Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4(39), 2015

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
46 
 
Summary 
The  article  considers  the  multilinguism  of    Vladimir  Nabokov  as  a  unique 
phenomenon  of  the  world  literature.  The  writer  has  managed  to  become  a  classic  of 
Russian and American literature thanks to his artistic talent and excellent knowledge of 
English, Russian and French languages. 
Дата приема 04.11.2015 г 
 
 
ӘОЖ 83.3 8 Қаз 
Г.Б. Аяпова  
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттік даңғылы, 212 
E-mail: aiapova-1969@mail.ru 
 
АҚЫН-ЖЫРАУЛАР  ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН  ТҰЛҒАСЫ 
 
Аңдатпа 
Мақалада  ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай хан бейнесінің тарихилық 
сипаты  кеңінен  талданылып  беріледі.    Сонымен  бірге  ханның  елдікті  нығайтудағы 
орны мен қаһармандық күрестері мен саяси істері туралы да  тереңірек сипатталып 
беріледі.    
Негізгі  сөздер:  әдебиет  тарихы,  жыраулар  поэзиясы,  хан  бейнесі,  бейнелеу 
тәсілдері, тарихи тұлға,  қазақ хандығы,  фольклорлық мұра, толғау 
 
КІРІСПЕ 
Абылай  ханның  елдікті  нығайтудағы,  қазақ  ордасының    тәуелсіздігі 
жолындағы    қаһармандық    күресі,    жорықтары    мен  саяси  істері  туралы    тарихи  
деректер де ғана емес,  ұлттық поэзияда да  тереңірек сипатталып беріледі. 
Бұқар  Қалқаманұлы,    Үмбетей  Тілеуұлы,  Тәтіқара,  Шал  Құлекеұлы,  Көтеш  
Райымбекұлы  т.б. ақын – жыраулардың  толғау, жырларында Абылай бейнесі және 
ол  өмір  сүрген  дәуірдің  елеулі  кезеңдері  сипатталды  [1].  Алайда,  Абылай  хан 
бейнесінің әдебиеттегі көркемдік қырлары мен бейнелеу тәсілдері арнайы өз алдына 
саралап, талдауды қажет етеді.  Жыраулар поэзиясындағы тарихи тұлға проблемасы 
– бүгінгі үрдістегі маңызды да көкейкесті мәселенің бірі болып табылады.  Тарихта, 
тарихи  құжаттар,  деректерде,  фольклорлық  мұраларда  Абылай  қайраткерлігінің 
бағалануына    сәйкес    тарихи    шығармалардағы  Абылай  тұлғасының  көркемдік 
шындықта  сомдалу сипатын саралап, анықтау – басты бағыт- бағдарымыз болмақ. 
 
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
Әдебиет  тарихында    қазақ    хандығындағы    ел    билеу    тәртібі,  ел  билеуші 
ханның бейнелік тұлғасына бірітіндеп, эволюциялық жолмен ең әуелі ертегілер мен 
мақал – мәтелдерде жалпылай айтылып, бұдан соң батырлар жырында айқындала 
түсіп,  ал  аңыз  әңгімелер  мен  шешендік  сөздерде  нақты  атап  айтылып  барып 
сатылай келе ең тақап жақын келетін жанр – тарихи  жырлар.  Бұны  хан бейнесінің   
жанраралық дәстүр жалғастық даму сатысы деп қарасақ та болады. 
Жыраулар  поэзиясы  туралы  сөз  еткенде,  олардың  негізгі  қолданған  жыр  
үлгісі  толғау  екенін  баса  айтамыз.  Бірыңғай импровизация дәстүрінде туып, егіз 
бір  арнадан  нәр  алып  келген  ақындық  поэзия  мен  жыраулық  толғаулардың 
жырлайтын  тақырыбы  мен  жанрлық  ішкі  мүмкіндіктерінде  де  өзіндік  елеулі 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
47 
 
өзгешеліктері бар.  Ақындық поэзияда   тақырып ауқымының кеңдігіне қоса, сезімге 
құрылған  лирикалық  сипат  басым  болып  отырса,  жыраулық  поэзияда  әлеуметтік 
өмірдің  әр  алуан  көріністері  мен  заман  жағдайын  сипаттайтындай  ой  –  болжам, 
асқақ эпикалық үнге көбірек мән беріледі.  Бұл  орайда М.О.Әуезов: «Жырау демек, 
ақын деу емес. Жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Бұның 
сөз үлгісі, шығармасы  – толғау. Жыраудың мақсаты, міндеті  – «не болса сол көңіл 
ашар», «әлдене» дерлік сөзді айту емес. Сол заман сыны, мезгіл, дәуір болжалын, 
тарихи оқиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Көбінесе әрі жырау, әрі би болады» 
[2, 102], - деп бағалайды.  
 
Жалпы    тарихи  жырларға  тән  ортақ  қасиеттерді,  ерекшеліктерді,  оларды 
ауыз  әдебиетінің  басқа  жанрларымен  сабақтастығын  жинақтап,  біріншіден,  хандар 
тұлғасын  бейнелеудің  аңыз  әңгімелермен  дәстүр  жалғастығы  айқындалады.    Бұл 
әсіресе Абылай ханға қатысты  жыр – дастандардан сезіледі  
Жыраулар поэзиясындағы Абылай бейнесі  - оның Төле бидің түйесін баққан 
құл,  ханның  балалық  шағы, үш  жүзге хан  сайлануын  автобиографиялық    жағынан 
жырлаған ақын- жыраулардың айтуымен жеткізілді. ХҮІІІ ғасырдағы қазақ жерінде 
болған оқиғалардың басым көпшілігі  елді,  жерді  жаудан қорғау, әсіресе қазақ  – 
жоңғар  қақтығыстарына  байланысты  болғаны  айтылады.  Сыртқы жаумен   күрестің 
басты  күші      ел  басқарып  отырған  хандарға  түскені  белгілі.  Жыраулардың    қазақ  
жеріндегі  хандық  жүйені  айнала  анталаған  жаудан  қорғауға  ұйтқы  болатын, 
қоғамды  бірлікке,  тұтастыққа,  ынтымаққа  жетелейтін  бірден-бір  мүмкіндік    деп  
таныған. Сондықтан дені арнау болып келетін Үмбетей жырау  туындыларының ең 
көлемдісі,  әрі  көркем  жырланатыны  Абылай  ханға  арналған  «Бөгембай  өлімін 
Абылай ханға естірту»  жыры. Жалпы, жыраулар поэзиясында негізгі сарын жоңғар, 
қалмақ  шабуылдарынан  елді,  жерді    қорғауға    халықты    үндеу,    ұлы  іске    көпті  
біріктіру  болды.  Қай  жағыңнан  келетінін  аңдатпайтын    қулығы  мен  сұмдығы  көп 
дұшпанға қарсы елді біріктіру, осы іске халықты бастай алатын ұлы тұлғаны шығару, 
оны дәріптеу Үмбетей Тілеуұлы,  Бұқар  Қалқаманұлы  сынды  жыраулар еншісіне 
тиді. Қос бүйірден қосқан ата жаулармен қатар жаңа бас көтерген қатерлі қауіпке  
төтеп  берер  қазақ  халқының  ханы  Абылай  екенін  бар  болмысымен  түсінген 
жыраулар өз арнауларының басты тақырыбын  Абылайды мадақтауға бұрды. 
Алтын тақтың үстінде, 
Үш жүздің басын құрадың. 
Жетім менен жесірге, 
Ешбір жаман қылмадың. 
Әділетпен жүрдіңіз, 
Әдепті іске кірдіңіз [3,102] 
-деген Бұқар жырау арнауы  - бұған дәлел. 
Қазақ  халқының  өз  алдына  хандық  құруы  бұрынғы  ауыз  әдебиеті,  ежелгі 
әдебиетте  көтеріліп  келген  елді,  жерді  сырт  жаудан  қорғау  мәселесін  бірінші  
кезекке    шығарды.    Ал    бұл    сол  іске  басшы  болатын  батыр  мен  бидің,  хан  мен 
ханзаданың  абыройын  көтеру,  олардың  маңына  халықты  біріктіру  мәселесін  алға 
тартты. Мұнай күрделі проблемаларды шешетін құрал сол кезде өз заманының сөзін 
айта алатын әрі батыр, әрі ақын, әрі шешен жыраулар және олардың құдіретті сөзі 
еді.  
Ал ол сөздер тағы да дәстүрлі  арнау үлгісінде туа бастады. 
Хан  тұлғасының    бейнеленуін  зерттеудегі    толық  талдаудан  кейін 
жинақталып,  мынадай  басты  ерекшеліктері  аталады.  Біріншіден,  жырау  
поэзиясында    бұдан    бұрын    ел    билеушінің,    яғни  Абылайдың  Үмбетей  жырау 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
48 
 
толғауларындағы  осындай  кең,  толық,  жасөспірім  кезінен  кемелденген    шағына 
дейінгі жарты ғасырдай ғұмыры қамтылған панорамалы бейнесі  бір шығарма ішінде 
жасалып  көрмеген.   Екіншіден,  Үмбетей шығармашылығнда  жырау поэзиясына  тән  
хан атына, оның іс - әрекетіне сын кездеспейді.  Кеңес кезіндегі зерттеулерде  хан 
бейнесін  айналып  өтіп,    ол    туралы  мардымды  ештеңе  айтпауын  жырау 
толғауларының  осы  ерекшелігіне  байланысты  болса  керек.  Үшіншіден,  сонымен 
қатар    жырау  туындыларында  Абылай  ханды  тап  әсіре  мадақтауға  да  жол 
берілмегендігін  байқаймыз.  Төртіншіден,    зерттеу  талдауларында  келтірілген 
реалдық  өмір  шындығынан  тыс  әсіре  көтермелеулердің    жоқтығы,  суреттелген 
оқиғалардың  хан  өміріндегі  болған  оқиғалармен  үндесетіндігі  туралы  түйіндер 
негізінде жырау толғауларындағы Абылай бейнесі тарихи шындыққа орай сомдалған 
деп  пайымдалады.  Абылай  бейнесін  жас  кезінен  бастап,  өмірінің  әр  белстерінде 
әртүрлі    жағдайларда  суреттеліп,  оның  ел  билеудегі,  қол  бастаудағы  
ұйымдастырушылық шеберлігі, айналасына талантты, білгір әскербасы батырларды, 
әділетті билерді топтастыра білуі, қиын жағдайлардан жол тауып абыроймен шығуы, 
әсіресе  ханның  талдауда  анық  байқалатын  адамгершілік  қасиеттері  Абылайдың 
бүкіл  халықтық  сүйіспеншілікке  бөленген  ірі  тұлғалық  бейнесін  толық  аша  түседі 
[4,12].  
Тәтіқара жыраудың  бізге жеткен,  ақын  –  жыраулар  поэзиясы жинақтарына 
енгізілген төрт толғауының үшеуінде өзі қызметінде болған  Абылай ханмен әр қилы 
қатынастарынан мәлімет берер тұстары бейнеленеді. 
Тәтіқара толғауларында Абылай ханның ел билеудегі бейнесіне жаңа деталь, 
штрихтар қосылып, айқындала түсетіні байқалады. 
Бәсентиін Сырымбет, 
Оқ жіберіп ұрысты. 
Ақыл қалмас қашқанда, 
Дегбір қалмас сасқанда, 
Баяндай ерді көрмессің 
Бұрылып жауды шанышқанда.... [3,70] 
Біріншіден,  жаугершілік  заманында  елдің  қорғаныс  қабілетін  күшейту 
мақсатында:  а)  айналасына  қазақ  даласының  әйгілі  батырларын  топтастырады;  б) 
ел  шетіне  келген  қандай  жау  болса  да  қытай  болсын,  қалмақ  болсын  тойтарыс 
беріп,    «Дұшпанға  табан  тіреді»  деп  көрсетеді.  Екіншіден,  Тәтіқара толғауларында  
Абылай  ханның  қолбасшылық  шеберлігінің  шыңдалған  тұстары,  әсіресе  күші 
әлдеқайда  басым  жау  әскеріне  қарсы  қоданған  түрлі  тактикалық  әдіс  –  тәсілдері 
туралы дәлелдердің жеткілікті екендігіне назар аударылады. Үшіншіден, ханның жау 
шапқыншылығы  күшейген  кезде  алдымен  елдің  тұтастығын,  биліктегі  тәртіпті 
нығайтуға  бағыт  ұстағаны  аңғарылады:    а)  жиырма  келегінде  жырда    «Үш  жүздің 
баласы  Ақылдасып,  ..хан  көтеріп»,  ал  тарихта  ресми  түрде  хан  көтерілмей,  екінші 
хан  болып  жүріп  –  ақ  ел  билігін  қолына  алады;  ә)  осындай  қилы  заманда  ішкі 
тәртіпті бекітуге хан қатаң шешім қабылдаған сияқты және ол кейбір өзін тым еркін 
ұстаған  жыраулар  мен  батырларға  ұнамай  олардың  қоқан-лоқы    жасағысы  келген 
бұлқынысы талдаған кейбір жырлардан байқалады: 
Аллалап атқа мініңдер, 
Хан- талау қылып алыңдар! [3,71] 
б) зерттеушілер болжауынша Тәтіқара жырау да, Жәнібек батыр да жырлар 
мәтініндегі  Абылай  ханға  «Хан-талауға»  шақыруларына  ешқандай  негіз  жоқ  екені 
дәлелденеді.  Бұл  айтылған  жырларды  кейінгі  ауызша  жеткізушілердің    қиялынан 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
49 
 
туған ханға қарсы топтардың ісі болу керек деп болжанады. Төртіншіден, Тәтіқараға 
дейінгі  фольклорлық  үлгілерде,  жыраулар  толғауларында  біз  хан  бейнесінің 
біртіндеп  ашылу  барысындағы  бірыңғай  даму  процесімен  ұшырасып  отырдық 
[5,102]. Ал бұл жолы жыраудың  жеке шығармаларын талдау кезінде «Артық туған 
Абылай» - деп, оның кемеңгерлік бейнесін, әсіресе әскери қолбасшылық шеберлігін 
көрсететін  «Кебеже қарын, кең құрсақ» толғауынан бастап, әлі де ханға ықыласы 
дұрыс,  бірақ  көңілінде  кірбің  болуынан  ба  оның  атын  атамайтын  «Қамыстың  басы 
майда, түбі сайда»  туындысымен жалғасып, көңілдегі кірбіңнің  түсінбестікке, одан 
«Үш жүздің  баласын, бір баласындай көрмеді»  деген өкпесін білідіріп, ренжістікке 
ұласу  кесірінен  «Кеше  тоқыраулы  судың  бойынан»  деген  толғауында  онымен  ат 
құйрығын  кесісіп,  «Хан  –  талау  қылып  алуға»  шақыруға  шейін  баратын 
бұрынғылардан  өзгеше  хан  бейнесін  кейіптеуде  кері  процесс  көрсетілуінің  белгісі 
деуге болады.  Бұл жоғарыда атап өтілген Абылай бейнесін берудегі жаңа бетбұрыс 
болып табылады. 
«Өткізген  тоғыз  ханды  толғауменен»  Бұқар  жырау  Қалқаманұлы  өз 
тұсындағы  ел  билеушілерінің  данагөй  ақылшысы,  әсіресе  Абылай  ханның    сырт 
жаулармен күрес кезінде ерекше рөл атқарған, хан бейнесін  жиырмаға жуық  жыр-
толғауларында   жан-жақты   толық    сомдаған, жыраулар  поэзиясының кемелденіп, 
толысқан кезеңінің биік шыңы болған жырау. 
Бұқар жыраудың «Абылай ханның қасында..» деп аталатын толғауда соғыс 
қаупі төніп тұрған жағдайдың алдын алып, ханды сол қырғынға бармауға шақырады.  
«Ағаш үйде кәпір бар, Көрерсің содан теперіш»  жолдарынан  қауіптің орыс жағынан 
келетіні анық болып тұр. Соғыс болғасын  «Өлетұғын тай үшін, Қалатұғын сай үшін» 
болатын шығындарға «Жанжал, ерегіске» бармай, «Қатын,  бала қамы үшін»  Сыр 
суының арғы бетіндегі «жердің ұйығы» «Жиделі байсынға жетуге» кеңес береді. Тап 
Жәнібек  ханға  айтылған  батыстан  келетін  қауіптен  құтылудың  Асан  Қайғы  жолын 
ұсынады. Бұнда  да Бұқар  жырау тіпті  Асан  бабасынан  бетер  әбігерленіп, қауіптен, 
соғыстан құтылу жолында  мал    (тай)  мен жерді  (сай)   садақа  етіп,  бас  сауғалауға 
кеңес беруден басқа жолды көрмейді.  Тарихтан да, әдебиеттен де Бұқар жыраудың 
бұл ұсынысының Абылай тарапынан қабылданбағаны белгілі. Жырдың ерекшелігі – 
жырау  ұсынысына  Абылайдың  жауабы  немесе  қимылы  айтылмаса  да    елге,  жерге 
деген  ыстық  сезімі  бар  тыңдаушыға  мынадай  Абылай  бейнесі  келуі  керек. 
Біріншіден,  ол  ұлы  жыраудың  ел  қамы  үшін  болған  бұндай  кеңесін  түсіністікпен 
тыңдайды. Екіншіден, бұл ұсыныстың қатерлі жағын да хан сезінеді.    Үшіншіден, 
қай заманда да жау өзінен зорды бағалап,  сескенетіні белгілі.  Төртіншіден, қашып 
–  пысқан  (жеңілген)  елдің  шарушылығы  да,  оңбайды,  ең  бастысы  –рухы  төмен, 
жалтақ болады. Бесінішіден, жырау кеңесінен туындайтын ханның бұл айтылмаған 
бейнесінің  тыңдаушының  отаншылдық  сезімін  (Абылай  заманы  мен  қазіргі  кезең 
мәселелерін  салыстыра  отырып)  қалыптастыруға  үлкен  танымдық  –  тәрбиелік 
маңызы бар, оған тек бағыт, жол сілтей білуі керек. 
Жинақтағы Абылай тақырыбына қатысты «Шұршіт келем деген сөз бар - ды» 
толғаудан алдымен қаптап келер шүршіттен болар қауіпті «Келіп сізді қамайды, Үй 
түндік  пен  белеңді»  тіпті  «Алып  кетер  ақтарып,  Көмулі  көрден  денеңді»  деп, 
барынша  бояуын  қоюлатып,  әрі  қарай  шүршіт  келе  қалар  күнде  не  істеу  керектігі 
жөнінде ақылын айтады. Бұл жолы да жырау жойқын күштен құтылуды  көші – қон 
арқылы  шешіп,    «Сарыарқада  қалмаңыз,  Сырға  көш»  деп  алдыңғы  жырдағы 
айтқанын  қайталайды.  «Абылай  ханның  қасында»  жырынан  бұл  толғаудың  
ерекшелігі -  шүршітпен соғыс бола қалса мәселені тек көшіп кетумен шешілетініне  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
50 
 
бұрынғыдай  емес,  нық  сенімі  азайып,  дұрыстығына  күмәнданатыны  сияқты. 
Сондықтан жыр соңында шүршітпен болар қақтығыста түптеп келгенде жерді тастап 
тұра  көшуден  гөрі  «Он  сан  Алаш  билігі,  Хан  Абылай  тереңде»  деп,  қандай  алапат 
күшті жау болса да оған тойтарыс беретін халық қайраты мен хан билігіне сүйенудің 
қажеттігін  түсінуге  ойысқан  жырау  көзқарасындағы  эволюцияның  айқын    нышаны 
байқалады. «Он сана алаш билігі,  Хан Абылай төреңде» жолдарынан 1) хан Абылай 
уысындағы  «он сан алаш билігі» деп көрсетілетін билік жүйесінің іргесі қаланғаны, 
2)  елдегі  хандық  билік  күшейгені,  бірақ  ол  тоталитарлық,  диктаторлық  билікке 
ұласпағаны,  3)  хан  билігін  белгілі  биік  дәрежеде  ұстай  отырып,  Абылай  дәстүрлі 
дадалық  демократияның  дамуына  да  мүмкіндік  жасағаны  аңғарылапды. 
Батырлардың,  билердің,  ру  ақсақалдарының  билікке  араласуы  қуатталып,  хан 
жанында  билер  алқасы,  хан  кеңесі  қалыптасты.  Осындай  қазақ  қоғамының  әр 
топтарынан жиналған халық өкілдері сол заманға үйлесімді, қазіргі тілмен айтқанда, 
парламент  құрады.  Абылай  ханның  даналығы  мен  көрегендігі  М.Қозыбаев 
пайымдауынша «осы бір дала демократиясы мен хандық диктатураны бір жүйеге сая 
білді» [6, 31]. 
Ауыз  әдебиетінің  аңыз  -  әңгімелер,  тарихи  жырлар  саласындағы,  тіпті 
берідегі  ХҮ-  ХҮІІ  ғасырлардағы  жыраулар  жыр  –  толғауларындағы  ел  билеушісі  – 
хан  бейнесінің  берілуі  Бұқар  жырау    поэзиясында  әрі  қарай  дәстүр  жалғастығын 
тапты.  Жыраудың  Абылай  хан  жырланатын  жыр  –  толғауларында  хан  бейнесі 
реалды  өмірге  бір  табан  жақындатылып,  қазақ  әдебиетіндегі,  соның  ішінде  қазақ 
поэзиясындағы  абылайтану  саласында  хан  тұлғасының  әр  қырынан    (сынап  та, 
мадақтап  та)  хан  мен  жыраудың  күрделі  қатынасын  білдіретін  кейіптелуінің 
бұрынығдан да биік сатысына көтерілді.  Осылай кейде қайшылықыты болып келетін 
екі  ерен  тұллға  қатынасы    хан  бейнесін  сомдауға әсері  болғаны  сөзсіз.  Сондықтан 
жыраулар  толғауларында  Абылай  ханның  тұлғалық  бейнесі  эволюциялық  жол 
кешеді.  Бұл  жолдың  ерекшелігі    хан  бейнесінің  кейде  біз  келісе  бермейтін  жырау 
көзқарсымен берілуі.  
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Жыраулар  мұрасындағы  Абылай  бейнесінің  сомдалуын    қарастыра  келе, 
мынадай тұжырымдар жасалды: 
Біріншіден,  қазақ  әдебиетіндегі    тарихи  тұлға  жасау  үрдісінде  қалыптасқан 
көркемдік-шығармашылық  ізденістер  жыраулар  поэзиясын  талдау  барысында 
анықталады. Әрбір шығармадан алынған мәтіндер үзінділері тарихи тұлға жасаудағы 
көркемдік-  психологиялық  элементтер  рөлін  айқындау  мысалы  ретінде 
салыстырылды.   
Екіншіден,  қазақ  поэзиясындағы  хан  бейнесі  –  ел  тарихында  терең  із 
қалдырған,  қоғам  өміріне  ерекше  ықпал  жасаған,  мемлекеттігіміздің  басты 
белгілерінің бірі. 
Үшіншіден,  тарихи  жырлар  мен  толғаулардағы  хандардың  дәуірін,  саяси, 
қолбасшылық,  қайраткерлік  қызметін  бағалау,  басқа  кейіпкерлермен  қарым-
қатынасын  көрсету  халықтың  қабылдауы  мен  автордың  көркемдік  бейнелеуі 
заңдылықтарына сай жасалады. 
Төртіншіден,  хандар  бейнесі,  әсіресе  Абылай  хан  тұлғасы  хандық  дәуір 
әдебиетінің  негізін  құраған  ақын-жырау  толғауларында  бір  ізге    түсіп,  жан-жақты 
сомдалды. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
51 
 
Қорыта  келгенде,  ақын-жыраулар  -  өздері  өмір  сүрген  дәуірдің  болмыс-
шындығын  көркем  бейнелеп,  артына  елеулі  әдеби  мұра  қалдырды,  Образ  жасау 
үлгісі  ең  алғаш  ол  халықтық    әдебиет  үлгілерден  бастау  алса  да,  дәуір  талабына 
орай  әлеуметтік  мазмұн  мен  көркемдік  сапаларды  игерген  ұлттық  поэзияны  жаңа 
белеске көтеріп, қазақ әдебиеті тарихының  байытуға сарабдал  жол салды. 
 
Әдебиеттер  тізімі  
1
 
Абылай хан. Құрастырған С.Дәуітов. – А.: Жазушы, 1993.- 416 б. 
2
 
Әуезов М. Әдебиет тарихы. - А.: Ана тілі, 1991.- 250 б. 
3
 
Ай,  заман-ай,  заман-ай  (Бес  ғасыр  жырлайды).  Құрастырған:  М.Мағауин., 
М.Байділдаев.  -  А.:  Қазақ  ССР  Баспасөз  жөніндегі  мемлекеттік  комитеті  Бас 
Редакциясы, 1991. - Т.І. – 384б. 
4
 
Бүркітбаева  Б.  ХІХ  –  ХХ  ғасырладағы    ақындық  поэзиядағы  елдік  пен 
адамгершілік  мәселелері.  Филология  ғылымдарынң  кандидаты  ғылыми  дәрежесін 
алу үшін дайындалған диссертацияның  авторефераты. -  А., 2006. – 25 б. 
5
 
Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. - А.:  Санат, 1999. – 450 б. 
6
 
Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. - А.: Қазақстан, 1994. – 192 б. 
                                               
Резюме 
В   статье  дается   анализ  художественного  воспроизведения  исторического 
образа  Абылай  хана.   В  произведениях  поэтов-жырау  Абылай  хан  предстает  как 
героический  борец  за  укрепление  казахской  государственности  и   дальновидный 
политик. 
 
Summary 
The  analysis  of  the  art  reproducing  of  historical  character  of  Абылай  khan  is 
given in this article.   In the works of zhyrau, kazakh poets,  Abylai Khan is shown as a 
heroic fighter for the strengthening of the Kazakh statehood and a far-sighted politician. 
Қабылданған күні 04.11.2015 ж 
 
 
ӘӨЖ 81’’372 
Б. Жұмағалиева  
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттік даңғылы, 212 
E-mail: 
baktigul_0408@mail.ru
 
 
ТҰЛҒАЛЫҚ СӨЗ ТАПТАРЫ СИНТАКСИСІНДЕГІ МОРФЕМАЛАРДЫҢ ОРНЫ 
 
Аңдатпа 
Мақала  қазақ  тіл  білімінің  синтаксис  ғылымына,  соның  ішінде  сөз  таптары 
синтаксисі саласына арналған. Түбір және қосымша морфеманың осы аталған сала 
бойынша  сөз  тіркестері  мен  сөйлемдердегі  орны  қаралады.  Морфемалардың 
мағыналық және тұлғалық тіркесімдігі маңызды зерттеу нысаны екені талданады. 
Негізгі  сөздер: 
сөз  таптары  синтаксисі,  морфемалар,  сөз  тұлғалары,  сөздердің 
тіркесімділігі.  
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
52 
 
КІРІСПЕ 
Сөз  таптары  синтаксисі  үшін  құрылыс  материалдары  болып  табылатын 
сөздер  мен  сөз  тұлғаларын  қажетті тұрғыдан қарастырғанда тап болатын  бірқатар 
маңызды  мәселелерге  тоқталып  өту  арқылы  морфемалардың  синтаксистегі  орны 
мен  қызметін  ашуға  болатынына  көз  жеткіземіз.  Соның  ішінде  тұлғалық  немесе 
конструктивтік сөз таптары синтаксисінде атауыш және көмекші сөздер морфемалар 
ретінде бір-біріне қарсы қойылып, күрт ажыратылады. Синтаксистік конструкцияның 
компоненттері ретінде атауыш сөздер, яғни толық мағынасы бар түбір морфемалар 
қолданылса,  көмекші  сөздердің  синтаксистік  қызметі  байланыстырушы,  не 
түрлендіруші  болуынан  көрінеді.  Осыдан  келіп  позициялық  және  оның 
байланыстырушы мағыналарын өзара айыруға болады.  
 
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
Әдетте,  синтаксистегі  сөйлем  ішінде  белгілі  бір  позицияда  тұратын  және 
синтаксистік  қатынасқа  түсетін  сөздің  тұлғалық  жағы  дегенде,  грамматикалық 
мағыналар  айтылады,  ал  сөздің  жеке  лексикалық  мағынасына  назар  аударылу 
дәрежесі  ондай жоғары болмайды: синтаксис үшін сөздің мағынасы емес, тұлғалар 
маңызды 
болады. 
Осылайша 
синтаксисте  маңызды  қызмет 
атқаратын 
грамматикалық көрсеткіштердің ішінде сөз таптары синтаксисі тұрғысынан көптеген 
грамматикалық  категориялар  іске  қосылады,  соның  ішінде  септік,  көптік,  тәуелдік 
жалғаулары  бір  қырынан  ғана,  яғни  синтаксиске  керекті  тұрғыдан  ғана 
қарастырылса,  енді  біреулері,  соның  ішінде  шақ,  рай,  модальділік  көрсеткіштері 
болатын морфемалар өзінің табиғи қызметі тұрғысындағы қырынан танылады, яғни 
нақты  айтқанда,  бұлардың  өзі  таза  синтаксистік  категориялар  ретінде  сөйлемнің 
тұлғаларын  құрап,  сөйлемді  түрлендіретін,  сөйтіп  сөйлемнің  түрлерін  ажырататын 
көрсеткіштер жүйесіне енеді. Көрсеткіші бар морфемаларды Ю.С.Маслов: «сегментті 
морфемалар»  [1,131]  деп  атаса,  Б.  де  Куртенэ  морфемалардың  қатарына  өзінің 
экспоненті  жоқ  болатын  «нөлдік  морфемаларды»  [2,282]  да  жатқызған  болатын. 
Америкалық  структурализмнің  өкілі  З.Харрис  дистрибутивтік  әдістемені  қолдана 
отырып, морфемаларға аффикс-хамелеондар мен супрасегментті морфемаларды да 
қосады     [3,45-46]. 
Сонымен  бірге,  сөйлем  конструкциясын  ұйымдастыруда  қолданылатын 
сөздердің  функционалды  формаларын  (модификацияларын)  және  функционал 
аффикстерді,  әртүрлі  трансформацияларды,  конверсиялық  құрылымдарды 
қарастырған да маңызды, содан жалпы функционал формалар дегеннің өзі, түптеп 
келгенде, синтаксистік тұлғалар болып шығатынына көз жеткіземіз, онда сөздердің 
лексикалық мағынасы өзгермейді, синтаксистік қызметі өзгереді.  
Одан кейін, микросинтаксисте сөз таптары бөлінісі өз тұрғысынан шешіледі. 
Олар, сөз таптары, синтаксисте төртеу: 
1.  Атаулар  (субстантивтер,  зат  есімдер).  Оған  зат  есім,  субстантивтік 
есімдіктер, қимыл атауы етістігі, жинақтау сан есімі және субстантивтенген сын есім, 
сан есім, есімше, үстеу, одағайлар жатады. 
2.  Предикативтер  (финиттілер).  Оған  финитті  етістік,  функционал 
предикативтер, финиттенген сөз таптары енеді. 
3. Атаудың белгілері (адъективтер, сын есімдер). Бұл топқа сын есім, есімше, 
сан  есім,  атрибутивтік  есімдіктер,  адъективтенген  зат  есім,  үстеу,  морфологиялық 
функционал тіркестер жатады.  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
53 
 
4.  Белгінің  (қимылдың)  белгілері  (адвербиалдар,  үстеулер).  Бұл  топқа 
үстеулер,  көсемшелер,  топтау  сан  есімдері,  адвербиалданған  сын  есім,  зат  есім, 
морфологиялық функционал тіркестер енеді.  
Синтаксистік  тіркестен  ажырату  және  басқа  да  мақсаттар  үшін  одан 
фразеологиялық  тіркестердің  бір  жағынан,  морфологиялық  тіркестердің  екінші 
жағынан,  сөзжасамдық тіркестердің  үшінші жағынан  ажыратылуы  бар,  сол  арқылы 
тұрақтала  бастаған  тіркестер,  құрамды  атаулар  мен  тізбек  бойынша  жылжуларға 
назар  аударылуы  мүмкін.  Сөздер  мен  сөз  формаларының  тіркесімділігі,  яғни 
валенттілігі  сөз  таптары  синтаксисіндегі  ең  орталық  мәселелердің  бірі 
болатындықтан, әртүрлі шектелулер, мағыналық жүйелері мен тіркесімділік түрлері 
бойынша  алғандағы  ерекшеліктері,  тұлғалануы,  жалпы  грамматикалық  мағынасы, 
лексико-грамматикалық  тобы  назарланады,  сондықтан  кейде  синтаксистік 
компоненттің  сөзжасамдық  типі,  құрылымы  да  маңызды  болуы  мүмкін.  Осы 
көрсетілгендердің  ішінен  сөз  таптары  синтаксисі  үшін  қажетті  тұста  нақты 
зерттеулер,  екшеулер  жүргізе  алады.  Жалпы  синтаксистегі  позицияларды 
байланыстыратын  және  оларға  синтаксистік  мағына  бере  алатын  көрсеткіштердің 
бәрін  қамтумен  қатар,  позицияның  мағынасын  ажыратқанда  тіркестердің  басыңқы 
не  бағыныңқы  сыңарларының  лексикалық  жағының  де  елеулі  бір  орны  бар 
екендігіне  баса  назар  аударуға  болады.  Бұл  тұста  сөздер  мен  сөз  формаларының 
және  морфемалардың  тұлғалық  және  мағыналық  тіркесімділігі  синтаксис  үшін 
маңызды фактор болып табылатынын аңғаруға болады. 
Синтаксистегі  «сөз»  дегеннің  өзінің  бірқатар  дәлдеп  нақтылай  түсетін 
жақтары  бар:  бұнда  ең  алдымен  дара  және  күрделі  сөздер  ажыратылмайды. 
Дәстүрлі  айтылатын  «дара  және  күрделі  сөйлем  мүшелері»  дегеннің  бұл  тұрғыда 
синтаксистік  мәні  жоқ.  Тұлғалық  түзілім  синтаксисінде  сөздер  минимальды 
синтаксистік компонент қана болып, мысалы, 
қызыл ала, ұзын бойлы, апарып беру, 
ән салу т. б. сөздер жақсы, өткір, келу, айқайлау сөздерімен тең түрде, сөйлемнің 
бір  ғана  позициясында  орналасқан,  яғни  бір  сұраққа  жауап  беретін  синтаксистік 
конструкцияның  компоненттері  ретінде  қаралады.  Олар  морфологиялық  немесе 
сөзжасамдық  тұрғыдан  дара,  күрделі  сөздер  болып  ажыратылғанымен,  синтаксис 
үшін бұл айырманың маңызы жоқ: сөзжасамдық тұрғыдан және структурологиялық 
құрылысы жағынан күрделі сөздер сөйлемнің күрделі мүшесі болмайды.  
Сондай-ақ  сөздің  синтетикалық  және  аналитикалық  формалары  да,  оның 
түрлі  тұлғалары  ретінде  бірдей  дәрежеде  қаралады.  Мысалы, 
көру,  айта  салу, 
жылап  жібере  жаздады,  қызыл,  өте  биік  т.  с.  с.  сөздер  құрылысы  жағынан  бір-
бірінен айырмасы жоқ синтаксистік компоненттер болып табылады.  
Сөздің  көмекші  сөзбен  тіркесіп,  синтаксистік  маңыздылығы  болмайтын 
құрылымдары сол сөзбен бірге қаралады. Мысалы, зат есім мен көмекші есімдердің, 
сын есім мен күшейткіш сөздің, сан есім мен болжалдық сөздердің (болжалдық сан 
есімдер)  тіркестері  морфологиялық  бола  отырып,  тұлғалық  синтаксис  үшін  сол 
сөздердің  бір  формасы  ғана  деп  есептеледі:  көмекші  сөздің  қатысуымен  жасалған 
тұлғалар деп түсініледі. Сонда түзілімдік синтаксисте 
ауылдың маңы, өзен бойында 
дегендер  аналитикалық  құрылымдағы  атаулар, 
өте  биік,  ең  жақсы,  тым  тез  деген 
аналитикалық  формадағы  атау  белгілері  мен  қимыл  белгілері;  ал 
беске  жуық,  он 
шақты  деген  болжалдық  сан  есімдер  де  солардың  қатарында  аналитикалық 
тұлғадағы атау белгілері т. с. с. ретінде қаралады. 
Синтаксистік  тіркес,  лексемалардың  және  олардың  грамматикалық 
варианттарының  (формаларының)  еркін  тіркесуі  морфологиялық  тіркестерден 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
54 
 
мақсатты 
түрде 
ажырайды, 
сөзжасамдық 
құрылымы, 
морфологиялық 
(морфемикалық)  құрылысы,  фразеологиялық  құрамы,  аналитикалық  формасы 
арқылы  күрделі  болатын  сөздер  тұлғалық  синтаксис  үшін  күрделі  компонент  бола 
алмайды, синтаксистік күрделі компонент болу басқаша түсінілетіндіктен, бұлардың 
бәрі  дара  компонент  деп  танылады.  Ал  сөздің  синтаксистік  тұлғасы  деген  сөздің 
синтаксистік  байланысқа  тікелей  қатысатын  тұлғалары,  яғни  синтаксистік 
конструкцияның  құраушы  компоненттері  болып  табылады.  Осы  көзқарасқа  табан 
тірей  отырып  талдағанда,  тұлғалық  сөз  таптары  синтаксисінде  синтаксистік 
компоненттер теориясы ерекше орын алады.  
Қазір тілдің барлық  деңгейлерінде  қолданылатын тіркесімділік  (валенттілік) 
термині  бұл  жұмыста  мағыналы  бірліктердің,  яғни  морфемалардың  басыңқы  және 
бағыныңқы 
болып 
құрылған 
құрылымдарының 
бағындырушы 
тарапына 
қолданылады,  яғни  басыңқы  компонентке,  оның  белгілі  бір  тұлғаларды  өзіне 
бағындыруына, түптеп келгенде сол тұлғаларды қажет етуіне, міндетті валенттілікке 
байланысты айтылады. 
Синтаксистік тіркесімділік  сөздердің  қай  сөз  табына  жататындығы  бойынша 
анықталғанда,  ең  түпкі  немесе  туындамалы  грамматикадағы  ең  алғашқы 
тіркесімділік жүйесі мыналарды ұсынады:  
1.1. Атаудың белгісі және атау;  
1.2. Қимылдың белгілісі және қимыл.  
Өздерінің  орын  тәртібі  арқылы  байланысатындықтан  (қабысу),  бағыныңқы 
компоненттер бір формалы болып, түрленбейді. Ең бастапқы болатын осы тәртіппен 
валенттілік одан әрі дамиды, даму бағыты трансформациялар және функционалды 
формалардың  өзіндік  қызметінде  іске  қосылуы  арқылы  жүреді,  бұнда  алдымен 
функционал формалар, яғни сөйлемдегі сөздердің синтаксистік қызметін өзгертетін 
қосымша морфемалар, одан кейін транпозицияланғандар, яғни ешбір көрсеткішсіз-
ақ  сөздердің  сөйлемдегі  қызметінің  өзгеруі,  оның  соңынан  функционалданғандар 
тіркеледі: сөйтіп бұл жерде сөз тұлғасы сөз тұлғасын керек етіп тіркеседі (матасу) 
немесе  бағыныңқы  компонент  көп  тұлғалы  болады  (меңгеру).  Алғашқыларын  сөз 
тұлғасы  мен  сөздің  (меңгеру),  екіншілерін  (матасу,  қиысу)  сөз  тұлғасы  мен  сөз 
тұлғасының,  байланысы  деп  қарағанда,  атау  белгілері  мен  қимыл  белгілерінің 
әдеттегі  түрленбейтін  таптары  ретіндегі  жалғыз  тұлғасы  да  оның  формасы  деп 
қабылданып отыр. Егер сөздер тұлғасы жағынан тіркесе алмайтындай 
 болса, 
олар формалды, яғни валенттіліктің тұлғалық шектелуі деп танылады.  
Сөздер  мен  сөз  тұлғалары  тіркесімділігінің  формальды  шектелуінің  өзіндік 
ерекшелігіне  келгенде,  генеративтік  грамматиканың  заңдылықтары  арқылы  пайда 
болып қалыптасатын кейінгі қатарлар сол шектелуден түрлі жолдармен шығып кету 
арқылы  алынатынына  көз  жеткіземіз.  Яғни  кейінгі  қатарлар  алдыңғы  қатарлардан 
туындамалы (генеративтік) грамматикалық әдіспен шығарылады. Сонда функционал 
формалар,  транспозициялар  және  функционалданған  формалар,  сондай-ақ 
транспозицияланған  функционал  формалар  формальды  шектелуді  кеңейту  немесе 
оның  шеңберінен  шығу  үшін  қолданылады  деп  түсінеміз.  Мысалы,  тұлғалық 
тіркесімділіктің  негізгі  қағидасы  бойынша  атау  белгілері  етістіктермен  бағыныңқы 
болып тіркеспеуі тиіс, алайда 
таза киінген деген тіркесте ол (таза) қимыл белгісіне 
айналып  тұр.  Морфологияда  бұл  құбылыс  адвербиалдану  (конверсияның  бір  түрі) 
деп  аталса,  синтаксис  үшін  транспозиция  дегеніміз  осы.  Яғни,  сөздің  сөйлемдегі 
қызметі  өзгерді.  Сондай-ақ,  грамматика  теориясы  және  тұлғалық  валенттілік 
теориясы  бойынша  алғанда,  қимыл  белгісі  атаулармен  тіркеспеуі  тиіс  болатын. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
55 
 
Алайда, 
бүгінгі  оқиға  дегенде,  ол  қимыл  белгісінен  атаудың  белгісіне  айналып 
кеткен.  Бұл  функционал  морфема  арқылы  жүзеге  асып  тұр,  функционал 
морфемалар әрқашан сөздердің мағынасын емес, сөйлемдегі қызметін өзгерту үшін 
қолданылады,  түптеп  келгенде  синтаксистік  сөз  таптарының  тұлғалық  шектелудің 
шеңберінен шығару үшін қолданылады. 
  Сөз  таптары  синтаксисі  өзінен  неғұрлым  иерархиялық  жоғары  синтаксис 
салаларына  қызмет  етуі  тиіс,  содан  тұлғалық  сөзбайланыс,  сөзтіркесім, 
сөйлемқұрылым салаларына апарады. Тұлғалық сөз таптары синтаксисі осы арқылы 
тұлғалық  сөйлемтануға  тікелей  қызмет  етеді:  себебі  сөйлем  структурасын 
қарастыруға  байланысты  сөз  формаларының  өзінің  де  бір-бірінен  ажырайтын 
белгілері бар.  

жүктеу/скачать 6,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: