Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4 (35), 2014

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
146 
 
Осы  мәселе  бойынша    Елбасы  Н.Ә.  Назарбаев  ӛз  Жолдауында  былай  деді: 
«Совет  экономиканың  жетілмеуінен  ауыл  шаруашылығының  еңбекқорлары  зардап 
шеккенін  мойындауымыз  керек».  Осыған  байланысты    экономикалық  реформа 
аймақтардың  ауыл  шаруашылығын  мемлекеттік  реттеу  механизмін  қайта  құруды 
қамтиды.  Бұл  реформаның  негізгі  ерекшелігі  ол  негізгі  ӛндірістен    бӛлек  жүзеге 
асырылмайды, керісінше нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық механизмі 
жетілдірумен бірге бір уақытта жүзеге асырылады. 
Қазақстан  Республикасында    агроӛнеркәсіптік  кешенді  жандандыруға 
арналған  шаралар  әлі    ӛз  нәтижелерін  толықтай  кӛрсеткен  жоқ.  Оған  объективті 
және  субъективті  себептер  ӛте  кӛп.  Сол  себептердің  бірі,  реформа  жылдарында 
экономиканың  нақты  секторы  мен  қаржы  саласы  арасындағы  теңгерімсіздіктің 
алдын –ала алмады, тауар сапасын арттыру және еңбек ӛнімділігінің ӛнімін арттыру 
негізінде (сатып алу- сату жолымен емес) экономикалық және  коммерциялық пайда 
алуға  шаруашылық  субьектілерді  ынталайтын  ӛзара  әрекет  етудің  жаңа  механизмі 
қалыптастырылған жоқ. 
Мемлекеттік  реттеу  кӛлемі  агроӛнеркәсіптік    кешенінің  экономикалық  және 
әлеуметтік  даму  деңгейімен,  ауыл  шаруашылығы    ӛніміне  сұраныстардың  және 
ұсыныстардың тереңдігімен уағдаласқан. Мысалы АҚШ және Канадада мемлекеттік 
реттеу  жасалатын  ӛнімдер  тізімі  аз  ғана,  олар  бидай,  сүт,  мақта  және  т.б.  ЕЭК 
аймақтарында  мемлекеттік  және  мемлекет  аралық  реттеу  ауыл  шаруашылық 
ӛнімдерінің барлық түріне, сондай  - ақ олардың ӛңделген түрлеріне де жүргізіледі. 
Мемлекет  және  мемлекет  аралық  бағдарламалар  2-55  жылға  дейін  есептелген 
ережеге  сәйкес    қалыптасқан  ауыл  шаруашылық  дақылдарының  ӛнімдерінің  ӛсу 
қарқынына, мал басылықтарының ӛнімділігіне жаңа тәсілдер мен технологиялардың 
қолданылуына,  сондай  -  ақ  ауыл  шаруашылығы  ӛнімінің  ұсынысы  мен  сұранысына 
ӛзгеріс динамикасын болжамды бағалауға бағдарланған. [4] 
Заңды  және  жеке  тұлғалардың  тӛлем  қаражаттарының  жетіспеуі  ауылдық 
жерлерде  ӛсімдік  және  мал  шаруашылықтары  ӛнімдерін  заттай  алмастырудың 
кӛбеюіне алып келді. Соның арқасында ет, сүт, ұн-жарма және мал азығы ӛнеркәсібі 
кәсіпорындарына  шикізат  жетіспей  отыр.  Бартерлік  мәмілелердің  кӛбеюі 
ауылшаруашылық ӛнімдерінің кӛтерме сауда нарыктарын дамытуға кедергі болуда.  
АӚК-дегі 
экономикалық 
байланыстарының 
үзілуі, 
ауылдық 
тауар 
ӛндірушілері  мен  қайта  ӛңдеу  ӛнеркәсібі  арасындағы  шарттар  арқылы 
қатынастардың  ӛзгеруі,  шикізаттың  қайта  ӛңдеу  кәсіпорындарына  толық  жетпеуі 
олардың  ӛндірістік  қуаттарының  толық  қамтылмай  отырғанына  себеп  болып  отыр. 
Сондықтан  да  олардың  қаржылық  жағдайлары  нашарлап  барады,  бірқатар 
жерлерде  бұл  кәсіпорындардың  банкротқа  түсуіне  де  себебін  тигізуде.  АӚК-і 
кәсіпорындарының  барлығы  дерлік  ӛзгерген  экономикалық  жағдайларға  бейімделе 
алмады, ал мемлекет оларға қолдау кӛрсетуге ӛзінің жағдайы болмады. Республика 
АӚК-і тӛмен рентабельділік деңгейінен зиянды деңгейге түсті.  
Жүзеге  асырылып  жатқан  бағдарламалар  жалпы  ұлттық  мақсатты  жүзеге 
асыра  отырып,  аграрлық  протекционизм  саясатының  дамытуын    және  аймақтар 
бойынша 
фермерлік 
шаруашылықтарды 
бюджеттік 
қолдау 
деңгейінде 
айырмашылықтарды  кеңейтеді.  Мысалы  Канадада  ауыл  шаруашылығы  ӛнімінің 
тауарлық құнындағы федералдық шығындардың  үлесі орта есеппен 10%, ал ауыл 
бойынша  5-7%-ға  дейін  ауытқиды.  Бұл  теңсіздік  айырмашылықтарды  одан  әрі 
кеңейте  түседі.  Соңғы  жылдары  ауыл  шаруашылығы  мемлекеттік  реттеу 
децентрализациясының  қарқыны  және    баға белгілеу,    несиелеу,  салық  салу  және 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
147 
 
бюджеттік қаржыландыру қызметтерінің жергілікті органдарға берілуі байқалды. Ал 
агроӛнеркәсіптік  кешенді  мемлекеттік  бюджетін  қолданудың  2  негізгі  бағыты 
байқалып отыр.   
1.  Ассигнованиялар  мен  компенсациялық  жалпы  үлесінің  ӛсіміне  қарамастан 
жергілікті  бюджеттегі  ауыл  шаруашылығының  үлесі  5,7%-дан  4,4%-ға  азайды,  ал 
республикалық бюджеттен 8,5%-дан 7,6% азайды. 
2.  Агроӛнеркәсіптік  кешенінде  бюджеттік  қаржыландырудың  орталықтандыру  үлесі 
2003-2004жылдары  аймақтық  ауыл  шаруашылығы  бюджетіндегі  республикалық 
бюджеттің үлесі 79,1%-дан 86,2%-ға артты, ал жергілікті бюджетінің үлесі 21,9-дан 
133,8-ге азайды.  
2012  жылы  ауыл  шаруашылығы  ӛнімінің  (қызметінің)  жалпы  ӛндірісі  1938,8 
млрд.  теңгені  құрады,  ол  2011  жылдың  сәйкес  кезеңімен  салыстырғанда  17,8% 
тӛмен, (оның ішінде мал шаруашылығы ӛнімінің ӛндірісі 1015,6 млрд. теңгені, ӛсімдік 
шаруашылығы – 917,6 млрд. теңгені. 
Аталған  кӛрсеткіштің  тӛмендеуіне  2012  жылғы  қолайсыз  ауа-райы 
жағдайлары себеп болды. 
Астықтың  жалпы  жиналымы  2012  жылы  ӛңдеуден  кейінгі  салмақта 
12,9  млн.  тонна  құрады  (соның  ішінде  бидай  –  9,8  млн.  тонна).  Астықтың 
экспорттық әлеуеті ағымдағы маусымда 7,0 млн. тонна деңгейінде бағаланады. 
2012 жылдың қорытындылары бойынша астық эквивалентіндегі ұнды ескере 
отырып,  11,0  млн.  тонна  астық  экспортқа  тиеп-жӛнелтілді.  Бұл  кӛрсеткіш 
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы рекорд болып табылады. 
Жаңа ӛнім астығын сақтауға арналған элеваторлық қуаттылықтарды босату 
мақсатында солтүстік облыстардың АҚК-дан басқа облыстардың неғұрлым бос АҚК-
ға 
«Азық-түлік 
келісімшарт 
корпорациясы» 
ҰК» 
АҚ 
457,0  мың  тонна,  соның  ішінде  Ақмола  облысының  АҚК-дан  170,4  мың  тонна, 
Қостанай  облысынан  –  81,1  мың  тонна,  Солтүстік  Қазақстан  облысынан  – 
205,5 мың тонна астықтың орнын ауыстырды. 
Бүгінгі  күні  жұмыс  істейтін  кӛкӛністер  мен  картоп  сақтау  сыйымдылықтары 
бір  уақытта  шамамен  1,0  млн.  тонна  сақтау  құрайды,  соның  ішінде  2012  жылы 
жалпы  сақтау  сыйымдылығы  128,8  мың  тонна  90  қойма  салынды.  2012  жылы 
«ҚазАгро»  ҰБХ»  АҚ  кредиттік  қаражатының  есебінен  жалпы  сақтау  сыйымдылығы 
18,5 мың тонна 5 кӛкӛніс сақтау қоймасы пайдалануға берілді. 
2012 жылы 1059 астық жинау комбайны, 1856 трактор, 203 егу кешені, 464 
сепкіш, 310 білігі бар орақ сатып алынды.  
2012 жылы АӚК субъектілерін кредиттеуге республикалық бюджеттен және 
басқа да кӛздерден 95,9 млрд. теңге, соның ішінде 80 млрд. теңге бюджеттік кредит 
бӛлінді.  2012  жылғы  31  желтоқсандағы  жай-күй  бойынша  65,1  млрд.  теңге,  соның 
ішінде  ӘКК  кепілдігіне  астықты  сатып  алу  жолымен  13,4  млрд.  теңге 
қаржыландырылды. 
2012  жылы  «Ауыл  шаруашылығы  техникасының  кредиттері  (лизингі) 
бойынша  пайыздық  сыйақы  ставкаларын  арзандату»  деген  жаңа  бюджеттік 
бағдарлама  әзірленді,  оны  іске  асыруға  республикалық  бюджеттен  9  млрд.  теңге 
(2013-2015  жылдары  жыл  сайын  3  млрд.  теңгеден)  бӛлінді.  Қазіргі  уақытта  Ауыл 
шаруашылығы  техникасының  лизингі  бойынша  сыйақы  ставкаларын  субсидиялау 
қағидалары әзірленді, ол мүдделі мемлекеттік органдарға жолданды. 
Қайта ӛңдеу саласының тӛмен жүктелуінің негізгі себептері мыналар болып 
табылады: [5] 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
148 
 
-  шаруа  қожалықтарындағы  (фермерлік  шаруашылықтардағы)  және  жеке 
қосалқы  шаруашылықтардағы  ӛндірістің  жоғары  меншікті  үлесінен  сапалы 
шикізаттың жетіспеушілігі; 
-  ауыл  шаруашылығы  шикізатын,  дайындау,  тасымалдау  және  сақтау 
жүйесінің әлсіз дамытылуы; 
-  ішкі  нарықтың  импорттық  тауардың  жасырын  демпингінен  жеткіліксіз 
қорғалуы және артық тексерулер; 
- отандық ӛнімді жүйелі ӛткізу үшін жағдайлар жасау бойынша шаралардың 
практикалық қолданылуының болмауы; 
-  тамақ  және  қайта  ӛңдеу  ӛнеркәсіптерінің  негізгі  ӛнеркәсіптік-ӛндірістік 
қорларының белсенді бӛліктерінің жоғарғы тозу деңгейі; 
- аралас салалардың жеткіліксіз даму деңгейі; 
- техникалық реттеу саласындағы заңнаманың сақталуын бақылау жүйесінің 
практикалық қолданылуының болмауы. 
Жоғарыда  кӛрсетілген  проблемаларды  шешу  үшін  Қайта  ӛңдеу 
кәсіпорындарын қолдау және дамыту жӛніндегі жол картасы бекітілді.  
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Қазақстанда  бүгінгі  күннен  бастап  агроӛнеркәсіптік  кешенін  бағалық 
реттеудің дүниежүзілік тәжірибесін қолдану қажет. Экономиканы мемлекеттік реттеу 
ӛзара  байланысты  2    аспектіден  тұрады:  теориялық  және  практикалық.  Зерттеу 
жұмысынң  нәтижесінде  агроӛнеркәсіп  кешенді  қаржыландыру    деңгейінің  әлі  де 
тӛмен  екендігі  байқалды.  Сондықтанда  агроӛнеркәсіптік  кешенінді  дамыту  саясаты 
мемлекетпен жасақталған. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1 «ҚазАгроҚаржы» АҚ 2011 - 2020 жылдарға арналған ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ. 
2  Корчагин  А.,  Смирнов  Ю.  Значение  и  роль  малого  бизнеса  в  инновационном 
процессе // Инновации. – 2002. - №5.-С.45. 
2 Кондратьев Н.Д. Большие циклы конъюнктуры/ Опарин Д.И.. – М., 1925.- 48 с.  
3 Шумпетер Й. Теория экономического развития. – Москва: Прогресс, 1982.- С.69-71  
4  Дракер  П.Ф.  Как  выйти  в  лидеры.  Практика  и  принципы.  –  Москва:  Бук  Чембэр 
Интернэшнл, 1992. - С. 53-55  
5  Друкер  П.Ф.  Новые  реальности.  В  правительстве  и  политике.  В  экономике  и 
бизнесе. В обществе и мировоззрении. - Москва: Бук Чембэр Интернэшнл, 1994. - С. 
102-105  
 
Резюме 
В периоды кризиса в Казахстане стали реализовываться реформы в сельском 
хозяйстве.  Велика  роль  нововведений  в  области  системного  государственного 
регулирования  сельскохозяйственного производства в ходе  экономических реформ 
и рыночного становления. 
В  Казахстане  реформы  в  сельском  хозяйстве  еще  показали  свои  ожидаемые 
результаты.  Они  имеют  объективные  и  субъективные  причины.  В  данной  статье 
рассматривается современное состояние аграрного сектора страны, инновационные 
задачи,  проблемы  реализации  инвестиционного  механизма  и  финансирования 
сельского хозяйства. 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
149 
 
Summary 
In periods of crisis in Kazakhstan began to be implemented reforms in agriculture. 
The role of innovation in the field of system of state regulation of agricultural production 
in the course of economic reform and market development. 
In Kazakhstan, reforms in agriculture has shown the expected results. They are 
objective and subjective reasons. This article discusses the current state of the 
agricultural sector, innovative tasks, problems of implementation of the investment and 
financing mechanism for agriculture. 
 
Қабылданған күні: 13.11.2014 ж 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
150 
 
 
ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
 
ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ
 
 
УДК 612.78 
Э.М. Куртиева  
Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова  
Республика Казахстан, 060011, г.Атырау, пр.Студенческий, 212 
E-mail: ella_kurtieva@mail.ru 
 
ГОЛОСОВОЙ АППАРАТ И ЕГО ГИГИЕНА 
 
Аннотация 
Понимание студентами вокалистами  основ вокальной методики итальянской 
школы  belcanto,  и  умение  применять  ее  в  процессе  воспитания  своего  голосового 
аппарата. Режим и гигиена голоса. 
Ключевые слова: 
голос, голосовой аппарат, вокальное искусство, гигиена голоса. 
 
Постановка  голоса  –  это  выработка  правильных  голосовых,  речевых, 
певческих  навыков,  развитие  и  тренинг  голоса  для  профессиональной  работы. 
Искусство  пения  берет  свое  начало  с  методики  по  постановке  голоса  всем 
известного  стиля    Belcanto.  Становление  и  наивысшие  успехи  итальянской 
певческой  школы  связаны  с  этим  стилем  исполнительства.  Итальянская  певческая 
школа  оказала  большое  влияние  на  развитие  вокальных  традиций  разных  стран  : 
Франции, Австрии, России, Германии. 
 
Расцвет бельканто обхватывает  почти два столетия: от начала XVII века до 
конца  XVIII.  В  этот  период  происходит  формирование  двух  основных  очагов    в 
воспитании виртуозных певцов: Болонская школа, связанная с именами Пистокки и 
Бернакки,  и  Неаполитанская  школа,  наивысшее  развитие  которой  приходится  на 
время  деятельности  выдающегося  композитора,  певца  и  вокального  педагога 
Порпоры. 
 
В  конце XIX и начала  XX века, произошло множество важных изменений в 
вокальном искусстве, но жизнетворные традиции бельканто не утеряли своей силы.  
 
Основным источником исследования певческого искусства эпохи бельканто, 
в  первую  очередь,  является  вокальная  музыка  того  времени,  творчество 
композиторов XVII и XVIII веков, многие из которых одновременно были и певцами. 
Кроме того, большое значение имеют теоретические трактаты по вокалу, дошедшие 
до нас, к сожалению, в весьма ограниченном количестве. Вот самые основные:  
Този, «Мнения о старых и новых певцах, или наблюдения за фиоритурым пением» 
(1723);  Манчини,  «Практические  соображения  о  фиоритурном  пении»  (1777); 
Марчелло,  «Современный  театр»  (1720);  Менгоцци,  Гара,  Керубини  и  др., 
«Певческий  метод  парижской  музыкальной  консерватории»  (1803);Манштейн, 
«Система великой певческой школы болонца Бернакки» (1835). 
 
На  основании  всего  этого  стало  возможным  сформулировать  основные 
постулаты  итальянской  певческой  школы,  на  которых  построен  весь  фундамент 
учения, и в особенности, методы технического совершенствования певца [1]. 
Итак, основные постулаты в пении: 
1.  Сanto  è  riflesso  –  пение  рефлекторно.Под  «физическим»  мы  понимаем 
дыхательную систему, гортань и горло, резонаторы. «Техническое» подразумевает 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
151 
 
характер  эмиссии,  владение  регистрами,  применение  нюансов,  филировку, 
кантилену  и  подвижность,  способность  менять  тембры  и  колориты,  полноту 
диапазона и постоянство или регулярность звучания.  
2.  Si  canta  col  meccanismo,  non  colla  voce  –  пение  происходит  при  помощи 
механизма,  а  не  голосом.  Достигается  эффект  идентичности  голоса.  У  всех 
итальянских певцов одинаковые голоса. Сходство создается благодаря одинаковому 
пониманию, овладению и управлению певческим механизмом.  
3.      Il  fiato  nel  canto  è  inversivo  –  дыхание  в  пении  обратимо.В  пении 
применительно  только  такое  дыхание,  которое  совершенно  трансформируется  в 
певческий звук, музыкальный тон. Принимается  только тот тон, который возникает 
в  результате  собственно  респираторной  организации  без  какой-либо  иной 
мышечной форсирующей примеси. 
4.      Chi  sa  cantare  sul  serio,  sa  portare  la  voce  in  testa  –  кто  по-настоящему 
умеет петь, умеет переносить голос в голову.Итальянская вокальная школа из всех 
голосовых  регистров,  с  точки  зрения  организации  голоса,  считает  ведущим 
головной  регистр  (la  voce  di  testa).  Только  соответствующим  применением 
головного  регистра  становится  возможным  создание  звука  с  теми  тембровыми, 
колоритными,  позиционными  и  техническими  свойствами,  которыми  отличается 
звуковой эталон итальянской школы от других вокальных традиций. 
5.    Il  suono  può  essere  orizzontale  e  verticale  –  звук  может  быть 
горизонтальным  и  вертикальным.Одним  из  способов  овладения  звуковой  эмиссией 
является  четкая  дифференциация  горизонтальной  и  вертикально  звуковых 
проекций. 
Горизонтальный звук вырабатывается благодаря целому ряду технических приемов: 
а)  Специальная  позиция  губ  (раскрытие  рта  –  методика  Гарсия,  Дюпре, 
Лаури,Вольпи ) 
б) Фиксированное положение корня языка и гортани (Тоти даль Монте и др. ); 
в)  Принятие  головного  регистра  в  горизонтальном  разрезе  (так  называемое 
закрытие  звука  на  улыбке,  округление  звука  с  сохранением  блестящего  колорита 
(Гарсия) и «техническая улыбка» - sorriso tecnico (Лаури-Вольпи); 
г)  Выработка  светлого  (chiaro)  колорита  –  преимущественного  способа  для 
достижения легкости эмиссии; 
д) Переход к темному тембру лишь после выработки светлого колорита. 
Поэтому  итальянская  певческая  практика  различает  головной  и  грудной 
темные  колориты  (scuro  di  testa,  scuro  di  petto)  и  отдает  преимущество  первому. 
Темный  тембр,  выработанный  в  позиции  светлого,  не  теряет  легкости  и,  таким 
образом,  не  препятствует  гибкости  голоса,  обеспечивая  при  этом  целостность 
кантилены. 
6.  Prima risonanza, poi pronuncia – Вначале резонанс, потом произношение.И 
теоретики  и  практики  итальянской  вокальной  школы  считают  возможным  переход 
на  выработку  произношения  только  после  точной  и  твердой  резонаторной 
организации  певческого  звука.Из  резонаторных  зон  основными  являются 
фронтальная  и лабиальная  резонаторные зоны. Фронтальная  зона более подходит 
горизонтальному  звуку,  а  лабиальная  к  вертикальному.  Несмотря  на  это, 
вырабатывается разнообразное сочетание вариантов, как с точки зрения резонанса, 
так  и  проекции.  При  таком  разнообразии  постоянство  и  твердость  эмиссии 
обусловлены обратимостью дыхания и фиксированным положением гортани. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
152 
 
Хериот  подчеркивает,  что  в  тогдашних  школах  теоретическим  занятиям  в 
вокале  уделялось  не  меньшее  время,  чем  ежедневной  практике  голосовых 
упражнений. Это положение вещей обусловило непрерывный характер итальянской 
вокальной традиции, как в области певческой практики, так и теории вокала [2]. 
Из-за не соблюдения элементарных правил по постановке голоса возникают 
многие заболевания и трудности у начинающего певца в процессе обучения. Можно 
часто наблюдать такие моменты , когда  начинающие певцы поют в несвойственной 
им тесситуре по собственной прихоти или по недосмотру педагога.  
Во  время  пения  работает  не  только  гортань,  но  и  многие  органы,  между 
которыми у профессионально поющего человека выработана строгая координация. 
Гиперреактивность  или наоборот, излишняя пассивность некоторых органов могут 
привести  к  перенапряжению  голосовых  связок,  которое  затем  перейдет  в 
заболевание.  
Одной из главных опасностей, которая может встретиться на пути у вокалиста –это 
фонастения
 —  ослабленное  смыкание  связок.  Заболевание    возникает  при 
голосовой  перенагрузке  в  результате  усталости  нервной  системы.  Возникают   
жалобы  на  першение,  осиплость,  плохо  звучащее  форте  и  невозможность  петь 
пиано.  Это  —  функциональное  заболевание,  которое  устраняется  через  отдых, 
хороший сон и усиленное питание.  
Другая  причина 
несмыкание 
—  это  пение  в  больном  состоянии,  например 
при  ларингите  или  при  остаточных  явлениях  после  перенесенного  гриппа, 
воспаления миндалин (тонзиллит), фарингита, гайморита, воспаленных аденоидов, 
трахеита, бронхита, воспаления легких, бронхопневмонии. 
Первое  лекарство  —  полное  молчание.  Заболеваниями  связок  занимается 
врач фониатр. 
Во  время  занятий  у    начинающего  певца  во  время  занятий  повышается 
нервно-мышечная нагрузка. Режим занятий должен строиться с учетом их быстрой 
утомляемости.  К  каждому  начинающему  певцу  нужно  подходить  индивидуально, 
учитывая  его  природную  выносливость.  Студент    не  должен  выходить  из  класса 
после 
урока 
с 
усталым 
голосом 
и 
неприятными 
ощущениями.  
Даже  если  с  голосом  у  вас  всѐ  в  порядке,  вы  регулярно  занимаетесь  техникой  и 
успешно осваиваете новый репертуар — необходимо помнить о гигиене голоса.  
Нагрузку  на  связки  и  весь  организм  необходимо  снижать  постепенно.  Это 
очень  важно  для  того,  чтобы  голосовые  связки  вернулись  в  обычное  для  них 
состояние  покоя.  По  окончании  пения  ваш  разговорный  голос  должен  звучать 
обычно, без признаков сипа. Поможет также теплое молоко или некрепкий, а лучше 
травяной чай с медом.  
Все  изменения,  происходящие  в  организме  человека,  сказываются  на  его 
голосе.  Радостное  настроение,  приподнятый  тонус,  бодрость  —  все  это  залог 
успешного урока.  
На  звучание  голоса  влияет  и  питание.  Певцам  вредно  употреблять  в  пищу 
продукты,  раздражающие  слизистую  оболочку  —  острое,  горькое  в  большом 
количестве,  чрезмерно  сладкое  или  кислое,  обжигающе  горячую  пищу. 
Употребление  алкоголя  приводит  к  покраснению  слизистой  оболочки,  отеку  и 
выделению  большого  количества  слизи.  После  приема  алкоголя  может  наступить 
охриплость.  Аналогично  действует  и  курение.  Есть  мороженое  и  пить  холодную 
воду не следует сразу после пения, поскольку ткани работавших мышц наполнены 
кровью и разогреты. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
153 
 
Переохлаждение  их  может  привести  к  воспалительным  заболеваниям. 
Только сейчас все чаще приходится сталкиваться с почти полной  безграмотностью 
и  халатностью  очень  многих  обучающихся  по  отношению  к  своему  здоровью  в 
целом,  голосовым  данным  и  работе  голосового  аппарата. К  здоровью  певца 
предъявляются  повышенные  требования.  Человек,  выбравший  такую  профессию, 
должен быть всегда в форме.  
Около 80% дисциплин, входящие в учебный план специальности 5В040300- 
Вокальное  искусство,  связаны  с  пением:  постановка  голоса,  сольное  пение, 
камерное пение, пение в хоре, в классах дирижирования, на сольфеджио, в классе 
ансамбля.  Поэтому,  расписание  необходимо  составлять  так,  чтобы  голос  между 
занятиями мог отдохнуть.  
Цель  педагога  —  объяснить,  разъяснить    студентам    и  описать  опасности, 
которые  могут  подстерегать  вокалиста  при  неграмотном  использовании  своего 
голосового  аппарата  и    дать  четкие  рекомендации  студентам,  дабы  уберечь  их  от 
потери  голоса.  Ведь  как  известно,  успех  занятий  в  развитии  голоса  зависит  от 
правильной  организации  и  постановки  занятий  в  целом,а  также    соблюдения 
гигиенических норм с учетом физиологических особенностей студента. 
И как заметил доцент Тбилисской консерватории: Д. Мчедлидзе выступая на 
всесоюзной  конференции  по  вокальному  образованию  в  1966  г.,  «Школы  пения 
могут быть разные (итальянская, русская, немецкая и т. Д.); постановка же голоса 
должна быть единая — правильная» [3]. 
 
ЗАКЛЮЧЕНИЕ 
Исторически научно доказано, что голос индивидуума неразрывно связан с 
физиологией  человека.    На  основном  этапе  эволюции  музыкальной  культуры 
научное обобщение опыта, получаемого из «проб и ошибок», стало охватывать всю 
область  искусства  пения.  Исходя  из  этой  теории,  заметим,  что  аналогично  и  в 
основе  научных  закономерностей  техники  пения  лежит  логическое  обобщение 
опыта, полученного из «проб и ошибок». Ценность научного подхода для развития 
певческой  культуры  определяется  тем,  что  приобретенный  опыт  распространяется 
между людьми и сохраняется со временем. 
 
Список литературы 
1 «I contrari» del belcantisti, in Maragliano Mori, op 1. Cit.Milano – P.79-88. 
2  Briganti  F.  С  A.  Angelini-Bontempi,  Olschki    Firenze,  1956,-  P.67;  Historia  musicae. 
Perugia, 1695, - P.51  
3 Назаренко И. Искусство пения. Издательство Музыка, М.,1968, 494 c 
 
Тҥйіндеме  
Итальяндық bel canto вокал мектебінің әдістемелік негізін түсіндіру және оны 
дауыс аппаратын тәрбиелеу үдірісінде қолдану тәртібі баяндалады. 
 
Summary 
Understanding of the basic of vocal mythology of Italian school ―Bel canto‖ by the 
students-vocalists  and  their  capacity  to  apply  it  in  a  process  of  training  of  their  vocal 
apparatus. Regimen and hygiene of voice. 
 
Дата приема 16.09.2014 г 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
154 
 
 
ӘОЖ 37.016 
Ж.А. Муксиева 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттік даңғылы, 212 
 
БЕЙНЕЛЕУ ӚНЕРІ ПӘНІ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ 
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
 
Аңдатпа 
Бейнелеу  ӛнері  арқылы  бастауыш  сынып  оқушыларының      эстетикалық 
талғамын қалыптастыру туралы. 
Негізгі сӛздер: 
эстетикалық талғам, бейнелеу ӛнері.
 
 
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы ӛсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақтың 
мәдени  ӛрісін  кӛтеру,  сұлулықты  қабылдау  қабілетін  қалыптастыру  арқылы  тӛл 
мәдениеттің белсенді жасаушысы, иесі, жалғастырушысы болуына зор мән берілуде. 
Сонымен  қатар,  оқушылардың  ӛз  елінің,  халқының,  соның  ішінде  ӛзі  мекен  ететін 
аймақтың  мәдениетіне,  дәстүрлеріне  деген  сезімдік-эстетикалық  қарым-қатынасын 
қалыптастыру  –  бейнелеу  ӛнері  пәнінің  негізгі  міндеті  болып  отыр.  «Біз  ӛзіміздің 
болашағымызды,  жеке  балаларымыздың  болашағын  қандай  күйде  кӛргіміз  келеді, 
осыны айқындап алатын уақыт  жетті» деп кӛрсетілген Елбасы Н. Ә.  Назарбаевтың 
2030 жылға арналған стратегиялық бағдарламасында. 
Әрбір  адам  шығармашылық  қабілетке  тумысынан  бейім  келеді. 
«Шығармашалық  –  бұл  адамның  ӛмір  шындығында  ӛзін-ӛзі  тануға  ұмытылуы, 
ізденуі. Ӛмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, ӛздігінен сапалы, дәлелді 
шешімдер қабылдай білуге үйренуі. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың 
ӛшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, ӛзін-ӛзі табуына кӛмектеседі. 
Ӛйткені,  адам  туынды  ғана  емес,  тудырушы,  жаратушы  да.  Ол  ӛзін-ӛзі,  ӛзінің 
шынайы  болмысына  бастайтын  жол  іздеуі  керек.  Адам  ӛзін-ӛзі  жетілдіруге  де, 
сонымен қатар, ӛзін-ӛзі жойылуға да қабілетті болады. Адамның ӛз болмысын тануға 
ұмытылуында  кӛмектесіп,  тереңде  жатқан  талап-тілегін,  қабілеттерін  дамыту,  сол 
арқылы оған толыққанды ӛмір сүру үшін жаңа рухани күш беру білімінің ең маңызды 
мақсаты болып табылады»  
Эстетикалық  талғам  -  әсемдікті  дұрыс  бағалай  білуге  тәрбиелеу. 
Эстетикалық  талғам  немесе  кӛркемдік  талғам  әрбір  адам  ӛзі  жасайтын  белгілі  бір 
эстетикалық мұратты бейнелейді. 
Баланың сұлулыққа  ұмтылуын түсіндіру және оны  орындауға   үйрету  бүкіл 
тәрбие  жұмысы  процесінде:  сабақтардың  үстінде  де,  жиындарда,  жеке  әңгімелесу 
кезінде  де  бола  береді.  Сонымен,  әрбір  ұстаздың  оқушыны  мәдениеттілікке 
тәрбиелеудегі  салар  күш-жігері  ӛте  зор.  Осы  жерде  В.А.Сухомлинскийдің  мынадай 
сӛзі  тілге  оралады:  ―Менің  пікірімше,  тәрбиешінің  ең  қиын  міндеті  мынада:  әрбір 
адамның  бойында  берік,  мызғымас  моральдық  негіз  қалыптастыру,  мұратты 
нығайту,  мамандық  беру,  ӛмірдің  күрделі  жағдайында  ӛз  бетімен  бағдарлай  білуге 
әзірлеу‖.  Олай  боса  мектеп  қабырғасында  сапалы  білім  мен  жақсы  тәрбие  алған 
бала ӛмірде тура жолдан таймай, ӛз мақсатына жетіп, орнын таба алады. Сондықтан 
жас  ұрпаққа  адамгершілік,  әдептілік,  имандылық,  ізгілік  тәрбие  беріп,  оны 
мәдениеттілікке тәрбиелеу- адамзаттық парыз. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
155 
 
Эстетикалық  тәрбие  оқушылардың  сыныптан тыс  жұмысының  жүйесінде 
кеңінен 
пайдалануды 
керек 
етеді. 
Эстетикалық 
 талғамның  
ӛмір   
елегінен  ӛткен  кӛптеген формалары  бар:  шығармашылық  үйірмелер,    әдебиет, 
музыка, хареография, бейнелеу  ӛнері, тағы  басқалар. 
Эстетикалық талғамын тәрбие  жұмысында  мектеп кітапханасының  маңызы 
ӛте  зор.  Эстетикалық  тәрбие  берумен  айналысқан,  тәрбиенің  бұл  түріне  ерекше 
кӛңіл  бӛлген  Ш.Уалиханов  болды.  Ол  ауызекі  шығармашылық  арқылы  халықтың 
болмысқа  деген  кӛзқарасын,  талғамын,  эстетикалық  сезімін  кӛрсете  білді. 
Ш.Уалихановтың  орыс  мәдениеті  мен  ғылымының  атақты  қайраткерімен достығы 
және  олармен  жақын  араласуы  оның  ағартушылық  қызметі  мен  қоғамдық, 
эстетикалық 
кӛзқарасына 
дұрыс  баға 
береді. 
Қазақтың 
халықтық 
педагогикасында эстетикалық  тәрбие  үлкендердің,  ата-аналарының  жеке  басының 
жақсы  істерін үйрету жүзеге  асырылатының ескерді. 
Бейнелеу  ӛнері  пәні,  негізінен,  оқушыларға  эстетикалық  тәрбие  беруге 
бағытталады.  Бейнелеу  ӛнері  пәнінің  басты  құндылығы  да  осында.  Біз  болашақта 
бәсекелестікке  қабілетті  шығармашылық  құндылыққа  бай  еліміздің  ертеңдерін 
тәрбиелеп шығарамыз десек, мектептегі бейнелеу ӛнерін жетілдіру керек екенімізді 
ескеруіміз  керек.  Бейнелеу  ӛнерін  жас  кезінен  бастап  жақсы  меңгерген  бала  ӛзге 
пәндерді  де барынша жақсы әрі жан-жақты шығармашылық түрде меңгереді  деуге 
әбден болады. Бейнелеу ӛнерін жастайынан жақсы меңгерген оқушы болашақта кез 
келген  мамандықты  шығармашылық  тұрғыдан  жетілдіру  барысында  жақсы  кӛмегін 
тигізері  баяғыдан  дәлелденген.  Бейнелеу  ӛнерін  жақсы  меңгеру  ӛзге  пәндерді  де 
барынша  жетік  меңгеруге  тигізеді  деген  сӛз.  Осы  пәнаралық  байланыс  педагогика 
ғылымының  басты  мәселесі  болуымен  бірге  қазіргі  заманғы  ғылымдардың 
интеграциялану  тенденциясы  жағдайында  мектептер  жүйесінің  білім  мазмұнын 
айқындаудың басты шарты болып саналады. Сол үшін де адам бойында болмысында 
бар «шығармашылық» атты қасиетімізді одан әрі жетілдіре түсуімізге осы бейнелеу 
ӛнерінің  алар  орны  ерекше  екенін  ерекше  ескерсек,  болашақ  еліміздің  ертеңдерін 
тәрбилеуді мектеп қабырғасынан бастағанымыз жӛн. 
Адамның сырқы кӛрінісі, киімі, жүріс тұрысы,  оның эстетикалық мәдениетіне 
байланысты. Киім эстетикасы сән (мода) қазіргі ӛмір талабына сәйкес болуды қажет 
етеді.  Ескірген  сән  бойынша  киіну  адамды  ұсқынсыз  етеді,  оның  сүйкімділігін  
жояды.   Сәнді   дұрыс  пайдалану –  бұл  әдемілікті  сезу,  ӛмірге,  адамның  бейнесіне 
сергітуші   жаңалықтар енгізу.  Артық  сәндену,  түрлі  формаларға,  түстерге  еліктеу 
адамға  абырой  бермейді.  Сырт киімді, аяқ киімді, шашты сәндеуді  ӛскелең ӛмір 
талабына, 
жас 
ерекшелігіне  
сәйкес таңдап алу керек. 
Киім-кешек 
эстетикасында сұлулықтың ӛлшемін есепке алу керек.  
Сабақтың жоспары 
Пәні: Бейнелеу ӛнері. 
Сабақтың тақырыбы: Досымның келбетін бейнелеймін. 
Сабақтың  мақсаты:  Тақырыппен  таныстырып,  түсінік  беру.  Оқушылардың  қол 
ӛнерін қалыптастыру. 
Сабақтың кӛрнекілігі: Оқулық. Адамдар бейнесі. Хаттама. 
Сабақтың тҥрі: Жаңа сабақ.  
Сабақтың барысы:  
Ҧйымдастыру кезеңі: Оқушыларды сабаққа дайындау. 
Ҥй тапсырмасын сҧрау: Оқушылардан үйтапсырмасын сұрап, тексеремін, сабаққа 
даярлығын кӛріп жаңа сабақты бастаймын. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
156 
 
Жаңа сабақ.  
Балалар бҥгін біз "Досымның келбетін бейнелеймін" деген тақырыпты ӛтеміз.  
-
 
Қане, барлығымыз тынышталып сабақты тыңдаймыз.  
-
 
Бүгінгі біз сурет сабағында досымның бейнесін салуды үйренеміз. Яғни, 
адам бейнесін бейнелейміз. 
Кітаппен жҧмыс. 
-Балалар,  қараңдаршы  кітапта  адам  бейнесін  салу  жолдарын  және  "Менің  әкем", 
"Менің  шешем"  деген  тақырыпта  суреттер  беріліпті.  Бұл  суреттерді  ӛздерің  сияқты 
балалар  салу  үшін  берілген  және  Ә.Қастеев  суреттегі  аталарыңның  кӛптеген 
суреттері  бар.  Соның  ішінде  "Жас  Абай"  суретіне  қараймыз.  Мұнда  суретші  Абай 
аталарыңның бейнесін бейнелеген.  
         - Абай кім, белесіңдер ме? 
         - Ия, Абай ақын, ұлы ақын атамыз. 
         - Балалар, Абай аталарыңның қандай ӛлеңін білесіңдер? 
         - Ия, дұрыс. (Қыс, Әсемпаз болма әрнеге). 
Сергіту сәті. 
 
Айгӛлек-ау, айгӛлек, 
 
Айдың жүзі дӛңгелек. 
 
Айдай толған кезімде 
 
Би билеймін дӛңгелеп. 
 
-Ал, балалар, енді сурет салу жолдарымен танысып, сурет саламыз. Сурет 
салмас бұрын мен сендерге ӛлең оқып берейін. Тыңдап отырыңдар. 
Сурет салдым. 
 
Мен досыма қарап алдым 
Қолға қағаз, қалам алдым. 
 
Дӛңгелетіп бетін салдым. 
 
Екі сызып шашын салдым. 
 
Ұқсатқан жӛн түрін енді 
 
Міне мұрын мынау енді. 
 
Салынды езу, құлағы енді, 
Күлімсіреп шыға келді. 
 
Ең соңынан кӛзін салдым, 
 
Айнымаған ӛзін салдым. 
 
-Балалар,  ӛлеңді  тыңдадыңдар  ма?  Ӛлеңге  қарап  барлығымыз  сурет 
саламыз.  Адам  бейнесін  салу  жолдары  бірнеше  кезеңнен  тұрады.  Қазір  сол 
кезеңдерге қарап сурет саламыз. 
Сабақты қорытындылау. 
-
 
Балалар, бүгін қандай тақырыпта сабақ ӛттік. 
-
 
Ия, ӛте дұрыс. 
-
 
Адам бейнесін салу жолдарын түсіндіңдер ме?  
Қосымша  материалдарды  айта  отырып,  балаларға  сұрақ  қоя  отырып,  сабақты 
қорытындылаймын. 
Ҥйге тапсырма. 
Досыңның келбетін бейнеле. 
Бағалау. 
Оқушылардың сабаққа қатысуын бағалаймын. 
 
Қорыта  келе  бейнелеу  ӛнері  сабағында  бастауыш  сынып  оқушыларына 
кӛркемдік-эстетикалық  тәрбие  беруде  халық  дәстүрлерін,  тарихи  ӛнердің, 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
157 
 
қолӛнердің  түрлерін  кӛбірек  пайдалану  қажет.    Қазақ  халқының  ғасырлар 
тұңғиығынан  бері  тарихымен  біте  қайнасып  келе  жатқан  ұрпақ  тәрбиелеудегі 
тәжірибелері  бізге  рухани  мәдениет,  этикалық,  эстетикалық  құндылықтарын 
құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, кәсіби мазмұны арқылы жетіп отырды.   
Қазіргі  жаңа  дәуірдің,  егеменді  еліміздің  адамдары,  жастары  қай  жағынан 
болмасын эстетикалық талғамға сай болу керек. Олар әр-жақты келісті оқушы болу 
мен  қатар  кӛркем  мінез-құлқы  тамаша,  сымбатты,  әдепті,  мейірманды  болуға 
міндетті. 
 
 
Әдебиеттер тізімі 
1  Қазақстан  Республикасы  Орта  білімді  дамыту  тұжырымдамасы.  –Қазақстан 
мұғалімі. 1997. 4 желтоқсан. 3 б. 
2  Н.  Ә.  Назарбаев.  «Қазақстан  2030»  атты  Қазақстан  дамуының  ұзақ  мерзімді 
стратегиясы.  2009, 11 қараша. 
3 
Қалиев 
С. 
Қазақ 
этнопедагогикасының 
теориялық 
негіздері 
мен 
тарихы.Алматы:  Рауан.1998. 
4 Елікбаев Н. Ұлттық психология. Алматы:  1992.550 б. 
5 Кішібеков Р.,Сыдықов Ұ. Философия. Алматы: Қазақстан, 1994.337 б
. 
 
Резюме 
В  статье  рассмотрены  проблемы  формирования  эстетического  вкуса  на 
основе изобразительного искусства.
 
 
Summary
 
The article deals with the problem of the formation of a esthetictaste on the basis 
of art. 
Қабылданған күні 18.09.2014 ж 
 
 
ӘОЖ 37.013 
А.Н. Сагинова, С.Н. Нурмукашева
 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттік даңғылы, 212 
 
ӘСКЕРИ ҦЖЫМДАРДА ТҦЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ 
ДИАГНОСТИКАЛАУ МЕН РЕТТЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ  
 
Аңдатпа 
Мақалада  әскери  ұжымдардағы  қарым-қатынас  және  тұлғааралық 
қарым-қатынасқа түсінік беріліп, тұлғааралық қарым-қатынасты диагностикалаудың 
әдіс-тәсілдері және оны жүргізудің қажеттілігі баяндалады.  
Негізгі сӛздер: 
социометрия, матрица, социограмма, референтометрия.
 
 
КІРІСПЕ 
Әлемдік 
деңгейде қарым-қатынас мәселелерінің 
шиеленісіп 
отырған 
шағында тұлғааралық  қарым-қатынасты ізгілендіру,  оны  жоғары деңгейге  кӛтеру 
әскери психологияның бір міндеті. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
158 
 
Әскери  ұжымдарда  қандай  жағдай,  қандай  орта  болмасын  тұлғааралық 
қарым-қатынас бар, әрі ол маңызды рӛл атқарады. 
Қазақтың кӛрнекті ғалымы, профессор Қ.Жарықбаев қарым-қатынас туралы 
былай деген: «қарым-қатынас – адам іс-әрекетінің аса ауқымды саласы, ӛмір сүру, 
тыныс тіршіліктің негізгі арқауын білдіретін ұғым. Адамға ауа, тамақ, киім, баспана 
қандай қажет болса, айналасындағылармен қарым-қатынаста болу да аса маңызды» 
[5,  67  б.].  Демек,  қарым-қатынас  –  біріншіден,  біріккен  іс-әрекетте  пайда  болатын 
адамдар  арасында  байланыс  орнату  және  оны  дамыту  процесі  болса,  екіншіден, 
тұлғалардың  бірлескен  іс-әрекетте  қажеттіліктен  пайда  болған  ӛзара  белгі 
құралдарымен  жүзеге  асатын  күйі,  мінез  құлық.  Сондықтан  да,  қарым-қатынас 
тіршіліктің барлық кезеңінде адам үшін маңызды орын алады. 
Әскери  қызметте  жүрген  адамдар  жұмыс  барысында  үнемі  ӛзара 
қарым-қатынасқа  түседі.  Қарым-қатынас  барысында  адамдар  кейде  біреулерді 
ұнатса,  енді  біреулерін  ұнатпай  жатады.  Қарым-қатынаста  адамдардың  бір-бірін 
ұнату  не  ұнатпауы  жұмысқа  кедергі  келтіреді.  Әрине  әскери  ұжымдарда 
тұлғааралық  қарым-қатынастың  болмауы  тек  ұнату  не  ұнатпау  сезімдеріне 
байланысты ғана емес, оған ӛзге де кӛптеген мотивтер ықпалын тигізеді. Әскери 
психологияның  негізгі  міндеттерінің  бірі  –  ұжымдағы  түрлі  кедергілерді,  жалпы 
тұлғааралық қарым-қатынас мәселесін психодиагностикалау. 
Бүгін  де  психология  ғылымында  тұлғааралық  қарым-қатынасты  бағалауға, 
оны анықтауға бағытталған психодиагностикалық әдіс-тәсілдердің кӛптеген түрлері 
бар.   Тұлғааралық диагностиканың  негізгі әдісіне социометрия жатады. 
 
НЕГІЗГІ БӚЛІМ 
«Социометрия»  ұғымы  латын  тілінен  аударғанда жолдас,  әріптес  дегенді 
білдіреді. Социометрия – ұжымдағы біріккен іс-әрекеттің әр түрлі сферасындағы топ 
адамдарының  бір-бірін  таңдауы,  нәтижесінде  тұлғааралық  қарым-қатынасты 
әлеуметтік-психологиялық бағытта зерттеу.  
Социометрияның  негізін  салған  американың әлеуметтік  психологы  және 
психиатр  Дж.Морено. Бұл  әдіс  шетелде  Дж.Мореноның  «Кто выживает»   деген 
еңбегінен  кейін  30-жылдардан  бастап  кеңінен  таралды.  Автордың  ойынша 
тұлғааралық  қарым-қатынастардың  бірлігі  олардың  сипатының  құндылығында 
ғана  емес,  адамның  рухани  жағдайында  болғандықтан,  ол  алғашқы 
психологиялық 
құрылым 
болып 
табылады. 
Дж.Мореноның 
теориялық 
концепциясына сай екі құрылым: макроқұрылым және микроқұрылым бар. Бұл екі 
құрылым тікелей қатынасы арқылы қалыптасатын психологиялық жағдай. 
Социометрия    әдісінің  мәні  сонда,   біріншіден,   әскери  ұжымдағы  
тұлғааралық  қарым-қатынасты  ашып,   формальды  емес  құрылымды  анықтайды. 
Екіншіден,  офицерлердің  беделімен  оның  формальды  емес  құрылысын  да 
анықтайды. 
Үшіншіден, 
әскери 
ұжымдағы 
адамдардың 
бірігуі 
мен 
бытыраңқылығын анықтайды. Тӛртіншіден,  социометрия  психортерапиялық  қызмет 
атқарады.  Бесіншіден,    ұжымдағы,  не  топтағы  адамдардың     «жарату, 
жаратпау»  кӛзқарастарын, ниетін   анықтауға мүмкіндік береді. Алтыншы,  әскери 
қызметтегі  адамдардың  ұжым  мүшелерімен  қарым-қатынасын талдауға,  мінез-
құлықтарды,  ӛз  кӛзқарасын  ынталандыруға,  түзетуге  талпындырады.  Дегенмен, 
социометрия  әдісінің  қолайлы  да,  қолайсыз  да  жақтары  бар  екенін  ескеру  қажет. 
Қолайлы жақтарына: 
-   Қарым-қатынасты зертттейтін ӛзге әдіс болмаған кезде пайда болу. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
159 
 
-  Формальды дәстүрлі деп есептеп келген сферада сандық формада нәтиже 
беру. 
- Жүргізу кезінде нәтижесін талдауда да ӛте қарапайым.  
Социометрия әдісінің қолайсыз жақтарына: 
-  Зерттеудің  жағдайға байланыстылығы. 
- Анонимді тест болмағандықтан жауаптың бұрмаланып шынайы берілуі. 
- Мүмкіндіктердің аздығы. 
Әскери  ұжымдарда  социометриялық  әдісті,  яғни  сауалнама  жүргізбес  бұрын 
әскери  ұжымдағы  психолог  алдын  ала  әзірлік  жұмыстарын  жүргізеді.  Олардың  бірі 
таңдау  критерийлерін,  таңдау  санын  анықтайды. Мәселен,  таңдау  критерийлерінің 
біріне  нақты  бір  әрекетті  істеуге  тілек  білдіруі  жатады.  Мысалы:  «Сен  ұжымда 
кімге  сеніп,  кіммен  сырыңды  бӛлісер  едің?» т.б.  Критерийлер  әр  түрлі  болады: 
қолайлы  және  қолайсыз.  Қолайлы  (Демалыс  күндерін  кіммен  ӛткізгің  келеді?).  
Қолайсыз  (Егер  мүмкіндік  болса,  әріптестеріңнен  кімді  ӛзге  бӛлімге  ауыстырар 
едің?).  
Социометрияны жүргізу барысында сұрақтарға мынандай талаптар қойылады: 
1.Ұсынылған критерийлер ұжым мүшелерінің барлығын да қызықтыруы тиіс. 
2.Әріптестер арасындағы ӛзара қарым-қатынасты кӛрсетуі тиіс. 
3.Қызметкер таңдауына нақты шынайы ситуацияларды елестетуі тиіс. 
4.Критерийдің саны ұжымдағы адамдардың бір-бірін қаншалықты білуіне 
байланысты. 
Социометрияны   жургізуде   аз   деңгейде үш критерий алынады.   
- қызметтік; 
-функционалды; 
-моралдық - адами, қызметтен тыс. 
Социометриялықзерттеудіекіформадажүргізугеболады. 
1.  Параметриялық  емес  форма  –  жауап  беруші  берілген  критерийге 
байланысты қанша адам таңдаса, сонша адам таңдай алады. 
2.  Параметриялық  форма  –  ұжым  ішіндегі  нақты  санаулы  адамдарды 
таңдауды  ұсынады. Параметриялық  формада  жүргізілген  зерттеу  қарапайым  және 
қорытындылауға 
оңай 
келеді. Параметриялық 
формада 
социометрияны 
пайдалануда  сауалнамаға  қатысушылар  біріккен  әрекетте  кем  дегенде  3-4 
тәжірибесі  болуы  тиіс  болса,  екінші  жағынан   қатысушылар  саны  25-тен  аспауы 
тиіс. 
Социометрия 
әдісін 
жүргізуші 
психолог 
кіріспе 
сӛзден 
кейін 
зерттеушілердің барлығына  бірден  реттік  номерлерімен  берілген  фамилиясының 
тізімі  бар  қағаз  береді.  Зерттеуді  жүргізу  барысы  мен  таңдау  құқығы 
түсіндіріледі. Дайын  социометриялық  парақ  немесе  таза  қағаз  алынады. 
Жоғарғы  жақ  бӛлігіне  зерттеуші ӛзінің  фамилиясы  жазылған  тізімдегі  номерін 
жазады.  Содан  кейін  әрбір  критерий  бойынша таңдау  жасалады.  Карточканы 
толтыру  барысында  таңдаған  адамның  фамилиясын  емес, номерін  жазады. 
Зерттеуден  алынған таңдаулардың  барлығы,  яғни  зерттеудің  нәтижесі  диаграмма 
ретіндегі социограммада және социоматрицияда кӛрсетіледі. Ол үшін психолог: 
- социоматрица толтырады; 
- социограмма құрастырады; 
- социометриялық индексті есептейді. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
160 
 
Социоматрица  дегеніміз  –  ұжымдағы  барлық  таңдауды  кӛрсететін  кесте. 
Мысалы,  ол  тӛмендегідей  бағытта  дайындалады.  Ескере  кететін  жағдай, 
социоматрица зерттеуге алынған адам санына қарай дайындалады. 
 
Үлгі: 
 
№  Зерттеуге қатысушы адамдардың 
аты-жӛні  
1 
2 
3 
4  5 
6 
7  20 
1 
Самат 
 
+ 
- 
 
 
 
 
+ 
2 
Болат 
 
 
- 
+   
+ 
 
 
3 
Қайрат 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
4 
Берік 
 
+ 
- 
 
 
 
 
+ 
5 
Серік 
 
 
- 
+   
 
 
 
6 
Нұржан 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
20  Талғат 
+ 
 
- 
 
 
 
 
 
 
Жалпы қолайлы таңдалған 
адамдар саны 
1 
2 
- 
2  - 
1 
- 
4 
 
Таңдалмағандар  саны 
 
 
0 
 
0 
 
0   
 
Аталмыш үлгіде бірінші Самат  ӛз ұжымында, мысалы, 2-ші адамды Болатты 
және  20-шы  адамды  Талғатты  таңдаған.  Олай  болса  таңдалған  адамға  «+»  белгісі 
кӛлденең (горизонтальды) қойылады, бұл қолайлы таңдау. Егер таңдау жоқ болса, 
онда  кӛлденең  сызық  бос  болады  не  «-»  белгісін  қоюға  болады.  Ал,  егер  ұжымда 
ӛзара  таңдау  болса  онда  «+»  белгісі  шеңбермен  қоршалады.  Жоғарыдағы  үлгі 
ретінде берілген кестеде 1-ші Самат 20-шы  Талғатты таңдаған, ал 20-шы Талғат ӛз 
кезегінде  1-ші  адамды,  яғни  Саматты  таңдайды.  Бұл  қолайлы  ӛзара  таңдау  болып 
саналады. 
Социоматрицаны  толтырып  болған  соң  зерттеуден  алынған  деректер 
тӛмендегі кӛрсетілген бағытта саналады: 
-  әр    қызметкерден    алынған    жалпы    таңдау  саны    тігінен  (вертикальды) 
есептелінеді.  Мәселен, Саматты ұжымда 1 адам таңдаса, 2-ші адамды 2 адам, 3-ші 
адам таңдалмаған, т.с.с. 
- ӛзара таңдау сандары – 1. Жоғарыдағы кестеде 1-ші адам Самат 20-шы рет 
санында тұрған Талғатты, ал Талғат 1-ші рет санында тұрған Саматты таңдаған. 
-  ресми  емес  жетекшілер  жоғарыдағы  кестеде  бір  адам.  Ол  20-шы,  яғни 
Талғат.  Егер  тігіннен  «+»  белгілері  кӛп  болса,  ол  адам  жай  қызметкер  болғанмен, 
зерттеуде    кӛп  таңдалғандықтан,  ол  сол  ұжымның  ресми  емес  жетекшісі  болуы 
мүмкін. 
-    таңдалмаған  әріптес.  Мысалы,  жоғарыдағы  кестеде  таңдалмаған  3  адам. 
Олар 3, 5 және 7 сандағы адамдар. 
Кӛрнекілік түрінде социометрия әдісінің нәтижесін тек социоматрица арқылы 
ғана  емес  социограмма  арқылы  да  кӛрсетуге  болады.  Социограмма әр  түрлі 
варианттарда кӛрсетіледі: 
1. Индивидуалды  социограмма  –  бұл  жағдайда  қызығушылығы  басым  адам 
алынады; 
2. Қарапайым топтық социограмма; 
3. Топтық социограмма жүйесі. 
Берілген жауаптар бойынша барлық қатысушылар 5 топқа бӛлінеді: 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
161 
 
- «жұлдызшалар»  (6-дан  кӛп  қолайлы  таңдау  алған  қызметкер). Бұл 
жағдай 3-4 адамда болуы мүмкін. 
- «қабылданылған» (3-5 қолайлы таңдау алған адам). 10-12 адам болады. 
- кӛп таңдалынбаған (1-2 қолайсыз таңдау бар). 10-12 адам бар. 
- «оқшау» қалған (таңдалынбаған). 5 адамға дейін болады. 
- кері (отверженные). Кӛптеген жағымсыз таңдау алған адам. 
Социоматрицаның  және  социограмманың  негізінде  топтың  және 
ұжымның социометриялық кӛрсеткіштері есептеледі. 
Тұлғааралық    қарым-қатынасты  анықтауда  ӛзге  де  әдістер  бар.  Тұлғалық 
қарым-қатынасты  зерттеуде  нақты  қорытынды  беретін  әдістердің  бірі  –
референтометрия.  
Референтометрия 
–  
әрбір 
топ 
мүшесінің 
оның жолдастары 
арасындағы алатын  орнын,  оның  кӛзқарасының  қабылдануын   анықтайды. 
Социометриялық сауалнамадан 
айырмашылығы 
– 
қарым-қатынаста 
тұлғаның тереңірек қарастырылатыны,  ол  топтың   әрекетінің  мақсатын,  міндетін 
анықтайды.  Бұл әдісте кімнің  ұнайтыны,  ұнамайтыны  жӛнінде  нақты,  тікелей сұрақ 
қойылмайды. Оны жүргізу екі этаптан тұрады: 
Бірінші этапта: тұлғалардың кӛзқарасын, қарым-қатынасын, әрбір топ мүшесінің 
позициясын анықтайды, ӛзара әрекеттегі сыбайластарды бағалап, салыстырады. 
Екінші этапта:  зерттеушілердің  қызықтыру деңгейін  анықтайды. 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Сонымен  әскери  қызметкерлердің  жеке  тұлға  ретіндегі  дамуы,  ӛзіндік 
кӛзқарасының  қалыптасуы,  ой-ӛрісінің  кеңеюіне  психологиялық  диагностиканың 
қосар  үлесі  орасан  зор.  Олай  болса  әскери  ұжымдарда  тұлғааралық  қарым–
қатынасты  диагностикалауда  социометрия,  референтометрия  әдістері  әскери 
мекеменің  психологына  қажет  деп  санаймыз.  Тұлғааралық  қарым-қатынастың 
әдіс-тәсілдері  мен  құралдарын  меңгеріп,  оны  күнделікті  іс-әрекетте  пайдаланып, 
әскери  ұжымдарда  тұлғааралық қарым-қатынасты жақсарту  –  бүгінгі уақыт  талабы 
болып табылады. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Акимова М.К. Психологическая диагностика. – СПб.: Питер, 2005. - 304 с. 
2 Горянина В.А. Психология общения. – М: Academia, 2004. - 415 c.  
3 Забродин Ю.М. Психодиагностика / Забродин Ю.М., Пахальян В.Э; под общ. ред. 
Ю.М. Забродина – М.: Эксмо, 2010.- 448 с. 
4 Жарықбаев Қ. Жантану оқулығы. – Алматы: Шұғыла, 2008. - 638 б. 
5 Құдиярова А. Ортақтасу психологиясы. – Алматы: Дарын, 2002. - 40 б. 
6 Психологическая диагностика / Под ред. М.К. Акимовой, К.М. Гуревича. – изд. 3-е 
перераб. и доп. – СПб.: Питер, 2003. - 652 с. 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  такие  вопросы,  как  взаимосвязь  и 
межличностные  отношения  в  воинских  коллективах,  методы  диагностики 
межличностных отношений и необходимость их ведения. 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
162 
 
Summary 
The  article  army  collective  connection  and  personality  interval  connection  a 
concept  is  given,  personality  interval  connection  relation  diagnosticating  method    is 
methods and necessity of him driving given a report. 
 
Қабылданған күні 15.10.2014 ж 
 
УДК 81-2 
А.М.Тютебаева, Н.Толешев  
Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова 
Республика Казахстан, 060011, г.Атырау, пр.Студенческий,212 
E-mail:kukeshka@mail.ru nurasil26@mail.ru 
 
ЭВФЕМИЗМЫ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ: ОПРЕДЕЛЕНИЕ И КЛАССИФИКАЦИЯ 
 
Аннотация 
Статья посвящена эвфемизмам в английском языке. В политике эвфемизмы 
часто используются для смягчения некоторых слов и выражений с целью введения 
общественности  в  заблуждение  и  фальсификации  действительности.  Эвфемизмы 
используются  в  речевых  или  печатных  текстах  для  замены  слов,  признанных 
грубыми  или  «непристойными».  Эвфемизмы  в  английском  языке  нужны  для 
бранных  слов,  названий  «неприличных»  частей  тела,  умственных  и  физических 
способностей  человека,  внешнего  вида,  возраста,  определения  социального  и 
финансового положения, терминов и т.д. 
Ключевые  слова: 
эвфемизм,  эвфемизация  речи,  табуированная  лексика, 
авторские слова.
 
 
Эвфеми́зм (греч
.
 ευφήμη —  «благоречие»)  —  нейтральное  по  смыслу  и 
эмоциональной 
«нагрузке» слово или 
описательное 
выражение, 
обычно 
используемое  в  текстах  и  публичных  высказываниях  для  замены  других, 
считающихся  неприличными  или  неуместными,  слов  и  выражений.  В  политике 
эвфемизмы  часто  используются  для  смягчения  некоторых  слов  и  выражений  с 
целью 
введения 
общественности 
в 
заблуждение 
и 
фальсификации 
действительности.  Например,  использование  выражения  «более  жѐсткие  методы 
допроса» вместо слова «пытки» и т. п. 
Эвфемизмы используются в речевых или печатных текстах для замены слов, 
признанных  грубыми  или  «непристойными»,  например,  бранно-ругательных 
и матерных слов.  Иногда  в  качестве  эвфемизмов  используются  «нелитературные» 
слова 
с 
меньшей 
отрицательной 
«нагрузкой», 
чем брань и мат—
 просторечные, жаргонные,  авторские.  Использование  эвфемизмов  значительно 
смягчает  негативную  «нагрузку»  на  текст  бранных  или  матерных  слов,  хотя  в 
большинстве случаев по эвфемизму либо по смыслу текста можно установить, какое 
слово он заменяет. 
Не  только  в  общении  применяются  иные  формы  обращения,  но  и 
о пороках или проступках говорится  в  особо  смягчѐнных  выражениях.  На 
«обнаружении» подобных эвфемизмов строятся часто формы сатиры и иронической 
антифразы. 
Если  выразить  это  определение  другими  словами  или  более  простым 
языком,  то  получится  следующее:  в  любом  языке  есть  грубые,  непристойные, 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
163 
 
нецензурные  (матерные)  слова,  так  называемая  табуированная  лексика,  которую 
мы  стараемся  не  использовать  в  речи  или  в  печатных  материалах.  Но  это 
лексический  пласт  языка,  никуда  от  него  не  деться  и  открещиваться  от  него  не 
нужно. Это нормальный живой язык. Так вот для того, чтобы упомянуть эти слова, 
но  прямо  их  не  называть,  и  нужны  эвфемизмы.  Этот  же  принцип  относится  и  к 
словам,  просто  нежелательным  в  определенной  ситуации  или  к  словам,  которые 
изначально не произносят из-за суеверных соображений, например. 
В качестве примера можно привести классический эвфемизм. Не всегда мы 
можем  использовать  в  речи  слово  «беременная»  женщина.  Хоть  это  и  не  грубая 
лексика,  но  где-то  оно  может  прозвучать  некорректно,  а  где-то  и  пошло. 
Поэтомуванглийском  – expecting  a  baby, in  a  delicate  condition, in  a  certain 
position, bagged, eating for two вместослова pregnant. 
Примечательно,  что,  довольно  "чувствительные"  к  общественным  оценкам, 
эвфемизмы  нередко  меняют  свой  статус,  превращаясь  в  недопустимую  грубость, 
требующую  очередной  эвфемистической  замены.  В  свое  время  Б.А.  Ларин  писал: 
"Эвфемизмы  недолговечны.  Существенным  условием  действенности  эвфемизма 
является  наличие  "грубого",  "недопустимого"  эквивалента.  Как  только  это 
подразумеваемое  неудобопроизносимое  выражение  выходит  из  употребления, 
эвфемизм  теряет  свои  "облагораживающие"  свойства,  так  как  переходит  в  разряд 
"прямых" наименований, и тогда требует новой подмены" [1, 12 с.]. 
 Можно  утверждать,  что  люди  знали  об  этом  языковом  явлении  и 
пользовались им в древности и продолжают пользоваться до сих пор. Истоки этого 
явления нужно искать в особом складе мышления людей. Эвфемизм - это не просто 
языковой  феномен  (слово,  словосочетание,  или  фраза,  использованные  вместо 
неудобных,  с  точки  зрения  говорящего,  лексических  единиц),  но  и  отражение 
склонности  человека  структурировать  действительность  особым  образом. 
Употребляя  более  приемлемое  слово,  человек  снижает  остроту  конфликта  с 
реальностью,  который  возникает  вследствие  запрета  -  табу  на  произнесение 
некоторых слов. Эвфемизм призван решать эту проблему. 
 М.М. Маковский считает, что феномен табу оказал глубокое влияние на всѐ 
последующее  развитие  человеческой  культуры  и  на  само  возникновение  этой 
культуры.  В  феномене  табу  отразилась  диалектика  человеческого  мышления, 
взаимопроникновения  «да» и «нет» и свобода выбора между ними.  По мнению М. 
М.  Маковского,  именно  табу  лежало  в  основе  создания  человеческой  морали.  В 
основе табу и эвфемизма лежит один и тот же феномен - запрет. Запрет в языке - 
это  недопустимость  употребления  слова.  Следовательно,  значение  эвфемизма,  не 
только  как  средства  языка  и  речи,  но  и  как  особого  способа  структурирования 
реальности, велико [2, 12 c.].  
Эмпирической  базой  исследования  послужили  единицы  эвфемистического 
характера:  слова,  словосочетания,  предложения,  извлеченные  из  социально-
политических текстов. 
Термин  "эвфемизм"  применялся  еще  античными  авторами.  Его  генезис 
общеизвестен: сам термин происходит от греческих слов "хорошо" "молва" ("речь"). 
Первоначально  он  толковался  как  произнесение  "слов,  имеющих  хорошее 
предзнаменование,  воздержание  от  слов,  имеющих  дурное  предзнаменование 
(особенно  при  жертвоприношениях),  благоговейное  молчание".  Подобное 
понимание эвфемизма сближает его с табу, но не уравнивает. Впоследствии вторая 

жүктеу/скачать 3,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: