чем она вызвана? 
Длина – длинна, вернуть – ввернуть, гриб – грипп. 
2.Можно ли считать, что приведѐнные ниже примеры иллюстрируют  
смыслоразличительную функцию звуков? 
Труд – трут, луг – лук. 
О каком фонетическом явлении следует говорить в подобных случаях? Докажите. 
 Затруднения,  возникающие  в  этих  случаях,  связаны  с  произнесением  слова  и 
выявлением особенностей его звукового состава, смыслоразличительной роли звуков в 
процессе речевого общения. 
Лексика и фразеология.1.В споре нередко приходится слышать: 
- Мы с вами говорим на разных языках 
Как это следует понимать? 
2.Какова роль фразеологизмов в речи? Обоснуйте свой ответ. 
Затруднение  в  процессе  поисковой  деятельности  в  этих  случаях  возникает  в  связи  с 
соотнесением определѐнного значения фразеологизмов и их роли в процессе речевого 
общения. 
Словообразование.1.Определите сходство и различие слов «развесить – развешать», 
«замесить – замешать». Можно ли слова в каждой паре считать однокоренными? 
Докажите. 
2.Какова  роль  суффиксов  в  следующих  парах  слов:  «ограничена  –  ограниченна», 
«взволнованы  –  взволнованны»?  С  какой  целью  подобраны  примеры  такого  типа? 
Сделайте все возможные выводы на основании анализа. 
 Для  разрешения  проблемной  ситуации  в  этих  случаях  необходимо  преодолеть 
затруднение, возникающее в связи  с сопоставлением данного слова, с одной стороны, 
и  процесса  его  образования  –  с  другой  (нахождением  исходной  формы,  от  которой 
образовано данное слово, и способа образования его). 
Орфография.1. Докажите, что каждый из данных глаголов написан правильно: 
«вырастешь» - «вырастишь». 
2.  Почему  при  склонении  притяжательных  прилагательных  типа  «волчий»  (след), 
«медвежья» (берлога), «лисье» (ухо) возникают ошибки?  Какие это ошибки? Чем они 
вызваны? Докажите. 
 Затруднение  в  разрешении  соответствующей  этим  заданиям  проблемной  ситуации 
связано  с  соотнесением  фонетического  и  графического  образа  слова,  т.е.  его 
произношения и написания. 
 Таким образом, основанием типологии заданий поискового и исследовательского 
характера  являются  главные  проблемы  содержания  школьного  курса  русского 
языка.Введение  заданий  поискового  и  исследовательского  характера  в  школьную 
практику  требует  соотнесения  их  со  всеми  другими  видами  заданий,  выполняемых  в 
процессе  изучения  языка.  Иначе  говоря,  необходима  система  заданий  поискового  и 
исследовательского  характера  и  система  их  включения  в  учебный  процесс. 
Активизация и развитие познавательной  самостоятельности  школьников оказывается 

19 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
возможной, если в процессе выполнения заданий на уроке систематически планомерно 
снижается  непосредственная  помощь  учителя.  Это  способствует  как  сознательному  и 
глубокому  освоению  учебного  материала,  так  и  развитию    познавательных  интересов 
учащихся. Создаются благоприятные условия для формирования ценного психического 
качества  подрастающего  человека  –  познавательной  самостоятельности  как  черты 
личности. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: 
1.Хуторской  А.В.  Ключевые  компетенции  как  компонент  личностно-ориентированной 
парадигмы образования // Народное образование. – 2003, №2. 
2.Буслаев Ф.И. О преподавании отечественного языка. М.,. 1844. – Ч.1.  
3.Лернер И.Я. Система методов обучения (дидактический аспект)/ Совершенствование 
методов обучения русскому языку. М., 1981.  
4.Напольникова  Т.В.  Активизация  мыслительной  деятельности  учащихся  на  уроках 
русского языка. М., 1983. 
5.Власенков А.И. Развивающее обучение русскому языку. М., 1983. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  орта  мектептің  орташа  сыныптарындағы  орыс  тiлi    сабағында 
таңырлық қызметтiң активизациясы туралы айтылады. 
 
SUMMARY 
The  article  refers  to  enhance  the  students‘  cognitive  activity  at  the  lessons  of  Russian 
language at secondary school. 
 
 
 
 
УДК 
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ 
АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ РОЛІ 
 
Жанысбекова Ұ.Ш.- Қазақ тілі мен ҽдебиеті пҽнінің мұғалімі 
(Алматы қ., № 82 жалпы білім беретін мектеп) 
 
Белгілі  ғалым  С.Қалиевтің  пікірінше,  «ұлттық  мҽдени  ерекшеліктердің  шартты 
белгілері  болып  ұлттық  сезім,  салт-дҽстүрлер  жҽне  ұлттық  мінез  табылады.  Оның 
пайымдауынша,  ұлттық  сезім  дегеніміз  -  адамдардың  туған  жерге,  ҿскен  елге,  ана 
тіліне, ұлттық салт- дҽстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім адамның 
жеке  басының  қанағаттану,  шаттану,  ой-қиял,  ҽсер,  сезімнің  сыртқа  шыққан  кҿрінісі» 
(1,51б). Ұлттық  салт-дҽстүрлерге  ана  тіліне  деген  сүйіспеншілікті,  ұлттық  ҿнер 
түрлерін:  ҽн-күй,  зергерлік  қол  ҿнері,  бейнелеу,  сурет  ҿнері,  ұлттық  ойын  мен  спорт 
түрлерін,  ұлттық  тағамдарды,  киімді,  мерекелерді,  тарихи  ескерткіштерді  т.б. 
жатқызуға  болады.  Дҽстүрлерге  ғасырлар  бойы  қалыптасып,  сұрыпталған  ҽдет-
ғұрыптар, жол-жоралғылар, кҿзқарас, түсініктер жатады.   
Ұлттық  мінез  -  адам  мінезінен,  іс-ҽрекетінен,  қарым-қатынасынан  кҿрінетін 
тұрақты  құбылыс.  Ұлттық  мінез  осы  ұлтқа  тҽн  темпераменттік,  психикалық,  рухани 
сапасымен  ерекшеленіп  кҿзге  түседі.  Осыған  орай  біздің  пікірімізше,  ұлтжандылық, 
отансүйгіштік,  елжандылық  сияқты  асыл  қасиеттер  -  адам  бойына  шыр  етіп  дүниеге 
келгеннен  бері  халық  ауыз  ҽдебиеті  арқылы  сіңетіні  бұлтармас  шындық.  Ұлттық 
фольклор арқылы қазақ халқы ертеден ҿз ұрпағын ешқандай білім беру мекемелерінсіз, 
мектепсіз  соншалықты  тҽрбиелі,  ізетті,  инабатты,  иманды  етіп  тҽрбиелегені 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
20 
баршамызды таңқалдырады. Сол себепті дана халқымыз ертегілерді, мақал-мҽтелдерді, 
тҿрт түлік мал жырларын, жұмбақтарды, санамақ, мадақтама ҿлеңдерді, батырлық жыр-
дастандарды  ҿз  тҽрбиесінде  асқан  шеберлікпен  қолданып  отырған.  Тіпті  үлкен 
адамдардың  кішілерге  үлгі-ҿнеге  кҿрсетулерінің  ҿзі  тҽрбие  ҽдістерінің  бірі  ретінде 
қарастырылған. 
 Фольклорлық  шығармалар  мен  салт-дҽстүрлердің,  ҽдет-ғұрыптардың  тҽрбиелік 
мҽні  жҽне  құндылығы  олардың  халық  жанына  жақындығында.  Халық  батырларының 
ерлігін  жырлап,  елге  паш  етудегі  еліктірушілігі,  талай  тарихтың тар  жол  тайғақ  кешу 
оқиғаларын  асқан  шеберлікпен  суреттей  алуларында.  Қазақ  халқының  фольклорлық 
шығармаларының  шығу  тарихының  зерттелуі,  тҽлімдік  мҽнінің  жүйеленіп  негізделуі, 
Ш.Уҽлихановтың  зерттеулерінен  басталып,  күні  бүгінге  дейін  халықтың  рухани 
байлығы, сусындайтын кҽусар бұлағы, ұлттық тҽрбиенің тамыры деуге болады. 
 Ҽдебиет  пҽнін  оқу  арқылы  мектеп  оқушылары,  жеткіншектер  халық  даналығы 
мен  ұлылар  мұрасы  арқылы  адамгершілік  қасиет  сапалары  мен  адами  бітім-
болмысының  үйлесімді  дамуына  қол  жеткізіп,  ҿзін-ҿздері  тануға,  имандылыққа, 
ҽділдікке,  парасаттылыққа,  мейірімділікке,  ҽдептілікке,  ар-намысты  жоғары  ұстауға, 
жомарттыққа, кішіпейілділікке тҽрбиеленуге мүмкіндік алады. 
 Негізінен жан-жақты жетілген жеке тұлғаны қалыптастырудың алғашқы  іргетасы 
мектепте  қаланатыны  белгілі.  Сол  себепті  мектеп  қазіргі  заман  талабына  сҽйкес, 
бҽсекеге  қабілетті  жас  жеткіншекті  жан-жақты  оқытып,  тҽрбиелеп  шығаруы  қажет. 
Соған  орай  педагогтік  тҽрбиенің  міндеті  –  оқыту  мен  тҽрбиелеу  арқылы  енді-енді 
бүршік  жара  бастаған  балалар  бойындағы  дүниетанымдық  қабілетін,  адамгершілік 
сезімдерін  негізге  ала  отырып,  мҽдени  мінез-құлықтың  қарапайым  моральдық 
нормалары  мен  қағидаларын  қазақ  фольклоры  арқылы  үйрету.  Себебі  мектеп 
жасындағы  баланың  дүниетанымдық  қабілеті,  адамгершілік  сезімдері  тез,  қауырт 
дамиды,  қоршаған  орта,  ҽлеуметтік  қоғам  туралы  ой-пікірлері  мен  тұжырымдары, 
алғашқы  ұғымдары  осы  мектеп  қабырғасында  қалыптасады,  соған  сҽйкес  мінез-
құлықтары  кҿріне  бастайды,  күнделікті  ҿмірден,  ересектердің  іс-ҽрекеттерінен  дүние 
тануға  байланысты  түйін  түйеді.  Олар  баланың  санасында  ҿзіндік  із  қалдырады.  Сол 
себепті  аталмыш  тҽрбие  міндеттерін  жүзеге  асыруда  қазақ  фольклорының 
маңыздылығының зор екені байқалады. Ол дүниені, ҿмірді, адамдарды, олардың түрлі 
қадір-қасиеттерін,  еңбек  түрлерін  танып-білудің  құралы  болып  табылады.  Фольклор 
жас  жеткіншектердің  рухани-мҽдени    дүниесін,  мінез-құлқын,  ҿзара  қарым-
қатынастарын  бейнелі  түрде  кҿрсетіп,  баланың  қабылдауын,  қиялын,  ақыл-ойын 
жетілдіреді. Ҿйткені фольклорда, жалпы кҿркем ҽдебиетте айналадағы шындық дүние, 
табиғат,  қоғамдық  ҿмір,  ҽлеуметтік  қоғам,  адамдар  арасындағы  қарым-қатынастар 
нанымды, жан-жақты суреттеледі.  
Халқымыз  «бала  – бауыр етің» дейді. Баладан ыстық,  баладан жақын, баладан 
тҽтті ешнҽрсе жоқ деуге болады. Сондықтан да халқымыз асыл ойын, тҽтті қиялы мен 
ұшқыр арманын ҿлең, ҽн етіп, баласына арнаған. Жас нҽрестенің дүниеге келуін ұлан 
асыр  той  қылып,  қуаныш  еткен.  Баланы  жұбату,  ойнату,  тҽрбиелеу  процесі  оның 
алдына  алуан  түрлі  тілек-мақсаттар  қоя  отырып  ҿлең,  жыр,  кҿркем  сҿз  айту  арқылы 
жүзеге асқан. Халық  ауыз  ҽдебиетінің  үлгілері  адам  дүниеге  келген  күннен  бастап 
бүкіл ғұмыр бойы оның жан азығы, рухани сусыны болып келген. Мысалы, бұл туралы 
ғалым С.Ұзақбаева былай деп ой қозғайды : «Халықтық педагогика кҿптеген ғасырлар 
бойы, тіпті жазу-сызу пайда болғанға дейін қалыптасып, дамып отырғаны белгілі. Олай 
болса  оның  тамаша  идеялары  мен  дҽстүрлерін  сақтап,  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізуде 
халықтың  ауызекі  шығармашылығы  мен  қолданбалы  ҿнері  айрықша  роль  атқарады. 
Олар  халықтық  педагогикада  балалар  мен  ересектер  тҽрбиесінің  таптырмайтын  ҽдіс-
тҽсілі болды» (2, 3б). Сол себепті біз ҿз мақаламызда халық шығармашылығының бала 
дүниетанымын қалыптастырудағы маңызы мен мүмкіндіктерін саралауға тырыстық. 

21 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
Ауыз  ҽдебиетін  балалар  қызығып  тыңдайды,  сүйіп  оқиды.  Бесік  жыры, 
хайуанаттар  айтысы,  ертегілер,  жұмбақтар  мен  жаңылтпаштар,  мақал-мҽтел,  ҿтірік 
ҿлеңдер бала қиялын шарықтатып, ҿздеріне ҽлі де болса толық мағұлым емес ересектер 
ҿмірінің жұмбақ ҽлеміне саяхат жасауға мүмкіндік тудырады. Халқымыздың мыңдаған 
жылдық тарихынан сыр шертетін бұл жҽдігерліктер-халықтық педагогиканың, далалық 
мектептің  игі  жемісі.  Сол  себепті  «Балалы  үй-базар,  баласыз  үй-қу  мазар»  деп 
санайтын  халқымыз  ұрпақ  тҽрбиесіне  ерекше  мҽн  берген.  Бала  психологиясын  жан-
жақты  тани  отырып,  оларды  ересек  ҿмірге  ерте  бастан  дайындаған.  Кҿшпелі  ҿмір 
салтын ұстанғанымен, даланың жазылмаған заңы мүлтіксіз орындалып, атадан балаға 
мирас болып отырған.  Кҿшпелі  қазақ  тұрмысында  бала  тҽрбиесімен  негізінен 
күнделікті  шаруа  тірлігінен  қолы  бостау  үлкендер,  ата  мен  ҽже  айналысқан  деуге 
болады.  Нҽресте  ана  құрсағында  пайда  болғаннан  бастап  оны  күтіп-бағу,  тҽрбиелеу 
процесі  басталады.  Аяғы  ауыр  ҽйелге  нҽрлі,  дҽмді  тағамдар  беру,  оның  шошынып 
қалмауын  қадағалау,  енелердің  бала  «айдай  сұлу»  ажарлы  болсын  деп  келіндерін  ай 
сҽулесі  түскен  кҿлдің  тұнық  суына  шомылдыруы  т.б.  сияқты  ғұрыптардың  жасалуы 
осының айғағы. 
Шыр етіп жерге түскеннен бастап, анасының бесік жырын, ҽлди ҽнін естіп ҿскен 
бала,  халықтың  кҿркем,  ұтымды,  ықшам,  қанатты  сҿздерімен,  мақал-мҽтелдерімен, 
аңыз-ертегілерімен, күлдіргі жҽне ҿтірік ҿлеңдерімен танысады, сол арқылы жағымды 
бейнелерге,  олардың  адамгершілік  қасиеттеріне,  жақсы  мінез-құлықтарына, 
табыстарына  іш  тартады,  соған  ұмтылады.  Мысалы,  белгілі  орыс  жазушысы,  ҽдебиет 
сыншысы  В.Г.Белинский  баланың  ой-сезімін  дамытудағы  ертегінің  маңызы  туралы 
былай  дейді  :  «Баланың  ең  алғашқы  естіген  ертегілері  жақсы  мен  жаман  туралы, 
ҽділеттілік пен ҽділетсіздік туралы, дҿрекілік пен нҽзіктік туралы, ар-ождан, ұят туралы 
түсінік береді, баланы қатты толқытады. Бұл толқу оның мінез-құлқына, психикасына 
ҽсер  етіп,  еңбекке,  адамдарға  деген  ізгі  ниетін  қалыптастыруға  жол  ашады»  (3,  28б). 
Сҿйтіп  балалар  фольклорының  ҽсерінен  жас  ұрпақтың  бойында  дүниетану  қабілеті, 
адамгершілік  мінез-құлық,  ересектерге  деген  сый-құрмет,  кішіге  деген  ізет,  дүниеге 
дұрыс  кҿзқарас  қалыптасып,  оның  ары  қарай  дами  беретіні  белгілі  болды.  Сонымен 
қатар балаларды жастайынан балалар фольклорын оқып-үйренуге қалыптастыру оларға 
тек  эстетикалық  нҽр  беріп  қана  қоймай,  олардың  кітапқа  деген  құмарлығын  да 
арттырады. 
Балалар фольклоры жас баланың ішкі жан дүниесін, күрделі қарым-қатынастарын 
ҽсерлі  ашып  кҿрсететін,  дүниеге,  табиғатқа  дұрыс  кҿзқарасын  қалыптастырып,  кісілік 
сезімдерін  жетілдіруге  жҽрдемдесетін  ҽр  түрлі  жанрдағы  кҿркемдік  дҽрежесі  жоғары 
шығармаларға  бай.  Сол  себепті    ғалым  А.Меңжанова  ҿзінің  еңбегінде  фольклордың  
бала  ҿмірінде  аса  маңызды  роль  атқаратындығын  былай  деп  түйіндейді  :  «Балаларға 
арналған  фольклорлық  шығармалар  –  балалар  ҽдебиетінің  мҿлдір  бастауы.  Олардың 
эмоциялық  ҽсері,  тҽрбиелік мҽні ерекше. Ҿсиет түріндегі  бесік жырынан бастап, тілін 
ұстартып,  сҿздік  қорын  байытып,  дүниетанымын  арттыратын  жаңылтпаштар, 
жұмбақтар,  халық  даналығын  санаға  ұялатын  мақал-мҽтелдер,  ойын-ҿлеңдер,  ақыл-
ойын  дамытатын  қиял-ғажайып  ертегілер  балаларды  ана  тіліміздің  асыл  нҽрімен 
сусындатып,  сҿз  байлығын  игеруге  жетелейді,  қоғамның  ҽлеуметтік  мҽнін  түсіндіріп, 
ҿмірді  танытады,  дүниеге  ойлы  кҿзбен  қарауға  үйретеді,  оларды  еңбекке,  ерлікке, 
адамгершілікке, тамаша мінез-құлық пен тҽртіптілікке баулиды» (4, 11б). 
        Балалардың  ҿмірді,  адамды  тереңірек  тануына  жетекшілік  қызмет  атқаратын 
фольклор  жанрларының  бірі-мақал-мҽтелдер.  Мақал  арқылы  жеткіншек  ұрпақ 
моральдық  категорияларды,  адамгершілік  нысаналарды  барлайды,  рухани  дайындығы 
мен  тҽжірибесіне  қарай  ҿзінше  пайымдайды,  санасына  сіңіреді,  сосын  ҿзінің  түйсігі 
арқылы  күнделікті  жҽне  жалпы  тұрмыс-тіршілігінде  басшылыққа  алады.  Мақал-
мҽтелдер,  қанатты  сҿздер,  нақылдар  жалпы  кез  келген  адамның  ҿзін  қоршаған  ортаға 
эстетикалық-философиялық  қатынасынан  туындайтыны,  соның  нҽтижесінде  дүниеге 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
22 
кҿзқарасты  бейнелейтіні  белгілі.  Мақал-мҽтелдің  осындай  маңыздылығы  туралы 
ҽдебиет сыншысы Б.Ыбырайым  былай дейді:  «Мҽйекті  мақал  – жүйелі  ой мен алғыр 
зерденің,  терең  парасат  пен  ұшқыр  шабыт,  зерек  зейіннің  жемісі,  кҿрінісі.  Баланың 
құлағына  сіңіп,  адамгершілік  жолына  бағыттап,  рухани  есеюіне  айрықша  ықпал 
жасайды»  (5,16б).  Сол  себепті  мақалдардың  шындық  ҿмірді,  дүниені,  болмысты 
шынайы бейнелеуі, ҿмірлік құбылысты жан-жақты бағдарлап, түйін түюі, дҽл де терең 
тұжырым  жасауы  мен  кҿкейге  қонымдылығына  қарай  халықтың  ұлттық-поэтикалық 
ойлау  ерекшелігін,  ой-ҿрісін,  рухани  ҿмірлік  тҽжірибесін  аталған  фольклорлық  жанр 
түрі  арқылы  барлай  аламыз.  Сондықтан  тоқсан  ауыз  сҿздің  тобықтай  түйіні  болып 
табылатын  мақал-мҽтелдер  үлкен  философиялық  ойлардың  маржаны  іспеттес,  бүкіл 
адамзат тіршілігінің барлық саласын қамтиды. Оның тҽрбиелік маңызы да осында.   
Қорыта  келгенде,  ұлттық  фольклор  баланың  дүниетанымын  қалыптастыруда 
таптырмас құрал болып табылады. Балалар фольклоры оқушылардың рухани байлығын 
толықтыруға ықпал етіп, ұлт мҽдениетіне, салт-дҽстүріне деген құрмет сезімін, Отанға, 
табиғатқа деген сүйіспеншілігін қалыптастырады, айналадағы жҽне қоршаған ортадағы 
ҽдемілікті, болмысты тануға дағдыландырады. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, 
1998. 
2.Ұзақбаева С. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық 
тҽрбие берудегі мүмкіндіктері. Алматы, 1994. 
3.Белинский В.Г. Шығармалары, Алматы 1973. 
4.Менжанова А. Мектеп жасына дейінгі балаларды кҿркем ҽдебиет арқылы тҽрбиелеу. 
Алматы, 1987. 
5.Ыбырайым Б. Сырлы ҽлем. Алматы, 1997. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются возможности формирования мировоззрений учеников с 
помощью народного фольклора. 
 
SUMMARY 
The article is about the possibilities of forming  pupils‘ world out-look  with the help 
of folklore. 
 

жүктеу/скачать 1,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: