Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4(39), 2015

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
63 
 
Қазақстан  алдында  жаңа  міндеттер  тұр.    Алда  тұрған  сын  қатерлерге  қармастан 
Қазақстан елбасының ұсынған бес институционалдың дамуының арқасында дамыған 
30  мемлекттің  қатрына  қосылады  деп  сенеміз.  Осы  айқындалған  міндеттер  мен 
жоспарлар  отандық  экономиканы  әлемдік  бәсекеге  қабілетті  етуді,  сөйтіп, 
Қазақстанды ең дамыған 30 елдің қатарына енгізуді көздейді.   
 
Әдебиеттер тізімі 
1. Қазақстан жолы – 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ". 
2.  ҚР  Президенті  Н.Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  «Нұрлы  жол  -  болашаққа 
бастар жол» Жолдауы. 
3. Назарбаев Н.Ә «Қазақстан 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 
Алматы:Білім, 1998. – 96 бет. 
4.
http://jasqazaq.kz/2015/05/22/100-naty-adam-bl-zhaandy-zhne-shk-syn-aterlerge-
hauap.html
 
5.
 
 
http://egemen.kz/2015/05/20/63067
 
 
Резюме 
В статье раскрываются объект, сущность, функции, формы, типы, признаки, 
этапы развития пять институциональных реформ. 
 
Summary 
The article describes the object, essence, functions, forms, types, characteristics, 
stages of defelopment of process five institutional reforms. 
Қабылданған күні 06.11.2015 ж 
 
 
ӘОЖ 81’282
 
 
Ш.С. Қисметова 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттік даңғылы, 212 
E-mail: kismetova.shattyk@maul.ru 
 
ЖЕРГІЛІКТІ ТІЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДА 
ҚОЛДАНЫЛУЫ 
 
Аңдатпа 
Бұл  мақалада  жергілікті  тіл  ерекшеліктері  яғни  диалектизмдердің  түрлі 
көркем шығармалардағы қолданыстары мен тілдік ерекшеліктері туралы айтылады. 
Көркем  шығармалардағы  жергілікті  тіл  ерекшелік-терінің  қолданысын  зерттеп, 
білудің тіл білімі үшін маңыздылығы зор екендігі айтылады. 
Негізгі  сөздер: 
лингвистика,  тіл,  диалект,  көркем  шығарма,  жергілікті  тіл 
ерекшеліктері, идиолект, тектіл, социолект,  говор, наречие, сөйленіс, ұсақ сөйленіс, 
изоглос. 
 
КІРІСПЕ 
 
Қазақ  тілі  бұл  қасиетті  де,  құдіретті,  құнды  тіл  болып  табылады.  Тіл  сол 
ұлттың мәдени құнды мұрасы болып табылады. Тіл халық мұрасы, ұлт байлығы, тіл 
– халықпен бірге жасасып, бірге дамиды. Тіл халқымыздың тыныс-тіршілігімен, салт-

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
64 
 
дәстүрімен,  күнделікті  өмір  тіршілігімен  астасып,  біте  қайнасып  жатады.  Тілімізде 
әдеби  тілідегі  сөздермен  қатар  осы  әдеби  тілімізді  барынша  байытып,  өз  үлесін 
қосып,  толықтырып  отыратын  тіліміздегі  жергілікті  тіл  ерекшеліктері  яғни 
диалектизмдер бар. Жалпы лингвистика ғылымында «диалект» деген термин, атау 
бар.  Бұл  ғылым  яғни  диалектология  ғылымы  қазақ  тіл  білімінен  де  қалыс  қалған 
емес. Тіліміздің тарихи даму сатыларында диалектология ғылымының өзіндік ізі мен 
даму жолдары, өзіндік ерекшеліктері бар. 
 
Жергілікті  тіл  ерекшеліктерінің  түрлі  сөйлеу,  айтылым,  ауызекі  тілдегі 
қолданыстарынан  басқа  түрлі  көркем  шығармалардағы  қолданыстарын  білудің 
маңызы зор. Ақын-жазушыларымыздың түрлі көркем  шығармаларындағы кездесетін 
жергілікті тіл ерекшеліктері, диалектизмдері арқылы халқымыздың рухани тарихын, 
тұрмыс-тіршілігін,  ондағы  көптеген  жергілікті  тілдік  элементтерді,  жергілікті  тілдік 
ерекшеліктерді  танып-білеміз.  Түрлі  көркем  шығармаларда  жергілікті  тілдік 
ерекшеліктер  сол,  автор  суреттеп,  бейнелеп  отырған  табиғи  ортаның  яғни 
халықтардың  тыныс-тіршілігі,  өмір  сүру  заңдылықтарындағы,  кәсіби-шаруашылық 
тұрмысында т.б. кездесетін диалектілік, жергілікті тілдік ерекшеліктер кездеседі. 
Жергілікті  тіл  ерекшеліктері  яғни  диалектизмдердің  түрлі  көркем 
шығармалардағы  қолданысы  мен  олардың  түлі  қолданылу  ерекшеліктерін  зерттеп, 
тексерудің  тіл  білімі  үшін  маңызы  зор.  Көркем  шығармалардағы  жергілікті 
ерекшеліктер жазушының көркем сөз зергерінің сөз қолдану шеберлігін танытатыны 
белгілі. Сонымен бірге бай әдеби тілімізге енгізуге болатын түрлі сөз байлықтарын, 
сөздерді  ерекшелеп,  екшеп,  тіліміздің  сөздік  қорының,  сөздік  мұраларының 
молаюына  бірден-бір  әсер  етеді.  Терминдердің  құрамы,  дереккөздерінің  бірі-
диалектілік ерекшеліктер екені белгілі. Осы мақсатта алғанда, жекелеген еліміздегі 
ақын-жазушылардың  тілін,  олардың  өзіндік  ерекшелігін,  кейіпкер  образын  ашуда 
қолданған тәсілдерінің қыр-сырына үңілудің мәні зор. 
 
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
Көркем шығармаларда кейіпкер бейнесін жандандыра түсу тәсілдерінің бірі – 
оның  тілінде  сол  жердің,  өңірдің  жергілікті  тілдік  ерекшеліктерін  беру  болып 
табылады.  Әр  субьектінің  жасына,  қызметіне,  өмір  сүрген  ортасына,  күнделікті 
тұрмыс-тіршілігіне  қарай  өзіндік  сөз  қолданысы  да  басқалардан  ерекшеленетіні 
белгілі. Сондықтан, жазушы образ сомдауда осы ерекшеліктерді мүмкіндігінше  мол 
қамтуға тырысып, экстралингвистикалық ішкі факторларды ескеруі тиіс. 
Бұл  шағын  мақаламызда  батыс  өңіріндегі  жазушылардың  жергілікті  тіл 
ерекшеліктерін қолдануын айқындау мақсатында белгілі жазушы Ғ.Сланов тіліндегі 
жергілікті  ерекшеліктерді  мағыналық  топтарына  қарай  жіктесек,  олардың 
бірқатарын туыстық атаулары құрайды. Мысалы: 
-
 
Самыйат 
ақа... Мә, жылама. (22-б.) 
-
 
Құда да ырза, 
құдағай да ырза. (25-б.) 
-
 
Бәсе, Қайырбек 
ақам ғой... (17-б.). 
-
 
Ақа! – деді қыз даусы саңқ етіп. (100-б.) 
-
 
Қошақандар түгел ме, Жаныс 
ақа! (180-б.) 
Ақа сөзінің әдеби тілдегі нұсқасы – аға. Бұл түркі тілдерінің бәріне ортақ сөз. 
Бір  қызығы  – 
ақа  варианты  Орхон-Енисей  жазбаларында,  М.Қашқари  сөздігінде 
қолданылған  [1].  Осы  тұрғыдан  келгенде,  Қазақстанның  батыс  өңіріндегі 
ақа 
вариантының  қолданылуы  –  ескінің  сарқыты  деуге  болады.  Аға  сөзінің  түп-төркіні 
туралы  нақты  пікір  жоқ.  Мысалы,  Золотницкий  Н.И.  «Корневой  чувашско-русский 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
65 
 
словар, сравненный с языками народов тюркских, финских и других племен» деген 
еңбегінде  бұл  сөздің  араб  тілінен  енгендігін  айтады  [2].  Алайда  аға  сөзі  монғол, 
алтай  тілдерінде  де  кездеседі  [3].  Сондықтан 
аға  сөзінің  нақты  қай  тілден  енгені 
әзірге белгісіз. 
Құдағай  сөзі  батыс  Қазақстанның  барлық  өңірінде  де  осы  вариантта 
қолданылады. Ц.Д.Номинханов құдағай тұлғасы алтай тілдерінде де қолданылғанын 
айтады.  Сонымен  қатар  Ғ.Сланов  шығармаларында  батыс  өңіріне  тән  амандасу 
үлгілері  де  берілген.  Яғни  Жетісу  жерінде  үлкен  кісіге  «Сәламатсыз  ба!»  деп 
амандасса,  Қазақстанның  батыс  аймағында  «Сәлем  бердік!»  деп  амандасады. 
Бұлайша амандасу ауыз әдебиеті үлгілерінде де молынан ұшырасады. Яғни аталған 
өңірдегі амандасу тәртібі де  – ежелден келе жатқан дәстүр деп есептеуге болады. 
Мысалы: 
Сәлем бердік... 
 Сәламат  бол!  –  деді  Әнуарбек  Асанның  қолын  алып  (83-б.).  Ойбай,  өңшең  қария 
жиналыпты ғой, сәлем бердік! (115-б.) 
Сонымен  қатар  Қазақстанның  көпшілік  жерінде 
көрісу  сөзі  «қайтыс  болған 
адамның жақын-жұрағатымен  құшақтасу» мәнінде қолданылса,  Ғ.Сланов шығарма- 
ларында да осы мән сақталған: 
Тәтібекпен жас мөлшері қатар болған соң құрбылық әжуаға ашынажай екен. 
Қолдасып көрісіп жатыр... (133-б.) 
«Көрісу» сөзінің мұндай қолданысын сөз мағыналарының тарылуы негізінде 
түсіндіруге  болатын  сияқты.  Яғни  әуел  баста  «көрісу»  сөзінің  мағынасы  батыс 
өңірлерінде  сақталғандай,  амандасу,  есен-саулық  сұрасу  мәнінде  болып,  кейін  сөз 
мағынасы  тарыла  келе  «қаралы  адаммен  кездескендегі  жылап-сықтау»  мәніне 
көшкен сияқты. Ал батыс өңірінде «көрісу» сөзінің бастапқы мәнінің сақталу себебі – 
осындағы  әдет-салтқа  байланысты.  Яғни  жақыны  қайтыс  болған  адам  келген 
кісілермен  дауыс  шығарып,  көріспейді,  мүмкіндігінше  жыламауға  тырысып,  сабыр 
сақтайды.  
Батыс  өңіріне  тән  фонетикалық  ерекшеліктердің  бірі  -  әдеби  тілдегі 
шекер 
сөзінің 
секер түрінде қолданылуы. Мысалы:  
Айына пәлен сом дегенде, мата, шай, 
секерін қарызға береді ғой (42-б.). 
Ақша да, айна, тарақ, сабын, шай, 
секер, таймаған боз бен шыт қазаққа керек өзге 
де бұйым, керек-жарақтарды ала келді (25-б.). 
Қап-қап жүн апарды, жиделік мата, шай-
секер алып жатыр (26-б.).  
Шекер әуел баста Үндіқытайда борық қамыстың атын білдірген. Кейін ол араб тіліне 
суккар, парсы тіліне шакар түрінде ауысқан [1, 219-б]. 
Араб,  парсы  тілдері  арқылы  түркі,  монғол,  алтай  тілдеріне  келген.  Яғни 
секер 
варианты араб тілді нұсқасына жақын екенін көреміз. 
Бұдан  басқа  да  Ғ.Сланов  шығармаларындағы  батыс  өңіріне  тән  дыбыстық 
яғни  фонетикалық  ерекшеліктер  ретінде 
қазір/кәзір,  ескі-құсқы /ескі-ұсқы,  меңзеу/ 
мегзеу/мезгеу, 
қажет/әжет, 
құрттай/құйттай, 
қате/қата, 
қария/кәрия, 
мұрсат/пұрсат/пұрса,  сүйінші/шүйінші  т.б.  қолданыстарды  атауға  болады.  Мұндағы 
көзге  түсетін  ерекшелік  әдеби  тілде  бір  сөз  бойында  жуан-жіңішке  дыбыстардың 
қатар  тіркесуі  батыс  өңірінде  жойылып,  біріңғай  жуан  не  біріңғай  жіңішке 
дыбыстарға ауысқан. Мысалы:  
Олардың ішінде күншіл де, мансапқор да солар жетегіне босқа еріп, артынан опық 
жеген 
қаталасушылар да болды (126-б.). 
Агрономның 
қаталасқаны рас (123-б.). 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
66 
 
Ол  дастанның  қызығы  сырт  қарап  көз  тоқтатқанда  тумайды,  себебі  ескі  белгілер 
көлденеңінің  өзі  жиырма  көшеге  созылған  жұмысшы  поселкесінен 
кәзір  қапелімде 
көзге түсе қоймады (11-б). 
Сөз қысқасы, 
кәзіргі мен келешек жайлардың бәрі дерлік ойға пішіліп, көз шарасына 
келді (116-б). 
Тап  сол  жерде  – Жаhанның  өзі  секілді  екі  қарт  та 
кәзір  көңілдері жайла- нғандай 
тұнық бір жайға енген түрі бар (8-б.). 
Ғ.Сланов  шығармаларының  тілінде  ең  көп  кездесетіні  –  лексикалық 
ерекшеліктер. Олардың бірі – 
сой сөзі. Мысалы:  
Тоқымашылар ісіндегі мін атаулының барлық 
сойы бар мәзірімен көз алдыңа 
тосылған (104-б.). 
Юрий  Иванович  те  анау  Әбең  Сенбай  сидақтар  буынына  жататын 
сойдың  адамы. 
Көп болса олардың 5-6 жас қана үлкендігі болар (149-б). 
Төмендеу  біткен  иығы  ұзын  да  жұмыр.  Жуан  мойны  тұлғалы  адам 
сойына 
меңзейді (13-б.). 
В.В.Радлов сөздігінде ноғай тіліндегі 
сой сөзінің мағынасы: 
1) ру, шыққан тегі; 
2) тұқым; 
3) сорт, түр  [4]. 
 
Ал құмық тілі бойынша адамның қалпы, түрі, беті, нәсілі, руы; ал Л.З.Будагов 
сөздігінде нәсіл, семья, ру түрінде түсіндірілген. Ә.Нұрмағамбетов 
сой сөзінде негіз, 
нәсіл  мағынасы  бар  екенін  айта  келіп:  «Қазақ  тілінің  өзінде  туыстық,  тектестікті 
білдіретін  «сүйегің  кім?»,  «сүйек  шатыс»,  «ақсүйек»  т.б.  сөз  тіркестері  мен  қос 
сөздер  жиі  айтылады.  Дәл  осындай  тіркестерді  қырғыз,  хақас  тілдерінен  де 
ұшыратамыз...  Бұл  тілдердегі  «сүйек»  қазіргі  тілімізде  жиі  қолданылатын  осы 
тұлғалас  сөзбен  («ет  пен  сүйек»  дегендегі)  төркіндестігі  дау  тудырмайды. 
Осылардың  қай-қайсының  да  түбірі  –  «сой»  сөзі  деп  ойлаймыз.  Ал  –ек  баршаға 
мәлім  әсіресе  адам  мүшелерінің  атауын  тудыруда  көп  қол-  данылатын  жұрнақ 
(біл+ек,  бүйір  +ек,  жүр+ек  т.б.).  Көрсетілген  жұрнақ  (-ек)  жалғанғанға  дейін-ақ 
«
сой» сөзі түркі тілдерінде дыбыстық өзгеріске ұшыраған», - дейді [5, 108]. 
Сой  сөзі  «нәсіл,  тек,  ұрпақ»  мәнінде  Махамбет  өлеңдерінде  де  кездеседі. 
Мысалы: 
             Мен кескекті ердің 
сойымын, 
             Кескілеспей бір тынбан (73-б.). 
Сонымен қатар жазушы шығармаларында 
шаппа сөзі де жиі кездеседі: 
Дмитрий 
шаппа пышағын алып, алдымен сары табақтай қауынын тілді (99-б.). 
К.Юдахиннің  «Қырғызша-орысша  сөздігінде»  [6] 
чап  сөзінің  мағынасы 
«қашау», «ұңғу» түрінде түсіндірілген.  Бұл  сөздің «жонылған»,  «қырналған»  деген 
мәні  монғол  тілінде  де  кездеседі. 
Шаппа  сөзі  парсы  тілінде  де  «қылыш»  мәнінде 
кездеседі.Бұл тілден өзбек тіліне («
шоп – семсер»), ұйғыр тіліне («шап – қанжар») 
түрінде ауысқан, ал -па жұрнағы зат есім тудырушы өнімді жұрнақтың бірі. 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Жергілікті  тіл  ерекшеліктерінің  көркем  шығармаларда  қолданылуының  мән-
жайын қарастыру тіл білімі үшін маңызды болып табылады. Көркем шығармаларда 
кездесетін  жергілікті  тіл  ерекшеліктерін  зерттеп,  ондағы  тілдік  элементтердің 
семантика-мағыналық жақтары мен грамматикалық ерекшеліктерін қарастыру тіліміз 
үшін  қажет.  Сонымен,  қорыта  келгенде,  жергілікті  тіл  ерекшеліктерінің  көркем 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
67 
 
әдебиеттегі  қолданысына  талдау  жасау  барысында  ол  сөздердің  шығу  төркінін,  о 
бастағы  мәні  мен  кейінгі  мағыналық  ауытқу  ерекшеліктерін  анықтауға,  яғни 
этимологиялық  түп-төркінін  ашуға,  ол  сөздің  осы  аймақта  ғана  қолданылуының 
экстралингвистикалық факторларын анықтауға жол ашады.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1
 
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі.- Алматы: «Ғылым», 1966.- 240 б. 
2
 
Золотницкий  Н.И.  «Корневой  чувашско-русский  словарь,  сравненный  с  языками 
народов тюркских, финских и других племен».- Казань, 1875.- 133 б. 
3
 
Вопросы  истории  и  диалектологии  казахского  языка.-  Алматы,  1958.-  Вып.  I.- 
С.43-44. 
4
 
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречиq.- СПб, 1861.- IV.- С. 512 
5
 
Ә.Нұрмағамбетов.  Жергілікті  тіл  ерекшеліктерінің  төркіні.-  Алматы:  «Ғылым», 
1985.- 159 б. 
6
 
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь.- М., 1965.- С. 846. 
 
Резюме 
В  статье  рассматривается  использование  диалектных  слов  в   казахской 
художественной литературе. Автор подчеркивает важность изучения диалектизмов 
в  казахском  языке,  который  многими  языковедами  считается  однородным  языком, 
несмотря на обширность его распространения. 
 
Summary 
The  article  considers  the  use  of  dialect  words  in  Kazakh  fiction  literature.  The 
author  emphasizes  the  importance  of  studying  the  dialect words  of  Kazakh  language, 
which many linguists consider as a homogeneous language, despite the vastness of its 
spreading. 
 Қабылданған күні 06.11.2015 ж
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
68 
 
 
ФИЗИКА-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
 
ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ 
 
ӘОЖ 004.942 
 
Б.А. Жаутиков
1
, А.А. Айкеева
2
, К.С. Роговая
2
, Ф.Б. Жаутиков
3
,  
П.А. Мухтарова
4 
1
Атырауский государственный университет им. Х.Досмухамедова,  
Республика Казахстан, Атырау, пр.Студенческий, 212, 
 Е-mail: bakhyt.zhautikov@atgu.kz 
2
Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова,  
Республика Казахстан, Караганда,  
Е-mail: 
aikeeva@mail.ru
, 
ksusharogovaya@mail.ru 
3
Карагандинский государственный индустриальный университет,  
Республика Казахстан, Темиртау,  
Е-mail: farhat_zhautikov@mail.ru 
4
Азиатский Тихоокеанский университет инноваций и технологий,  
Малайзия, Куала-Лумпур,  
Е-mail: mukhtarova_p@mail.ru 
 
ЭЛЕКТРОМАГНИТТІ КӨТЕРГІШ ҚОНДЫРҒЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ НЕГІЗГІ 
СИПАТТАМАЛАРЫНЫҢ ДИНАМИКАЛЫҚ ТАЛДАУЫ 
 
Аңдатпа 
Берілген  жұмыс  электромагнитті  көтергіш  қондырғысының  «скип-тұрақты 
магнит-катушка»  жүйе  элементтерінің  имитациялық  моделін  құрастыруына 
бағытталған.  Жұмыста  электромагнитті  көтергіш  қондырғысының  элементтерінің 
жұмыс  істеу  принципі  сипатталған.  Модельдеу  үшін  ANSYS  Maxwell  программасы 
қолданылды.  Модельдеу  тапсырмалары:  қондырғы  элементтерінің  негізгі  магниттік 
сипаттамаларын  анықтау  (Лоренц  күші,  магнит  өрісінің  кернеулігі  мен  магнит 
индукциясы).  Жұмыста  есептелінген  параметрлері  бойынша  жалпы  графикалық 
диаграммалары  тұрғызылған  бес  эксперимент  сипатталады.  Эксперименттер 
нәтижесінде  бірнеше  айнымалылары  бар  инженерлік  теңдеулер  құрастырылды. 
Алынған  теңдеулер  жұмыста  есептелінетін  магнит  өрісінің  сипаттамаларын 
анықтауға мүмкіндік береді. 
Негізгі  сөздер: 
электромагнитті  көтергіш  қондырғы,  «скип-тұрақты    магнит-
катушка», ANSYS Maxwell, магнит өрісінің индукциясы, Лоренц күші, магнит өрісінің 
кернеулігі. 
 
№27177 «Электромагнитті көтергіш қондырғы (варианттар)» [1] инновациялық 
патентімен қорғалған электромагнит көтергіш қондырғысының элементтерінің өзара 
әсерлесу  процестерін  имитациялық  модельдеу  процесінің  мақсаты  жүйенің 
оптимальды  және  рациональды  параметрлерін  көп  қаражатты  талап  ететін 
эксперименттерді  жүргізбей,  есептік  жолмен  анықтау  болып  табылады. 
Компьютерлер  мен  қолданбалы  бағдарламалардың  қазіргі  заманғы  мүмкіндіктері 
«скип  –  тұрақты  магнит  –  катушка»  біртұтас  динамикалық  жүйенің  органикалық 
өзара  байланысқан  көпфакторлы  динамикалық  күйлерін  сипаттау  үшін  жүйелік 
түрде қарастыруын толықтай жүзеге асыруға мүмкіндік береді [2, 3]. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
69 
 
Зерттеулер  барысында  шахта  оқпанында  скип  қозғалысының  моделі  жасалды. 
Берілген  модель  магниттік  левитация  эффектісіне  негізделген.  Бұл  әдістің  мән-
мағынасы  келесіде:  скипте  немесе  скиптің  төменгі  жағында  тұрақты  магниттер 
орналастырылады да, шахта оқпанының бойымен катушка орамдарын орналастыру 
ұсынылады. Бұл жағдайда тұрақты магниттері бар скип оқпан бойымен катушкадан 
өтіп қозғалады. Тұрақты магниттер катушка арқылы өткен кезде скип жылдамдығын 
ұлғайтып, оны жоғары қарай қозғалтатын магнит өрісі пайда болады [4, 5, 6].  
Берілген  зерттеудің  моделін  жасау  кезінде  материалдардың  қасиеттері 
ANSYS  Maxwell  кітапхана  деректерінен  алынды.  Тұрақты  магниттің  материалы 
ретінде  NdFeB  (неодим-темір-бор)  элементі  таңдап  алынды.  Бұл  жерде  сирек 
кездесетін  магниттер  класынан  кіретін  элемент  Nd2Fe14B  интерметаллидінен 
пресстеу  немесе  құю  арқылы  жасалады.  Берілген  класс  магниттерінің  ерекшелігі 
олардың  магниттік  қасиеттерінің  жоғары  (B,  H  және  (B-H)max)  және  бағасының 
арзан болуында. Коррозияға тұрақтылығының төмен болуына байланысты магниттің 
беті  мыс,  никель  немесе  цинкпен  жалатылады.  Біздің  жағдайда  магниттер 
никельмен  жалатылған  деп  қарастырамыз.  Катушка  орамдарының  материалы 
ретінде мыс таңдап алынды [7, 8]. 
Скип  пен  катушканың  геометриялық  параметрлері  әр  түрлі  болатын  5 
модель  зерттелді.  Бастапқы  эксперимент  төмен  өлшемді  модель  үшін  жүргізілді. 
Имитациялық  модельдерді  жасау  үшін  бастапқы  мәліметтер  1-кестеде,  ал 
модельдердің геометриялық параметрлері 2-кестеде көрсетілген. 
  
Кесте 1 - Имитациялық модельдерді жасау үшін бастапқы мәліметтер 
  
Модель 
түрі 
Элемент  х, см 
у, см 
z, см  dх, см  dу, см  dz, см  t
қозғ,
 
c 
Бастапқы 
модель 
Скип 
0 
0 
-1 
0 
1,4 
1 
8 
Катушка 
0 
1,5 
-2,5 
0 
2,5 
2,5 
0 
Модель 1 
Скип 
0 
0 
-1 
0 
1 
1 
8 
Катушка 
0 
1,1 
-2,5 
0 
2,1 
2,5 
0 
Модель 2 
Скип 
0 
0 
-1 
0 
0,6 
1 
8 
Катушка 
0 
0,7 
-2,5 
0 
1,7 
2,5 
0 
Модель 3 
Скип 
0 
0 
-1 
0 
1,8 
1 
8 
Катушка 
0 
1,9 
-2,5 
0 
2,9 
2,5 
0 
Модель 4 
Скип 
0 
0 
-1 
0 
2,2 
1 
8 
Катушка 
0 
2,3 
-2,5 
0 
3,3 
2,5 
0 
 
Кесте 2 – Имитациялық модельдердің геометриялық параметрлері 
 
Модель 
түрі 
Скип 
радиусы 
см 
Скип 
биіктігі,
см 
Катушканың 
ішкі 
радиусы, см 
Катушканың 
сыртқы 
радиусы, см 
Катушканың 
биіктігі, см 
Бастапқы  
модель 
1,4 
2 
1,5 
2,5 
5 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
70 
 
Модель 1 
1 
2 
1,1 
2,1 
5 
Модель 2 
0,6 
2 
0,7 
1,7 
5 
Модель 3 
1,8 
2 
1,9 
2,9 
5 
Модель 4 
2,2 
2 
2,3 
3,3 
5 
 
Зерттеу  барысында  анықталатын  негізгі  параметрлер  магнит  индукция  В 
векторының, магнит өрісінің Н кернеулігі мен Лоренц J күшінің көрсеткіштері болды. 
Бірінші сипаттамалар магнит өрісінің негізгі параметрлерін  көрсетеді. Лоренц күші 
катушканың  шахта  оқпанында  орналасуына  сай  z  осі  бойымен  бағытталған.  J 
параметрін анықтау бойынша есептеу мысалы 1-суретте көрсетілген. 
 
 
                                  а)                                                                  б) 
 
а) скип қозғалысының 2,5 секундында; б) скип қозғалысының 4 секундында 
 
1-сурет – Бастапқы модельдің Лоренц күшін есептеу нәтижелері 
 
2  және  3  –  суреттерде  магнит  өрісінің  индукциясы  мен  кернеулігінің 
сипаттамалары  анықталатын  модель  шешімінің  кезеңдері  келтірілген.  Өзара 
әсерлесу  бейнесі  толық  болу  үшін  скиптің  қозғалыс  уақытының  2,5  секунды  мен 
шахта  оқпанының  орта  тұсында,  яғни  қозғалыстың  4-ші  секундында  орналасу 
моменті көрсетілген. Сол жақта орналасқан түрлі-түсті диаграммада өзара әсерлесу 
кезіндегі  сипаттаманың  минимал  шамасынан  максимал  шамасына  дейін  мәндері 
көрсетілген.  Сипаттаманың  ең  минимал  мәні  көк  түспен,  ал  максимал  мәні  қызыл 
түспен көрсетілген. 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
71 
 
 
                     а)                                                                  б) 
 
а) скип қозғалысының 2,5 секундында; б) скип қозғалысының 4 секундында 
 
2-сурет – Бастапқы модельдің В магнит индукциясын есептеу нәтижелері  
 
 
                          а)                                                                  б) 
 
а) скип қозғалысының 2,5 секундында; б) скип қозғалысының 4 секундында 
 
3-сурет - Бастапқы модельдің магнит өрісінің кернеулігін есептеу нәтижелері  
 
Бастапқы  кезеңде  модельдің  әр  секундында  скип  бойындағы  тұрақты 
магниттерден  тұратын  массивтің  шахта  оқпанындағы  катушкамен  өзара  әсерлесуі 
көрсетілген.  Скиптің  модельде  орналасу  жағдайына  байланысты  өзара  әсерлесу 
бейнесі  өзгереді.  Жоғарыда  сипатталған  әдістеме  бойынша  геометриялық 
параметрлері әр түрлі 5 модель зерттелді. Табылған шешім нәтижелері бойынша әр 
модель үшін B, H және J қисықтарының жиынтықтары тұрғызылды. Бұл қисықтарды 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
72 
 
тұрғызу  мәліметтері  өткізілетін  зерттеудің  әр  секундындағы  максимал 
параметрлерінен таңдап алынды. 
4-суретте  Лоренц  күшінің  параметрлерінің  барлық  бес  экспериментал 
модельдерінің уақытынан тәуелділігінің жиынтықтары  келтірілген.  Графиктен  көріп 
тұрғандай,  Лоренц  күшінің  ең  жоғары  мен  ең  төмен  мәндері  4-модель  үшін 
байқалады.  Берілген  модельді  шешу  барысында  таңдап  алынған  геометриялық 
параметрлер  ең  жоғары  болды.  Лоренц  күші  параметрлерінің  ең  төмен  максимал 
мен  минимал  мәндері  2-модель  үшін  байқалды.  Берілген  модель  үшін  есептеу 
барысында  ең  төмен  геометриялық  параметрлер  берілді.  Сонымен,  геометриялық 
параметрлердің тәуелділігі Лоренц күшінің нәтижелік мәндеріне тура пропорционал. 
Геометриялық шамалардың мәндері неғұрлым көп болса, соғұрлым Лоренц күшінің 
максимал  мен  минимал  мәндері  жоғары  болады.  Тура  осындай  жағдай  5-суретте 
байқалады. 5-суретте Лоренц күшінің параметрлерінің скиптің Z осі бойымен орын 
ауыстыруынан тәуелділігі келтірілген. Скиптің геометриялық параметрлері неғұрлым 
жоғары болса, соғұрлым Лоренц күшінің мәндері де үлкен болады.  
 
 
 
4-сурет – Лоренц күшінің уақыттан тәуелділіктер жиынтығы  
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
73 
 
 
 
5-сурет – Лоренц күшінің Z осі бойымен орын ауыстырудан тәуелділіктер жиынтығы 
 
6-суретте  магнит  өрісінің  кернеулігінің  параметрлерінің  барлық  бес 
эксперименталдық 
модельдердің 
уақытынан 
тәуелділіктерінің 
жиынтығы 
көрсетілген.  Графиктен  көріп  отырғанымыздай,  магнит  өрісінің  кернеулігінің 
параметрлерінің  ең  кіші  максимал  мен  минимал  мәндері  2-модельде  байқалды. 
Берілген модель үшін есептеу барысында геометриялық параметрлерінің ең төменгі 
мәндері берілді. Сонымен, геометриялық параметрлерінің тәуелділігі магнит өрісінің 
кернеулігінің  нәтижелік  мәндеріне  тура  пропорционал.  Геометриялық  шамалардың 
мәндері неғұрлым жоғары  болса,  соғұрлым  Н параметрінің  максимал  мен минимал 
мәндері  жоғары  болады.  7-суретте  айтарлықтай  бірқалыпты  жағдай  байқалады. 
Берілген жағдайда Z осі бойынша орын ауыстыру позицияларына секунданың толық 
үлестері сәйкес келіп, шамалардың күрт артуы секунданың жарты үлесінде орынды 
болғандықтан  мұнда  4-модель  үшін  шыңдар  байқалмайды.  Сондықтан  берілген 
жағдайда тәуелділік кері пропорционал болады. Скиптің геометриялық параметрлері 
не артып, не кемісе, соғұрлым графиктегі магнит өрісінің кернеулігінің максимал мен 
минимал мәндерінің ауытқулары бірқалыпты көрсетіледі. Яғни берілген параметрлер 
басқа модельдермен салыстырғанда геометриялық мәндерінің шамаларының артық 
болуы бойынша, сәйкесінше екінші және төртінші болатын 1-ші мен 3-ші модельдер 
үшін жоғары болады. 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
74 
 
 
 
6-сурет – Магнит өрісі кернеулігінің уақыттан тәуелділіктерінің жиынтығы 
 
 
 
7-сурет - Магнит өрісі кернеулігінің Z осі бойынша орын ауыстыруынан 
тәуелділіктерінің жиынтығы  
 
8-суретте  магнит  өрісінің  индукция  параметрлерінің  барлық  бес 
эксперименталдық 
модельдердің 
уақытынан 
тәуелділіктерінің 
жиынтығы 
көрсетілген.  Графиктен  көріп  отырғандай,  магнит индукциясының  ең жоғары  және 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
75 
 
ең  төмен  мәндері  4-модель  үшін  байқалады.  Магнит  өрісі  индукциясының 
параметрлерінің мәндерінің ең төмен максимал және ең төмен минимал мәндер 2-
модель үшін байқалады. Сонымен, геометриялық параметрлердің тәуелділігі магнит 
В  индукциясының  нәтижелеріне  тура  пропорционал.  Геометриялық  шамалардың 
мәндері  неғұрлым  жоғары  болса,  соғұрлым  В  параметрінің  максимал  мен  минимал 
мәндері  жоғары  болады.  9-суретте  бұдан  бірқалыпты  болатын  жағдай  байқалады. 
Мұнда  4-модельде  шыңдар  байқалмайды.  Себебі  шамалардың  ауытқулары 
секунданың жарты үлесінде орынды болып, берілген жағдайда Z осі бойынша орын 
ауыстыру  позицияларына  секунданың  толық  үлестері  сәйкес  келді.  Сондықтан 
берілген  жағдайда  тәуелділік  кері  пропорционал  болады.  Скиптің  геометриялық 
параметрлері неғұрлым жоғары немесе неғұрлым төмен болса, соғұрлым графикте 
магнит  өрісі  индукция  мәндерінің  максимал  мен  минимал  мәндерінің  ауытқулары 
бірқалыптырақ  көрсетіледі.  Яғни  берілген  параметрлер  басқа  модельдермен 
салыстырғанда  геометриялық  мәндерінің  шамаларының  артық  болуы  бойынша, 
сәйкесінше  екінші  және  төртінші  болатын  1-ші  мен  3-ші  модельдер  үшін  жоғары 
болады. 
 
 
 
8-сурет - Магнит өрісі индукциясының уақыттан тәуелділіктерінің жиынтығы  
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
76 
 
 
 
9-сурет - Магнит өрісі индукциясының Z осі бойынша орын ауыстыруынан 
тәуелділіктерінің жиынтығы  
 
Бірнеше  айнымалылардан  функционалды  тәуелділіктерді  анықтау  ANETR 
бағдарламасы көмегімен бастапқы эксперимент параметрлері негізінде Лоренц күші, 
магнит  өрісінің  магнит  индукциясы  мен  кернеулігінің  сызықты  емес  тәуелділіктері 
алынды: 
 
J (R
c
, h
c
, R
кат сырт
, R
кат ішкі
, h
кат
, t) = (6.62221E-02 

 R
c
2
-1.17237E+00

R
c
 +5.85667E +00) 

(-6.24003E-03

h
c
2
+1.86122E-02

h
c
+2.69197E+00)

(2.73563E+00-3.85961E-02

  R
кат 
сырт
)

(2.78227E+00-5.70922E-02

R
кат 
ішкі
)

(-7.99830E-02

h
кат
2
+2.49417E-01

h
кат
+ 
2.95974E+00)

(-2.48646E-02

t
2
-3.20559E-01

t+4.01304E+ 00)/1.223708E +02, 
 
H (R
c
, h
c
, R
кат сырт
, R
кат ішкі
, h
кат
, t)=(-8.83693E-03

 R
c
2
+2.40522E+01

R
c 
+1.05605E +01) 

(1.84315E+01-5.95177E-02

h
c
)

(1.83474E+01-6.14728E-02

R
кат 
сырт
)

(1.79308E+01-
5.74880E-02

R
катішкі
)

(1.81042E+01-4.11898E-02

h
кат
)

(1.88361E+01-1.00375E-01

t) 
/1.466868E +06, 
 
B (R
c
, h
c
, R
кат сырт
, R
кат ішкі
, h
кат
, t)=(-1.02949E-02

R
c
2
+2.35418E-01

R
c
+ 4.07206E+ 00)

 
(4.45300E+00-1.59320E-03

h
c
)

(4.81287E+00-7.89474E-02

R
кат  сырт
)

(4.63128E+  00-
4.13494E-02

R
кат 
ішкі
)

(h
кат
/(6.79117E-02+2.45307E-01

h
кат
))

(2.50443E-02

t
2
-
5.63115E-01

t+5.76167E+00)/1.734153E+03. 
 
мұнда J – Лоренц күші, H – магнит өрісінің кернеулігі, B – магниттік индукция, R
c
 – 
скип  радиусы,  h
c
  –  скип  биіктігі,  R
кат  сырт
  –  катушканың  сыртқы  радиусы,  R
кат  ішкі
  – 
катушканың ішкі радиусы, h
кат
 – катушканың биіктігі, t – скиптің қозғалыс уақыты. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
77 
 
Берілген  мақала  «Пайдалы  қазбаларды  өңдеу  технологиялары»  приоритет 
бағыты  бойынша  ҚР  БҒМ  гранттық  қаржыландыру  ауқымындағы  №  2684/ГФЗ 
«Электромагниттік  көтергіш  қондырғысын  жасау  арқылы  тау  массасын  алудың 
энергия үнемдеу технологиясын негіздеу мен жасау» тақырыбы бойынша, сонымен 
қатар  «Энергетика  мен  машина  жасау»  приоритет  бағыты  бойынша  №0686/ГФ4 
«Энергоүнемдеу  көтергіш  қондырғысының  комплекстік  қорғау  және  автоматты 
басқару  жүйесін  жасау»  тақырыбы  бойынша  орындалған  зерттеулер  нәтижелері 
негізінде жазылды. 

жүктеу/скачать 6,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: